O debate sobre o futuro das pensións no Estado español, entre precarización e privatización
O Goberno español, co seu discurso apocalíptico sobre o colapso do sistema público de pensións e a súa nada sutil campaña de propaganda en favor dos plans privados, está intentando distraer a atención da realidade estrutural do sistema financeiro, pois eses plans privados están en mans do mesmo sistema financeiro que levou ao estourido da burbulla crediticia ligada ao auxe do ladrillo
- Un breve repaso aos fundamentos dos sistemas de pensións e a súa aplicación no Estado español
Os sistemas de pensións iniciáronse hai máis dun século e na súa evolución máis recente acabáronse consolidando fundamentalmente dous modelos antagónicos, que nalgúns países conviviron. Por unha banda está o sistema de carácter contributivo de reparto, que habitualmente foi organizado e xestionado polo Estado, e ademais historicamente é o máis frecuente entre os países europeos. Separadamente da súa condición de sistema público, que é un factor fundamental para asegurar a xestión dos riscos sociais dunha forma solidaria, entre as características principais deste modelo destaca a necesaria vinculación dos beneficiarios ao mercado laboral en calquera dos seus réximes. Dese xeito establécese a rotación anual dos fondos que conforman os ingresos[1] e os gastos do sistema, e así xérase un modo de pacto interxeracional que se sustenta na garantía duns dereitos e na esperanza de que cada traballador poida obter unha pensión acaída cando lle corresponda ao final da súa vida laboral.
Así mesmo, a condición laboral tamén determina quen son os beneficiarios con dereito a percibir unha pensión contributiva e en que condicións de contía en función dos anos traballados e dos niveis de cotización. Desta forma, no Estado español consolidáronse nos últimos anos uns orzamentos de fondos públicos da Seguridade Social que son paralelos aos orzamentos xerais do Estado[2], para que os traballadores/as que chegan á idade de xubilación aseguren unhas pensións contributivas (ou outras continxencias como, por exemplo, as baixas laborais transitorias ou permanentes por enfermidade, e as pensións de viuvez e/ou de orfandade), que son pagadas polo sistema público segundo as contías e as regulacións establecidas na lexislación vixente nese momento (normalmente atendendo a criterios de anos cotizados).
Despois están os sistemas privados de capitalización, que se nutren da achega de cotas de individuos e/ou empresas (predominantes no mundo anglosaxón e nalgunhas economías ultra liberais como a chilena), que se foron desenvolvendo en gran medida de forma paralela ao forte avance do sector financeiro no sistema capitalista. Neste caso, ademais de utilizar o capital deses fondos para investir, as institucións promotoras cobran unhas comisións de xestión e de depósito moi suculentas, que son as que aseguran fundamentalmente o negocio. Neste modelo as achegas dos partícipes acaban constituíndo fondos de aforro colectivo, que se invisten no mercado financeiro coa suposta confianza de obter unhas ganancias que ninguén pode garantir, que logo se suman ás achegas propias e ás dos novos partícipes que se engadan ao fondo, xerando así un fluxo de entrada e saída de capitais e copropietarios, que tamén inflúe no valor e na rendibilidade do mencionado fondo, que hai que volver repetir que en ningún momento están garantidos[3].
Finalmente, no Estado español coexistiron as pensións non contributivas e outras prestacións asistenciais para discapacitados, xeralmente de baixa contía e financiadas con cargo aos Orzamentos Xerais do Estado. Estas prestacións benefician a aquelas persoas que por diversas circunstancias laborais non puideron contribuír (ou non contribuíron o tempo legalmente establecido) ao sistema de reparto, e que obviamente tampouco puideron pagar unhas cotas para acceder a unha pensión privada. En comparanza cos pensionistas procedentes do sistema contributivo, o montante asistencialista é moitísimo menor (no ano 2018 o valor da pensión non contributiva básica é de 369,90 euros mensuais), pero, con todo, non hai que desprezar a cantidade de persoas ás que dan cobertura. Aínda que nos últimos anos este colectivo de beneficiarios foron descendendo, na actualidade aínda son unhas 450.000 persoas. En definitiva, este é o último chanzo que ten o sistema no Estado español para que a xente maior, e as persoas con discapacidade que non teñan outro medio de acceder a ingresos, non caian máis aló da pobreza até chegar á miseria absoluta.
- A evolución das diferentes reformas para laminar os dereitos e as contías das pensións públicas
Co paso do tempo, no Estado español, do mesmo xeito que noutros países europeos, a competencia do modelo privado en detrimento do sistema público foi crecendo até converterse nunha presión abafadora sobre todos os Gobernos, especialmente debido ás expectativas de ganancia que viron os promotores dos fondos de pensións privados no sistema capitalista. Dese xeito, os bancos e outras corporacións vinculadas aos fondos de pensións privados pugnaron primeiro para obter lexislacións supostamente neutrais que promovesen a coexistencia de ambos os modelos, pero procurando que fosen favorecidas con desgravacións fiscais as achegas aos fondos privados, e logo conseguiron que os Gobernos españois fosen laminando de forma paulatina os dereitos e as contías nos sistemas públicos, para poder así captar os aforros das clases medias e dalgúns sectores populares, que se asustan ante o medo inflixido polo bombardeo nos medios de comunicación sobre o escuro futuro das pensións públicas. De momento o resultado é incerto, pois aínda non conseguiron eliminar o sistema público, pero seguirán á espreita e é un dos obxectivos no medio prazo no avance do capitalismo financeiro en aras da desposesión do público.
Outro factor que afectou negativamente á estabilidade do sistema público contributivo vén derivado da súa condición vinculante ao sistema laboral, xa que co empeoramento das condicións salariais e a precarización dos contratos de traballo deteriorou moi significativamente unha parte importante da capacidade financeira do sistema público[4]. Por esta vía, as forzas do capitalismo neoliberal conseguiron establecer unha fronte de debilidade do sistema público de pensións no Estado español, da mesma forma que están conseguindo eludir os seus compromisos fiscais para engrosar as recadacións necesarias para o sostemento do gasto público en xeral[5]. Este dobre asalto para a precarización das rendas primarias e secundarias é o que está danando os fundamentos do Estado do Benestar no Estado español, que dese xetio está sendo retallado en todos os seus contidos.
A ofensiva lexislativa para reducir os dereitos e as contías do sistema público de pensións iniciouse hai xa máis de dúas décadas, e desde entón todas as intervencións foron limitadoras. Os últimos fitos foron a Lei 27/2011, promulgada polo Goberno socialista co apoio de CiU e a abstención do PNV (mentres que o PP se opuxo por considerala insuficiente), que consagraba importantes recortes como as restricións ás condicións das prexubilacións, a ampliación dos anos de contribución requiridos para acceder á pensión completa (progresivamente de 35 a 38,5), o aumento progresivo de 15 a 25 anos para a base de cálculo da pensión, ou o atraso progresivo da idade regulamentaria para a xubilación ordinaria desde os 65 aos 67 anos.
Máis adiante, co PP gobernando en solitario e con maioría absoluta, esta mesma lei foi de novo reformada á baixa co DL 5/2013, e logo o punto culminante ata agora foi a Lei 23/2013, do 23 de decembro de 2013. Nesta nova volta de parafuso ao sistema público de pensións, as innovacións máis negativas para os pensionistas presentes e os futuros serán: 1) para os presentes (e a partir deste momento aplicábel aos futuros tamén) desvincular a actualización das pensións respecto de a evolución do IPC (desde ese momento queda ao arbitrio do Goberno do momento a decisión de manter, ou non, e en que grao o poder adquisitivo dos pensionistas); 2) para os futuros pensionistas (que se xubilen a partir de 2019) introducir un denominado factor de sostibilidade, ligado á esperanza de vida dos beneficiarios mediante un mecanismo ben arbitrario que se xustificou para liquidar un falso conflito entre os dereitos dos xubilados actuais e os futuros, e que ten como obxectivo fundamental reducir a contía percibida por estes últimos.
O resultado foi que a factura das pensións no Estado español nunca alcanzou máis aló do 11% do PIB (cando o termo medio dos países europeos máis avanzados se move entre o 13% e o 15%), e a perspectiva é que o importe se estanque ou se vaia reducindo na medida que o Goberno vaia designando revalorizacións do 0,25% que quedan moi por baixo da evolución do custo da vida[6]. Tamén terá un efecto redutor a ampliación dos anos de contribución requiridos para acceder á pensión completa, e logo a partir de 2019 haberá outra mingua cando se comecen a aplicar as rebaixas polo chamado factor de sostibilidade. Doutra banda, aínda que o número de pensionistas segue crecendo momentaneamente polo avellentamento da poboación, sumando arredor de 9,5 millóns de beneficiarios a finais do ano 2017, a evolución non é tan esaxerada como nos queren facer crer os apoloxetas do colapso do sistema público de pensións[7].
Pero malia as acusacións malintencionadas da OCDE e doutros organismos internacionais sobre o elevado nivel da denominada taxa de reemprazo ou de substitución, que consiste en comparar o valor das pensións co valor dos salarios dos traballadores no momento de acceder á xubilación, a realidade é que o valor medio das pensións no Estado español é moi baixo e a metade dos pensionistas cobran como moito o equivalente ao Salario Mínimo Interprofesional (SMI), que no ano 2017 era de 700 euros. Esta cantidade aproxímase bastante ao que está establecido como liña da pobreza para os fogares dunha soa persoa, segundo a Enquisa de Condicións de Vida do INE, polo que se pode dicir que no ano 2017 o valor dun 50% das pensións situaba os seus perceptores cerca do nivel da pobreza. Ademais, dentro deste colectivo hai case un millón de pensionistas que cobra menos de 350 euros e está en situación de extrema pobreza. Para rematar, se contamos os pensionistas que cobran entre o SMI e 1.000 euros, que representan pouco máis do 20% do total, e engadímolos ao primeiro grupo de pensións que están igual ou por baixo do SMI, poderemos comprobar que no Estado español case as tres cuartas partes dos pensionistas cobran menos de 1.000 euros[8].
Con todos estes antecedentes pódese concluír que o sistema público de pensións español, malia que aínda segue inspirado nuns principios solidarios moi arraigados, hai xa tempo que deixou de cumprir coa función de solucionar o tránsito da vida laboral activa a unha xubilación nuns termos de poder adquisitivo acaído para a gran maioría da poboación. Coas depreciacións tras as sucesivas reformas e a progresiva inestabilidade do mercado laboral, a taxa de reemprazo das pensións en España foise deteriorando paulatinamente e vai empeorar aínda máis, polo que se non se cambian algunhas condicións disfuncionais do sistema no futuro os pensionistas aínda serán máis pobres.
III. A desleixo do Goberno español e os seus perversos argumentos para facer fronte aos elementos disfuncionais do modelo do sistema público de pensións
Como xa se mencionou, nas economías capitalistas o asedio contra os sistemas públicos de pensións foi continuado e nos últimos anos encarnizouse particularmente, argumentando dunha forma perversa respecto dalgúns dos elementos disfuncionais do sistema público, para infundir pánico entre a poboación e así poder aplicar unha reversión en favor dos sistemas privados.
O primeiro argumento fai referencia á demografía, onde se aprecian algunhas problemáticas que se queren facer aparecer como incuestionábeis, aínda que como ocorre case sempre con todo a realidade dependa dos lentes ideolóxicos que se apliquen a priori. É certo que no Estado español houbo nos últimos anos un incremento da poboación maior, debido fundamentalmente ás melloras do benestar que permitiron un aumento da esperanza de vida. Pero o que noutras circunstancias se percibe como algo beneficioso para un país, por exemplo cando se utiliza a esperanza de vida como un indicador que pondera positivamente para os resultados do índice de desenvolvemento humano que utiliza o Programa das Nacións Unidas para o Desenvolvemento (PNUD), no caso dos sistemas públicos de pensións estase utilizando como unha circunstancia que penaliza e, así, estase empregando como coartada para recortar.
Doutra banda, cando no Estado español se utiliza o indicador da esperanza de vida desde unha perspectiva estándar e xeneralizada para os cálculos do índice corrector da sostibilidade, estase aplicando unha auténtica falacia porque así non se poden interpretar correctamente as diferentes situacións individuais. Neste sentido non debemos esquecer que todas as mal denominadas reformas dos sistemas públicos de pensións tentan ir na dirección de transformar un mecanismo público que ten uns elementos moi importantes de aseguramento colectivo por parte da sociedade e con criterios de solidariedade interxeracional, noutro tipo de mecanismo onde a asunción dos riscos se efectúan de forma individual por cada persoa.
En definitiva, se en realidade se quixo refinar tanto co argumento da esperanza de vida, deberíase ter en conta que non todo o mundo envellece coas mesmas condicións de saúde, e mesmo recoñecer que hai outros condicionantes, por exemplo a situación económica de cada persoa, que poden influír nunha maior ou menor lonxevidade de cada unha delas. Ademais, canto máis maiores son as persoas poden aumentar as necesidades de atención para a súa saúde ou mesmo para valerse por si mesmas. En consecuencia, as necesidades económicas poden ser importantes no momento de atender aos coidados das persoas a medida que se van achegando ao final das súas vidas. E con todo, a tendencia que se seguiu foi recortar as pensións en dereitos e contías, mentres que doutra banda xa sabemos a pouca atención e a escasa importancia que se lle concedeu á mal deseñada e peor executada Lei da Dependencia.
Igualmente, estivéronse facendo xogos malabares coas proxeccións sobre a evolución global da poboación, que até o momento non demostraron ningún tipo de acerto, nin no Estado español nin nas perspectivas mundiais dos organismos internacionais especializados sobre o tema, que asumen que son simples exercicios retóricos dificilmente constatábeis. Todo isto ocorre porque é moi difícil calcular proxeccións cando interveñen factores que son practicamente imposíbeis de predicir, entre eles a evolución da natalidade ou das migracións, que en ambos os casos polo xeral non adoitan estar nas axendas de prioridades de planificación das políticas públicas nas economías capitalistas.
En calquera caso, segundo as proxeccións do Instituto Nacional de Estatística (INE), no Estado español poderíase pasar dos 8,6 millóns de persoas maiores de 65 anos que hai na actualidade (18,7% do total da poboación) a 11,7 millóns no ano 2031 (25,6% do total da poboación), e no ano 2066 serían 14 millóns de persoas (34,6% do total da poboación). Se temos en conta que o aumento de persoas maiores de 65 anos entre o ano 1950 e o 2000 foi de 3,4 veces, non parece que teña que ser unha catástrofe que o incremento entre o ano 2016 e o 2066 poida ser de 1,6 veces. De forma comparativa cómpre lembrar que o PIB per capita se multiplicouspor un pouco máis de 5 entre o ano 1950 e o 2000, e que algunhas proxeccións indican que malia a crise este indicador case se duplicou en termos correntes entre o ano 2000 e o 2020, polo que hai que deducir que o problema non é tanto de demografía como de reparto da riqueza entre os habitantes do país.
En troca, o factor que si debería ser preocupante nesta proxección de poboación do INE é unha realidade que xa é constatábel, en concreto a referencia ao descenso da poboación na franxa encadrada entre os 30 e os 49 anos. Segundo as predicións, espérase unha diminución de poboación nesta franxa de 4,2 millóns de persoas nos próximos 15 anos, o que supón case un 30% menos que na actualidade, e para o ano 2066 a redución sería duns 6 millóns de persoas (ao redor do 40% menos). Estes datos indican unha situación preocupante en relación á evolución da poboación activa (entendida como cantidade de persoas en idade de traballar) en proporción á poboación pasiva (que ademais da xente maior inclúe aos nenos, aos parados, ás persoas que teñen diferentes incapacidades para traballar, así como á gran cantidade de persoas -maioritariamente mulleres- que coidan das súas familias e non computan como poboación activa).
A outra disfuncionalidade importante, e que ten unha envergadura moito máis considerábel na problemática da sostibilidade do sistema público de pensións no Estado español, radica na precarización das relacións laborais e na depreciación dos salarios que se produciu nos últimos anos. Segundo se puido comprobar, a enorme caída nos ingresos da Seguridade Social produciuse pola concatenación de dúas circunstancias cruciais e que están moi estreitamente relacionadas.
Por unha banda temos unhas oscilacións moi acentuadas na cantidade de afiliados ao sistema, que se deben ás alteracións cíclicas entre o número de ocupados e desempregados que se sucederon en prazos moi concretos e ao abeiro dos axustes produtivos e das relacións laborais que resultaron do axuste económico nos últimos anos. Nese sentido, as cifras móstrannos un pico máis alto de afiliacións á Seguridade Social no ano 2007, con 19,5 millóns de cotizantes en todos os réximes (incluíndo o especial agrario e o de empregados do fogar), e unha cifra de parados de arredor de 2 millóns; mentres que en 2017 eses datos estarían en 18,3 millóns de afiliados e 3,7 millóns de parados, dos cales case 2 millóns non cobran prestacións nin subsidios e xa que logo non poden cotizar.
E doutra banda temos as oscilacións debidas ao empeoramento das condicións laborais, con especial incidencia na inferior calidade dos contratos (que na súa gran maioría son de menos horas e/ou de menor duración temporal), ao que hai que engadir a redución drástica dos salarios. Para entender o que está ocorrendo coa calidade das contratacións abonda con lembrar que no ano 2017 se asinaron 21,5 millóns de contratos para só chegar a incrementar o número final de empregados en 600.000 persoas máis. En canto ás consecuencias da depreciación salarial os últimos datos consolidados do INE para o ano 2015 mostran que o 12.62% dos traballadores de ambos os sexos cobraba igual ou menos que o salario mínimo, cando no ano 2008 esa porcentaxe era do 4,76% (e estas cifras son aínda peores no caso das mulleres traballadoras: o 18,19% cobraba en 2015 por baixo do SMI). Para acabalo de rematar, a evolución salarial para os contratados a tempo parcial evoluíu peor, xa que mentres no ano 2008 de media cobraban un salario que era un 26% inferior ao salario medio, no ano 2015 esa ratio era do 33%.
En consecuencia, con estes axustes no mercado laboral cambiou moito nestes tempos a composición estrutural dos cotizantes, onde se aprecia que o descenso maior se produciu nos afiliados ao réxime xeral, que pasou de case 15 millóns no ano 2007 a 13,8 millóns a finais do 2017, mentres que os autónomos e outros réximes específicos (especial agrario, empregados do fogar, minería do carbón e do mar) seguiron unha evolución algo máis estábel. Tamén mudou a estrutura proporcional pola caída de afiliados no réxime xeral de tempo completo e contrato indefinido, que a final do ano 2017 representaba o 47,9% do total dese segmento, cando chegou a representar o 50% xusto no momento antes da crise, e iso tendo en conta que xa se produciu un longo percorrido no proceso da temporalidade do emprego desde anos anteriores.
Todo iso tivo consecuencias na evolución do desfase no balance de ingresos e gastos da Seguridade Social, que se foi liquidando co recurso ao baleirado do Fondo de Reserva que se coñece popularmente como o peto das pensións. Este fondo creouse no ano 2000 no contexto do Pacto de Toledo, e durante anos foise engrosando grazas aos diferenciais favorábeis no balance da Seguridade Social, até alcanzar un pico máximo de 67.000 millóns no ano 2011. Pero en pouco menos de seis anos, para cubrir os déficits por mingua de ingresos o Goberno fundiu as reservas e non se preocupou en absoluto de buscar alternativas para facer fronte ás dificultades propias dun mecanismo que aínda que é público e se basea no reparto, no fondo ten unha perspectiva actuarial e todo isto volveuse inadecuado para momentos de recesión económica e caídas da produtividade que van ser difíciles de remontar no medio prazo.
- As propostas máis recentes do Goberno e doutros actores sociais relevantes para facer fronte ás dificultades financeiras do sistema público de pensións
Ante as diferentes circunstancias coadxuvantes que levaron o sistema público de pensións á actual encrucillada financeira, e despois de ver os resultados das medidas lexislativas “correctoras” aplicadas até o momento polos gobernos do PSOE e do PP, a maioría de propostas dos partidos da oposición e dos sindicatos seguiron insistindo en manter o modelo do sistema de reparto sen revisar as características actuariais que o dificultan, aínda que anuncian o desexo de mellorar o mecanismo para o facer sostíbel mais sen mostrar demasiadas concrecións.
Pola súa banda, os sindicatos continúan reivindicando melloras salariais, comezando por un aumento do salario mínimo, que redundarían nun incremento automático dos ingresos polas cotizacións sociais, ademais doutras medidas de aumento da recadación pola vía de levantar os topes máximos de cotización das rendas salariais máis elevadas, ou a supresión das bonificacións e exencións empresariais ás cotizacións sociais. Pero as forzas do sindicalismo actualmente están bastante minguadas e a súa capacidade de resposta foi duramente castigada polo impacto da última reforma laboral, que ademais de destruír emprego e servir de clarísima advertencia para amoldar as reivindicacións dos traballadores en activo e dos demandantes de emprego, serviu de curtocircuíto para frear as posibilidades de axuntar forzas para negociar convenios sectoriais e de maior amplitude territorial que permitan mellores condicións laborais. A todo iso hai que engadir que hai escasas expectativas de crecemento sostido da economía, e sobre todo do emprego, no contexto actual do sistema produtivo español, que non debemos esquecer que segue engarzado á estrutura xeneralizada da economía capitalista global.
Coas perspectivas anteriores, contrasta que poucas voces se erguesen para reivindicar unha alternativa que algúns especialistas chamaron dun modelo social, no que primeiro se determina que a pensión é un dereito universal de cidadanía, logo establécense as necesidades vitais dos pensionistas e finalmente prevense as fontes e as modalidades de ingresos do sistema[9]. Evidentemente, unha alternativa que inverte o ángulo de visión para primar a suficiencia da prestación por riba do mantra actual da sostibilidade financeira nun contexto de baixada de ingresos tampouco é doada de implementar no medio prazo. Pero este debate algún día terase que abrir máis aló dos ámbitos académicos e de expertos, para o facer extensivo ao conxunto da cidadanía que é a que se debería apropiar del e loitar para conseguir a súa implantación.
Sen chegar a unha viraxe tan radical para liquidar a problemática actual do sistema, semella que vai callando un consenso social que politicamente as forzas máis progresistas estarían trasladando ao marco do Pacto de Toledo, onde o eixe central da solución contemplaría unha adición de ingresos que debería provir dun incremento da recadación do propio sistema nos termos expresados polos sindicatos e algúns partidos da oposición, e tamén doutros fondos dos Orzamentos Xerais do Estado. Así se permitiría polo menos manter o poder adquisitivo das pensións, e despois trataríase de reverter algunhas das tendencias máis regresivas das últimas reformas, comezando polo factor de sostibilidade. Nesta tarefa a posición máis clara segue sendo a de Unidos Podemos e ERC, mentres que o PSOE e o PDCAT mantiveron unha actitude máis errática.
Con esta proposta intermedia e de corte posibilista, pretenderíase tentar reconducir o desfase actual do balance financeiro da Seguridade Social sen variar as condicións primordiais do sistema vixente, que ao final xera uns resultados que como vimos con anterioridade tampouco é que signifique un gran malgasto social, xa que a maioría dos pensionistas como moito van seguir obtendo uns ingresos que lles permitan sobrevivir e pouco máis, polo que este acordo de mínimos debería supoñer un límite que os pensionistas non deberían estar dispostos a deixarse arrebatar.
Infelizmente, o Goberno non está contemplando ningunha destas posibilidades, e moito menos unha reforma fiscal máis progresiva para poder afrontar esa necesidade de fondos adicionais[10], polo que até o momento está empregando unha serie de tácticas dilatorias, comezando pola dilapidación do Fondo de Reserva, e agora que este se está esgotando o Goberno está recorrendo a empréstitos con cargo á débeda pública sen saber moi ben que repercusións pode ter isto no sistema a posteriori. O recurso ao crédito tería un primeiro obxectivo simbólico de evitar pasar á historia como o Goberno que liquidou definitivamente o Fondo de Reserva, polo impacto mediático que iso tería, e en segundo lugar porque se pretende trasladar unha mensaxe de tranquilidade intentando gañar tempo mentres agarda que os efectos da última reforma das pensións dean en producir efecto a partir do ano 2019.
Tamén está atacando o Goberno cunha contraofensiva ideolóxica con intentos de culpabilizar os pensionistas coma se fosen uns privilexiados entre os afectados pola crise. Así se pretende provocar un conflito interxeracional entre maiores e novos, ou entre pensionistas que accederon ao sistema hai un tempo con mellores condicións e outros que accederon máis recentemente ou están a piques de facelo noutras condicións menos vantaxosas. Nesta campaña tamén participan organismos internacionais que xa fixeron o seu papel de cómplices ideolóxicos para deformar as percepcións sobre as causas da actual crise económica, destacando entre eles a OCDE, o FMI ou a Comisión Europea[11]. Porén, a realidade que agochan o Goberno e os seus aliados é que as pensións son un importante instrumento redistributivo e de solidariedade interxeracional, que está cumprindo unha función extraordinaria de amortecedor das desigualdades sociais e á vez está favorecendo o crecemento económico porque mantén uns niveis básicos de renda entre un gran número de persoas.
Pero ante as demandas de diferentes actores sociais e dos propios pensionistas, o Goberno non anunciou máis nada que algunhas ocorrencias, como ese amago de bonificar fiscalmente a algúns pensionistas de maior idade. Se arredor da metade dos pensionistas (case 5 millóns de persoas) cobran unha renda que non supera o valor do salario mínimo, e en consecuencia teñen unha carga contributiva baixa, pouco beneficio se vai poder obter por ese lado. Ademais, o Goberno segue insistindo en lembrar as bondades da necesidade do aforro privado, que por suposto tamén sería recomendábel que se canalizase a través de fondos privados de pensións, e para favorecelos o Goberno anunciou unha nova lexislación que permitiría o rescate dun fondo privado de pensións ao alcanzar os dez anos de antigüidade no plan.
Outro efecto lamentábel é que o Goberno español, co seu discurso apocalíptico sobre o colapso do sistema público de pensións e a súa nada sutil campaña de propaganda en favor dos plans privados, está intentando distraer a atención da realidade estrutural do sistema financeiro, pois eses plans privados están en mans do mesmo sistema financeiro que levou ao estourido da burbulla crediticia ligada ao auxe do ladrillo, que ademais de producir unha auténtica catástrofe social ao cabo custou unha auténtica millonada aos contribuíntes, que tiveron que acudir prestos ao rescate do colapso do sistema financeiro (porque para isto si que houbo fondos).
Nesta tarefa estanlle botando unha man ao Goberno o partido Ciudadanos, e dunha forma máis discreta o PNV, xunto ás autoridades do Banco de España. Con esta última autoridade o tema é máis grave, porque da mesma forma que insistiron no seu momento en que non había ningún problema crediticio nin de burbulla inmobiliaria, agora dedícanse a estigmatizar os pensionistas porque dedicaron os aforros de toda unha vida a comprar un piso de propiedade no canto de investir en produtos financeiros (léase, fondos privados de pensións). E o colofón da perversión conceptual, e do insulto persoal polo ton admonitorio empregado, fíxoo o gobernador do Banco de España, Luis Linde, argumentando que o aforro que poida supoñer para un xubilado ter un piso de propiedade representa unha renda en especie, porque así evita destinar diñeiro a pagar un alugueiro.
A realidade do Estado español é que os maiores fondos (con máis de 100.000 partícipes) están ligados ás principais entidades financeiras (BBVA, La Caixa, Banco Santander, Banco Sabadell e Bankia), e que estes xeraron unha rendibilidade media moi baixa na última década (por volta do 2% anual unha vez descontada a inflación pero antes do cobro das comisións). Despois hai que contar coa factura das comisións e está recoñecido que as xestoras españolas cobran unhas das comisións máis onerosas que se aplican no contorno europea, cunha media que chegou a superar o 1,5% sumando as comisións de xestión e de depósito, até o punto de que o Goberno tivo que intervir recentemente poñendo uns topes para limitalas.
En canto ao stock destes fondos, segundo datos da asociación patronal de fondos privados de investimento (INVERCO), en decembro do 2017 o conxunto de todos os plans privados de pensións no Estado español sumaba uns 8 millóns de partícipes, aínda que hai persoas que teñen subscrito máis dun plan e iso supón que haxa 9,7 millóns de contas, cun valor bursátil dos fondos que nese momento era duns 111.000 millóns de euros (que representa ao redor do 10% do PIB e pouco menos do 6% do total do aforro financeiro das familias).
Mais o que INVERCO non publicita con tanto aquel é que fixeron cálculos internos de equivalencias que indican que en condicións temporais similares de cotización para cobrar unha pensión de arredor de 900 euros se debería achegar ao fondo de capitalización uns 270.000 euros, e que para cobrar o equivalente da pensión pública máxima actual farían falta case 750.000 euros (e todo iso sen contar cos riscos bursátiles que non están garantidos). Tampouco anuncian que as achegas medias aos plans son relativamente baixas, e que no último exercicio con datos recoñecidos (2016) o 65% dos partícipes non achegou novos fondos ao seu plan, que un 10% ingresou menos de 300 euros e que tan só o 1,4% dos partícipes achegou máis de 6.000 de euros ao seu plan nese ano.
Malia todo, contando co alento e o apoio gobernamental, a competencia continuou sendo moi disputada entre as diferentes aseguradoras, bancos e outros operadores do sector financeiro para captar a xestión dos plans privados de pensións, en especial dos colectivos de grandes empresas e de núcleos importantes do funcionariado público. Tampouco non cesarán no seu empeño de repañar todo o que poidan do aforro popular, que para iso deben servir as custosas campañas publicitarias ideolóxicas, con todos os tons catastrofistas posíbeis en contra dos sistemas públicos de pensións, que contan coa complicidade e o visto e prace do Goberno, do Banco de España e dos principais organismos internacionais (FMI, OCDE, UE…). Nese ámbito hai que lembrar as infames campañas mal chamadas de educación financeira da cidadanía, que están desenvolvendo os propios bancos con axentes subcontratados que divulgan por diferentes entidades e asociacións, e mesmo nos institutos de secundaria do país, a boa nova dos “auténticos e correctos valores do aforro a través dos mecanismos axeitados que proporciona o sistema financeiro privado”.
_____________________________________________________________________________
Notas:
[1] No Estado español as cotizacións sociais para contribuír ao sistema público de reparto forman parte do salario dos traballadores e os empresarios actúan só como simples intermediarios recadadores a favor da administración (igual que ocorre co Imposto sobre a Renda das Persoas Físicas, IRPF). Mais os empresarios e as organizacións patronais non deixan de insistir reclamando a rebaixa das cotizacións sociais para reducir os custos salariais globais (e adoitan conseguilo).
[2] A medida de separar os orzamentos da Seguridade Social respecto dos Orzamentos Xerais do Estado adoptouse no ano 1995, mediante un acordo de consenso que se chamou o Pacto de Toledo. Nese mesmo acordo máis adiante se incluíu a creación do Fondo de Reserva (chamado popularmente o peto das pensións) que se foi nutrindo do diferencial entre ingresos e pagamentos ao sistema en cada ano.
[3] Ao que se chega á idade de xubilación establecida polo regulamento do fondo, normalmente en consonancia coa lexislación vixente sobre a xubilación legal no sistema público, os beneficiarios poden escoller entre: 1) a capitalización total segundo o valor das súas participacións nese momento (á que hai que aplicar unha considerábel carga de impostos por ingresos sobrevidos, que ao final acaba neutralizando as deducións fiscais efectuadas con anterioridade, e que naquela altura foron esgrimidas polos promotores do fondo como engado para atraer clientes); ou 2) unha cantidade mensual que se calcula en función de varios parámetros actuariais (por exemplo a esperanza de vida, a cantidade de partícipes activos no fondo, o volume de capital vixente nese momento, etc.).
[4] Como se explica máis adiante esta ameaza é grave, porque afecta aos fundamentos do sistema de reparto, pero está inflixida polo avance sistémico do capitalismo contra o valor salarial do traballo e pola precarización das condicións laborais. Despois está a cuestión do enfoque do sistema público, se está baseado en criterios actuariais ou sociais, porque isto determinará o modo en que se actúe para axustar o modelo, decidindo se o criterio primordial é a necesidade de gasto e entón se amoldan os ingresos buscando outras fórmulas para que estes aumenten, ou se o gasto ten que estar cinguido á capacidade dos ingresos sen variar a forma até o de agora vixente e que se demostrou insostíbel.
[5] Entre as posíbeis solucións ao problema da sostibilidade financeira do sistema público de pensións no Estado español, suxeriuse a complementación dos fondos necesarios para cubrir os pagamentos da Seguridade Social con recursos procedentes dos orzamentos xerais do Estado. Pero para que isto se puidese facer efectivo sería tamén moi importante que se revertese a regresión crecente que se está producindo no sistema fiscal español, onde hai tempo que se detectou unha deserción contributiva por parte de empresas e grandes fortunas.
[6] Para a perspectiva de futuro ver o documento do Goberno español sobre “Actualización do Programa de Estabilidade 2017-2020”, onde se asume que para o ano 2020 a redución do gasto en protección social respecto das cifras do ano 2013 será d arredor dun 2% sobre o PIB, o que supón máis de 20.000 millóns de euros.
[7] Segundo as distintas hipóteses de crecemento da poboación xubilada, a porcentaxe do custo das pensións pode subir ao 13,4%, ao 12,2% ou ao 11,5% do PIB para 2026 e ao 14,4% en 2050. Isto quere dicir que no peor dos casos até dentro de 35 anos non se alcanzou o nivel de custo que significa agora para varios países europeos.
[8] Até hai ben pouco a condición de mileurista era considerada socialmente entre a poboación en xeral (e nomeadamente, entre a xente nova) como a barreira da precariedade de ingresos. Tras a crise económica, e co severo recorte dos salarios que se estivo aplicando, as expectativas de aspiración de ingresos reducíronse en toda a sociedade, pero iso non obsta para recoñecer que a meirande parte dos pensionistas españois obtén uns ingresos moi precarios.
[9] Ignacio Zubiri, “Las pensiones en España: situación y alternativas de reforma”, en Papeles de Economía Española, n.º 147, 2016, pp. 167-187. Ver tamén o Documento-proposta titulado “Financiación del derecho a pensiones públicas suficientes: alternativas sostenibles desde el lado de los ingresos”, publicado pola Fundación Francisco Largo Caballero en 2017.
[10] Non hai espazo para explicar a verdadeira natureza regresiva do sistema fiscal español. Só indicar que practicamente o 80% da recadación da facenda pública provén da suma de tres impostos que recaen maioritariamente entre os sectores populares (IRPF, IVE e impostos especiais de combustíbeis, tabaco e alcol), mentres que a achega do imposto de sociedades non chega ao 15% do total recadado. E a isto hai que engadir o diferente trato no IRPF ás rendas do traballo e do capital, ou que se permita a existencia de sociedades de investimento (SICAV) para que as grandes fortunas poidan evadir “legalmente” impostos.
[11] OCDE, “Pensions at a Glance 2017, How does Spain compare”?, 5.12.2017; FMI, “IMF Executive Board Concludes 2017 Article IV Consultation with Spain”, 6.10.2017.
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Mientras tanto, núm. de abril de 2018]
