Ibex-35, o índice que sinala o poder
Xa en pleno século XXI, e derivada da crise do 2008, os grandes conglomerados do Ibex puidéronse beneficiar doutra forma máis sutil de privatizacións. Aproveitar os procesos de externalización que puxeron en marcha a gran maioría de administracións, particularmente as locais, en servizos públicos de todo tipo, desde a xestión dos residuos á atención social
"Sánchez lucirá a súa reforma laboral e os fondos da UE co apoio do Ibex fronte a 200 investidores internacionais". Con este titular abría edición un dixital económico de Madrid o pasado 12 de xaneiro. Dous días máis tarde, este avalista plenipotenciario que outorgaba licenza para publicitar as bondades das súas políticas económicas ao presidente español fronte á elite do capitalismo mundial, cumpría trinta anos de vida.
O 14 de xaneiro de 1992 tomaba carta de natureza o Ibex-35, o índice bursátil que recoñecía as 35 sociedades con maior liquidez entre as que operaban no mercado continuo conformado polas catro bolsas operativas no Estado español: Madrid, Barcelona, Valencia e Bilbao. Facíao con certa discreción: tratábase, de portas fóra, dun paso eminentemente técnico no medio dun proceso que se iniciou en 1988 coa lei do mercado de valores, para sistematizar e poñer orde no sistema de compravenda de accións, sometelo á supervisión dun organismo regulador (a Comisión Nacional do Mercado de Valores) e ofrecer un marco de maior transparencia e información pública para as inversoras.
Detrás, porén, había unha innegábel operación política, deseñada polos ministerios económicos dos gobernos socialistas de Felipe González, coa intención clara de crear unha marca potente que se asociase aos grandes emblemas da economía privada española, para poder conquistar espazo na prensa de cor salmón internacional, saír a competir de igual a igual no club das grandes multinacionais e ao mesmo tempo servir de reclamo para captar investimento foráneo. Como explica Rubén Juste no libro Ibex-35, una historia herética del poder en España (Capitán Swing, 2017), tratábase dun “deseño pensado para permitir a transición do capitalismo industrial español a un capitalismo financeiro, dominado pola banca e o sector servizos”, co manto protector do Ibex,
Oligarquías lampedusianas
"Ás veces é necesario que mude algo para que todo siga igual". Esta sentenza, atribuída ao protagonista da novela Il Gattopardo, de Giuseppe Tomasi di Lampedusa, e que ilustra a capacidade das elites para se adaptaren a novas circunstancias históricas sen perder influencia, exemplifica tamén o papel das grandes oligarquías económicas do Estado fronte ao proceso que culminou co establecemento do Ibex-35.
Aquel primeiro selectivo bursátil aínda estaba inzado de compañías controladas por grandes familias do patriciado madrileño (e, en menor medida, da burguesía industrial vasca), moitas delas enriquecidas grazas aos tratos de favor e os vínculos de privilexio coas autoridades do réxime franquista, como os Botín (Banco Santander), os Ybarra (Banco de Bilbao, un dos xermes do BBVA), as Koplowitz (a constructora Cycsa, orixe de Fomento de Construcciones y Contratas) ou os Benjumea (a enerxética Abengoa). Outros participaran directamente no financiamento da insurrección militar que daría lugar á ditadura de Franco, como José María de Oriol e Urquijo (presidente de Hidroeléctrica Española, emblema da aposta franquista pola construción de encoros e orixe do actual Iberdrola) ou o mallorquín Joan March (cuxa familia, a través da financeira Alba, inviste en cinco sociedades do Ibex actual). Nese primeiro Ibex tamén había grupos construtores que medraran á calor do autoritarismo franquista á hora de asignar obra pública, como Huarte, Agromán ou Dragados: todos eles participaron nas obras do mausoleo do Val dos Caídos, como explica Antonio Maestre, autor do libro Franquismo, SA, onde se utilizou como man de obra a miles de presos opositores ao réxime aos que se pagaba como único xornal a promesa de redención de parte das súas condenas. Hoxe, Dragados forma parte de ACS (o conglomerado que preside Florentino Pérez), e Huarte intégrase en OHL (construtora que formou parte do Ibex até o 2016).
Tres décadas máis tarde, as grandes familias perderon poder accionarial no Ibex, pero non en favor do capital público, senón dunha forma moito máis volátil de investimento privado: os grandes fondos xestores de investimentos internacionais, que hoxe xa controlan máis do 15% do valor accionarial de todo o Ibex-35, segundo unha información publicada recentemente polo xornal Expansión.
Privatizar beneficios
O Ibex fundacional estaba dominado por grandes empresas baixo control público, con só unha parte do accionariado sometida aos designios dos parqués bursátiles. De feito, naquelas primeiras 35 sociedades de 1992, até o 40% da titularidade de accións estaba en mans do Estado, a través de empresas ou consorcios públicos.
A partir da chegada do Partido Popular de José María Aznar a Moncloa, en 1996, a carta das privatizacións de empresas públicas convértese nunha manobra nítida para a creación de grandes grupos transnacionais que (directamente ou por vía de fusións e absorcións) pasaban a xogar na liga do Ibex. Mesmo se chegou a poñer en marcha un Plan Estratéxico de Privatizacións, con todas as letras, que non tardaría en dar resultados: en 1997 pasan ao bando privado Telefónica e Repsol, e entre ese ano e 1999, en tres fases, o Estado despréndese de todas as accións de Endesa. Un caso diferente é o de Argentaria: a fusión de sete antigas entidades financeiras públicas que propiciou xa o goberno do PSOE en 1992 coa intención de ser privatizada, o que acabaría facendo o goberno de Aznar en 1996. Xusto dous anos despois entraba no Ibex pola vía da fusión co Banco Bilbao Vizcaya, dando lugar ao BBVA. Noutras compañías, o Estado soltou lastre accionarial, pero mantendo unha participación até hoxe, como é o caso de Iberia (hoxe integrada no grupo hispanobritánico IAG), Indra (nada en 1992 xa coa fusión dunha empresa pública, Inisel, e a privada Ceselsa), Enagás ou Rede Eléctrica Española, un modelo que despois se reproduciría co operador aeroportuario Aena.
A operación privatizadora daqueles anos de bonanza económica seguía sempre un mesmo patrón: poñíase nos designios do mercado investidor unha compañía saneada e que en moitos casos competía en sectores (como o enerxético ou o das telecomunicacións) que aínda non se desregularan, de xeito que seguían operando nunha privilexiada situación monopolística desde o ámbito privado. Por riba, colocábase a persoas afíns á dirección do PP dese momento: Juan Villalonga, e máis adiante César Alierta en Telefónica; Manuel Pizarro (que acabaría sendo deputado do partido) en Endesa, ou Francisco González en Argentaria.
Xa en pleno século XXI, e derivada da crise do 2008, os grandes conglomerados do Ibex puidéronse beneficiar doutra forma máis sutil de privatizacións. Aproveitar os procesos de externalización que puxeron en marcha a gran maioría de administracións, particularmente as locais, en servizos públicos de todo tipo, desde a xestión dos residuos á atención social. Grupos construtores tocados por aquel abalo económico, como Ferrovial, Acciona ou ACS, deron en reinventarse poñendo en marcha filiais especializadas en prestación de servizos de todo tipo, aproveitando a experiencia previa que xa tiñan como compañías que se nutrían fundamentalmente de adxudicacións públicas.
A 'reconquista' de América
A operación creou grandes multinacionais españolas, mais quedou a medias, malia os esforzos do Banco Santander de expandir a súa marca no Reino Unido. En xeral, as novas grandes compañías xurdidas da sinerxía privatizadora dos anos noventa limitaron a súa expansión na América de fala castelá, onde si atoparon un mercado natural, sobre todo a base de absorber sociedades (principalmente dos sectores enerxéticos e das subministracións básicas) deses países que tamén foran privatizadas. Un exemplo paradigmático é a fusión entre Repsol e a petroleira arxentina YPF, ás portas da crise do corralito, en 1999.
Esta reconquista en clave capitalista de América traduciuse nunha chea de proxectos que deixaron pegada en forma de impacto ambiental e graves problemáticas para comunidades de poboación local, especialmente as comunidades indíxenas. No estudo El Ibex-35 en lucha contra la vida, publicado en 2018 por Ecoloxistas en Acción, recóllense varios casos, todos marcados polo mesmo patrón, segundo as autoras do informe: privatización de compañías públicas locais, acaparamento de terras e recursos naturais por parte dos holdings privados foráneos, prácticas corruptas e aparición de diversas formas de violencia e acoso contra os movementos opositores nos proxectos, incluídos os asasinatos. O traballo de Ecoloxistas en Acción sinalaba, por exemplo, o proxecto hidroeléctrico Renace, en Guatemala, no que a construtora ACS foi adxudicataria dalgunha das súas fases, unha infraestrutura que organizacións como a Alianza por la Solidaridad, o Observatorio pola Débeda na Globalización ou a local Madre Selva sinalan polo impacto no secado do río Cachabón e os seus efectos nas comunidades indíxenas que tradicionalmente tiveron este curso fluvial como forma de vida. Ou tamén dos 36 macroparques eólicos levantados nos últimos anos ao istmo de Tehuantepec, no Estado mexicano de Oaxaca, no que participan sociedades do Ibex como Iberdrola, Naturgy e Acciona, que xerou unha gran oposición que denuncia a falta de diálogo coas comunidades locais que caracterizou a súa implantación; un activista da Asemblea do Pobo Juchiteco foi asasinado en 2013 no marco destas protestas.
Pódense engadir multitude de exemplos máis. No Proxecto Integral Morelos (PIM), no Estado mexicano dese nome (que inclúe un gasoduto de 160 quilómetros, unha liña de moita alta tensión e dúas centrais térmicas) participan Enagás e Abengoa, ademais do grupo de enxenaría vasco Elecnor. Samir Flores, do Frente para la Defensa de la Tierra y del Agua, que se significou contra o proxecto, foi asasinado na localidade de Amilcingo en febreiro de 2019. Un caso distinto é o do plan Hidroituango, que pretende construír un encoro de 225 metros de altura sobre o río Cauca, nese departamento colombiano. En 2018, un sinistro na fase de construción obrigou a desprazar a 23.000 persoas -nunha zona xa moi castigada polos conflitos armados que vive o país- e puxo en evidencia o que denunciaba desde había anos a organización Rios Vivos: que o proxecto se executou sen suficientes estudos de impacto xeolóxico. A construción era financiada en gran parte mediante un crédito internacional no que participaban, entre outros, o Banco Santander e o BBVA. Ademais, a construción dun dos túneles auxiliares adxudicouse a Ferrovial, pero en 2013 foi apartada debido ao sobrecusto orzamentario e ao atraso na execución.
Socializar perdas
Na historia dos trinta anos do Ibex-35 pódese detectar algún caso de sociedades que, debido á mala administración ou de investimentos imprudentes, acabaron en creba (como a química Ercros, en 1992) ou que perderon a posición de privilexio no índice bursátil, como o grupo enerxético andaluz Abengoa, no 2015, cando se viu forzada a anunciar un preconcurso de acredores e os parqués lle retiraron a confianza de vez.
En xeral, ante situacións financeiras críticas, apostouse polo principio que os sacerdotes da economía capitalista chaman too big to fall, é dicir, que a súa caída tería consecuencias sistémicas en toda a engrenaxe económica e cómpre salvalas ao prezo que sexa. O exemplo máis paradigmático é do sector financeiro, exasperado pola crise inmobiliaria de hai unha década e pico. Entre 2008 e 2013, desde o Estado inxectáronse ata 64.000 millóns de euros (41.000 deles en forma de axudas europeas) para sanear entidades en crises. Por outra banda, púxose en marcha un mecanismo público-privado (a Sareb, popularmente chamada “banco malo”) para que as entidades, máis ou menos saneadas, se puidesen desfacer dos activos inmobiliarios máis danados pola crise.
Maioritariamente, tratábase de caixas de aforro, gran parte das cales terminaron absorbidas por grupos bancarios como o Santander e o BBVA, que melloraron moito os seus volumes de negocio. O mesmo goberno español recoñeceu en 2020 que o 73% destas axudas se dan por perdidos. CaixaBank, por exemplo, entrou pola porta grande no Ibex en 2009, tras culminar o proceso de bancarización da antiga La Caixa e nutrirse por un prezo simbólico doutras caixas de aforros e bancos rescatados con diñeiro público (Banca Cívica, Banco de Valencia, Cajasol, Caixa de Girona) e, desde hai un ano, todas as integradas no grupo Bankia, co que se fusionou (Cajamadrid, Bancaja ou Caixa Laietana, entre outros).
En plena crise derivada da pandemia da covid-19, o Ibex cheirou con forza unha nova forma de rescate en forma das axudas especiais da Unión Europea destinadas a refrotar a economía española castigada polo impacto do virus. O pasado verán, até trece compañías do Ibex presentaron 753 proxectos, por unha suma total de 100.000 millóns de euros, para se beneficiaren dos fondos europeos Next Generation.
Axencia de recolocación
Carlos Solchaga, ministro de Economía e Facenda cando se puxo en marcha o Ibex e ao que se considera un dos grandes ideólogos da operación, dedicouse, ao deixar a política en 1996, a asesorar a sociedades cotizadas no índice bursátil por medio da súa consultoría privada, Solchaga Recio Asociados. E el mesmo acabou formando parte de dous consellos de administración do selectivo, CIE Automotive e PharmaMar. O caso de Solchaga exemplifica unha das praxes máis recorrentes dos xigantes empresariais do Estado, o exemplo máis meridiano do contubernio de intereses entre estes e a clase política: a recolocación de exministros, conselleiros e altos cargos administración en cadeiras de consellos de administración ou postos de alta dirección en sociedades do Ibex-35, o que popularmente se coñece como “portas xiratorias”.
Durante os últimos tres decenios, un centenar longo de persoas que tiveron altas responsabilidades políticas ou na administración pública pasaron polas cúpulas xestoras do Ibex ou a súa arañeira de sociedades filiais. Só en 2015 había 55. Hoxe en día son 26. O ministerio de Economía español converteuse na gran canteira dos equipos directivos do selectivo índice bursátil. Case todas persoas titulares da carteira de Economía acabaron recalando, co engadido da gran maioría de secretarios xerais e boa parte de directores xerais adscritos. Nalgúns casos, con polémica, como o da socialista Elena Salgado, que só deixou o ministerio no 2011, incorporouse á filial chilena de Endesa, Chilectra: ao facelo por un grupo de fóra do Estado.
Corruptos e corruptores
A medida que se foron destapando casos de corrupción pública e se foi comprobando que a administración fraudulenta era un modus operandi bastante enquistado nas estruturas públicas do Estado español, o Ibex tamén escribiu algunhas páxinas. Nalgúns dos grandes sumarios xudiciais que se coñeceron nos últimos anos, aparecen grupos empresariais do selectivo bursátil ou persoas que traballaban neles. Porén, case sempre cunha característica común: saíron sen consecuencias penais. Hai algunha contada excepción, como o caso Plaza, que chegou a xuízo en 2018 pola malversación de capitais públicos na construción dun ambicioso parque loxístico nos arredores de Zaragoza. Un ex directivo de Acciona (que formaba parte da UTE encargada de executar a obra) José María Jordan.
Mais a regra xeral é que os actores do gran empresariado investigados en procedementos de corrupción política acaben saíndo airosos. Un exemplo ben paradigmático é o do caso do Palau de la Música: os dous directivos de Ferrovial que foron procesados, Pedro Buenaventura e Juan Elizaga, foron absoltos pola Audiencia de Barcelona en 2018 ao considerar que os delitos de administración desleal e tráfico de influencias que se lles imputaban prescribiran, aínda que a sentenza consideraba probado que varios donativos efectuados pola construtora á construción musical contribuíran a liquidar de forma encuberta o partido CDC, cunha contía de 6,6 millóns.
Na Comunidade de Madrid, onde o Ibex concentra a xema do ovo do seu poder e a corrupción mostrouse máis sistémica, a oligarquía económica tamén colecciona varios sumarios. Indra (que ten no Estado español o principal accionista) aparece en senllas pezas dos casos Lezo e Púnica, que instrúe ao xuíz da Audiencia Nacional española Manuel García Castellón. Doutra banda, dous exdirixentes de OHL están procesados e á espera de xuízo no caso Lezo (entre eles Javier López Madrid, xenro do fundador do grupo, Juan Manuel Villar Mir), por mor dun ingreso de 4 millóns de euros a unha conta corrente suíza vinculada co expresidente madrileño Ignacio González.
Dragados, filial de ACS desde 2002, tamén está sendo investigada pola adxudicación presuntamente fóra de normativa dun proxecto de campo de golf impulsado pola sociedade pública Canal de Isabel II, e por subcontratar unha sociedade vinculada ao irmán de González. O grupo de Florentino Pérez tamén está presente noutro sumario estrela, o do caso Tres por cento, xa que se rastrexa se un donativo de 60.000 euros á fundación Catdem (adscita a CDC) ten que ver coa adxudicación do servizo de lixo de Olot en Urbaser, entón filial de ACS. Á súa vez, FCC (que saíu do Ibex no 2016) aparece na investigación dos negocios do fillo homónimo do expresidente da Generalitat, Jordi Pujol: concretamente, polas presuntas comisións pagas a este a cambio da adxudicación dos vertedoiros de Vacamorta e Tivissa.
[Artigo tirado do sitio web catalán Directa, do 1 de febreiro de 2022]