Estado español: o diálogo social estanca o salario mínimo
No ano 2021, aínda que a patronal non subscribiu o acordo, o diálogo social produciu os seus efectos, ao autolimitar as posicións non só do Goberno, senón tamén dos sindicatos -CCOO e UGT-, que aceptaron un aumento moi baixo sen obter ademais un compromiso concreto e cifrado da contía para o 2022
Nun dos puntos do acordo de goberno subscrito entre o PSOE e Unidas Podemos establecíase o compromiso de fixar a contía do SMI no 60% do salario medio no 2023. Aínda que non imposíbel, non é evidente que ese compromiso se vaia cumprir. Sobre todo, se no tempo que queda se produce algún avaría económica (tan frecuentes no último período) que se poida utilizar como pretexto.
Tras o importante aumento (22,3 %) do Salario Mínimo Interprofesional (SMI) no 2019, que supuxo alcanzar a cifra de 900 € mensuais, e do 5,4 % no 2020 para chegar aos 950 €, o incremento estivo bloqueado no 2021, ata o acordo entre goberno e CCOO e UGT. Ademais, o impacto deses incrementos é limitado en virtude da sentenza 71/2019 do 24 de maio da Sala do Social da Audiencia Nacional (aínda que pendente de resolución dun recurso presentado perante o Tribunal Supremo polos sindicatos Comisións Obreiras e UGT), que tal como se vai aplicar vai supoñer a absorción no SMI da xeneralidade dos complementos salariais -non os extrasalariais, que correspondan a un gasto, por exemplo os pluses de distancia e transporte- xa que están englobados no SMI.
Cando se fixo pública a intención do goberno de aumentar o SMI, o Banco de España, que non cumpre as súas obrigas de controlar os bancos, asumiu unha vez máis o seu histórico papel de emitir opinións reaccionarias e advertiu que o aumento do SMI en 2019 provocou unha suposta redución do emprego. Os partidos da dereita política seguiron o ronsel do Banco de España. Segundo o PP o aumento do SMI, ademais de pouco prioritario, é un parche que enmascara outros problemas como o aumento do prezo da electricidade, que segundo o seu secretario xeral se debe resolver sen tocar os beneficios á alza das grandes empresas enerxéticas. Vox reclamou que o aumento do SMI vaia acompañado da redución das cotizacións sociais e dos impostos á actividade económica. Ciudadanos criticou que se realizase sen contar coa oposición política e a patronal.
Tras un acordo subscrito polo Goberno do PSOE e Unidas Podemos con Comisións Obreiras e a UGT, o 28 de setembro o goberno español aprobou o Decreto 817/2021 que fixa o SMI en 965 € mensuais por 14 pagas a partir do 1 de setembro, o que equivale a 1.125,8 € en 12 pagas. A fixación horaria -7,55 euros- do salario das traballadoras do fogar que traballen por horas, inclúe a parte proporcional das vacacións, o que é gravemente discriminatorio, ao eliminar a susbtantividade do dereito a estas. Ao non existir un convenio colectivo que fixe unha xornada inferior, a percepción mínima de 965 euros mensuais por 14 pagas, esixe que se traballe unha xornada de 40 horas semanais. Por outra banda, a ausencia de control minimamente eficaz da xornada efectivamente traballada destas, supón que nin de lonxe se cumpre esa retribución mínima. Segundo as estatísticas da ATH-ELE (Asociación de Traballadoras de Fogar de Bizkaia), o 43,77 % das traballadoras externas non cobraba no 2020 o SMI horario. Entre as internas, o 96,73 % non cobraban o SMI correspondentes ás súas horas o traballo. O 73,85 % das que non tiñan papeis e o 36,91 % das que estaban en situación regular percibiron un salario inferior ao mínimo establecido para as 40 horas semanais.
O novo SMI supón un aumento do 1,579 % sobre o anterior, mais equivale a un pouco menos do 0,4 % de aumento sobre o salario anual para quen traballe durante todo o 2021, xa que desde xaneiro a setembro se mantén en vigor a contía do SMI de 2020. O aumento do SMI é similar ao 1,6 % dos convenios colectivos para o 2021, pero nestes os seus efectos son para todo o ano. Sería menor aínda de se impor a posición da Vicepresidenta de Economía, Nadia Calviño, quen tras se opor -co acordo de Pedro Sánchez- a calquera aumento para o 2021 co pretexto de consolidar a recuperación, pretendía atrasar ao 1 de outubro a súa data de efectos. Esa posición era tributaria do sometemento a un pensamento conservador para o que a inexorabilidade das leis económicas impediría adoptar medidas, por necesarias que fosen socialmente, para mellorar o status dos traballadores e traballadoras empobrecidos.
O segundo elemento da oposición á implantación de salarios mínimos baseouse no desenvolvemento crecente da econometría para xustificar os efectos prexudiciais que tería o salario mínimo sobre o emprego[1]. Porén, a experiencia internacional non avala que polo aumento do salario mínimo se produzan impactos significativos no emprego[2]. En troca, o que si é evidente é a súa relación coa diminución da pobreza laboral. Como se pode observar no gráfico de abaixo, no Estado español só cando tivo lugar o aumento do 2019, os traballadores e traballadoras que perciben o SMI superaron a liña de pobreza que fixa o INE e iso tanto para as persoas que viven soas como para os fogares de dúas persoas adultas e dúas menores de idade.
Fonte: Eduardo Bayona, con base no INE e o Ministerio de Traballo.
Nos primeiros movementos sociais de finais do século XIX, nun contexto de baixos salarios, longas xornadas de traballo e malas condicións sociais (vivenda, sanidade...), o obxectivo dun salario decente (living wage) desempeñou un papel chave que renaceu nos últimos decenios, especialmente asociado á carestía da vivenda nas grandes cidades metropolitanas. Neste tema, a posición do goberno, contraria até o momento a fixar límites ao prezo dos alugueiros, contribúe ao empobrecemento de determinados sectores de traballadores e traballadoras, especialmente nas grandes cidades. Máis aló das súas diferenzas ideolóxicas, os primeiros promotores dun salario decente compartían un mesmo obxectivo: protexer as e os traballadores contra salarios inferiores ao nivel de subsistencia e permitirlles alcanzar un nivel de vida digno.
Segundo a Axencia Europea Eurofound, o SMI debe ter a función de ser: “Unha medida do ingreso que garanta a un asalariado un nivel de vida básico pero socialmente aceptábel, calculado a partir dunha cesta de bens e servizos”. O mesmo informe precisa que onde se realizan os correspondentes cálculos se constata que un salario digno é “sistematicamente máis alto que o salario mínimo legal”[3]. Vinte e un Estados da Unión Europea contan con salarios mínimos legais e en seis Estados membros (Dinamarca, Italia, Chipre, Austria, Finlandia e Suecia), a protección do salario mínimo está garantida exclusivamente por medio de convenios colectivos. Así e todo, a Comisión Europea, nunha proposta de Directiva de outubro de 2020, recoñece, que “Na maioría dos Estados membros cun salario mínimo legal nacional, este é demasiado baixo para proporcionar unha vida digna...”, que “Os salarios mínimos legais son inferiores ao 60% da mediana do salario bruto ou ao 50% do salario medio bruto en caso todos os Estados membros...”, que “En 2018, en nove Estados membros o salario mínimo legal non proporcionou aos seus perceptores para alcanzar a liña do risco de pobreza”, que “... determinados grupos de traballadores están excluídos da protección do salario mínimo legal nacional” e que “... naqueles Estados membros que dependen exclusivamente da negociación colectiva, algúns traballadores non teñen acceso á protección da negociación colectiva”[4].
A implantación dun salario mínimo ten apoio en tratados internacionais e europeos, e particularmente na Carta Social Europea revisada (CSEr), que no seu artigo 4.1 proclama que os Estados asinantes se comprometen a fixar “unha remuneración suficiente que lles proporcione a eles e ás súas familias un nivel de vida decoroso”. Na década de 1970, o Comité de Expertos da CSE, antecedente do Comité Europeo de Dereitos Sociais (CESD), propoñía que, para cumprir coa CSE, o salario mínimo debía alcanzar unha contía do 68% do salario medio bruto. O criterio do salario medio tamén se mantiña no informe do Parlamento Europeo de 24 de setembro de 2008 (“Sobre a promoción da inclusión social e a loita contra a pobreza, incluída a pobreza infantil, na Unión Europea”), que no seu apartado 15 “Pide ao Consello que acorde un obxectivo de salario mínimo (por lei ou convenios colectivos a escala nacional, rexional ou sectorial) para fixar unha remuneración de polo menos o 60 % do respectivo salario medio (nacional, sectorial, etc.), xunto cos prazos para que todos os Estados membros alcancen o devandito obxectivo”.
Malia o compromiso de lexislatura de fixar unha contía do salario mínimo equivalente ao 60% do salario medio, que se reitera no devandito Decreto do 28 de setembro, cumprindo así o mandato da CSEr, o Goberno español, a través da Ministra e Vicepresidenta 1ª, co apoio do Banco de España, opúxose durante meses ao aumento do salario mínimo para o 2021 con base no argumento da prioridade do emprego no contexto da pandemia da COVID-19 e da necesidade de que se confirme a recuperación económica.
Nas negociacións previas no diálogo social, cando o Goberno rexeitaba o incremento para o 2021, Comisións e UGT ameazaron con romper todas as mesas de negociacións, non con mobilizacións e folgas. Pola súa banda, as organizacións patronais, CEOE e CEPYME opuxéronse frontalmente a calquera aumento do SMI para o 2021, especialmente nas pequenas empresas, en nome da defensa do emprego no contexto da crise derivada da pandemia, o que choca coa importante recuperación e mesmo aumento dos beneficios empresariais en sectores como o bancario e o eléctrico.
En realidade, o que defenden é o mantemento e aumento dos beneficios empresariais en todos os sectores produtivos. Beneficios que habitualmente non se destinan á creación de emprego, senón que se reparten en forma de dividendos, stock options e plans de pensións millonarios para o persoal directivo. Por outra banda, óbviase que moitas pequenas empresas traballan como subcontratas das grandes empresas e os baixos salarios nelas teñen a función de aumentar o valor para os accionistas destas.
A experiencia internacional non avala que se produzan impactos significativos no emprego polo aumento do salario mínimo[5], mentres que o que si é evidente é a súa relación coa diminución da pobreza laboral e a desigualdade. Por outra banda, ao afectar a persoas de baixos ingresos que teñen que dedicar estes de forma completa á adquisición de produtos esenciais (a alta intensidade da demanda, nos termos da economía convencional), o aumento do SMI contribúe a estimular a actividade económica, sobre todo en sectores con relativa alta intensidade de emprego, elemento que o Banco de España omite nas súas análises desta medida.
Este informe do comité de expertos encargado polo Goberno para estudar as contías dos aumentos necesarios do salario mínimo para lograr o citado obxectivo, propón aumentos de entre 61 e 99 euros para o 2023, que supoñería situar o SMI en cantidades comprendidas entre 1.012 e 1.047 euros por 14 pagas. A ruindade do aumento do 2021 foi recoñecida polo secretario xeral da UGT, quen, a pesar de o asinar, cualificouno dunha “merda” e contrasta cunha taxa de inflación que alcanzou o 4% no último ano, superior ao 3% do salario mínimo no 2021, que vai dar lugar a unha redución do poder adquisitivo.
O atrasar até 2023 o cumprimento do obxectivo do 60% non é inocuo: durante todo o tempo transcorrido até ese ano estase incumprindo, en prexuízo das traballadores máis pobres, un obxectivo fixado nun tratado internacional como é a CSEr (1996), máis aínda cando os aumentos non abranguen todo o ano ou os máis importantes se deixan para o final. Na medida en que a redacción do Decreto sobre o SMI para 2020 sobre os complementos salariais é idéntica á que se contén no Decreto 231/2020, que fixaba o SMI de 2020, non se evitou a absorción dos complementos salariais que permite a citada sentenza da Audiencia Nacional.
Por outra banda, o obxectivo do 60% do salario medio estatal para fixar o SMI non ten virtualidade nas Comunidades Autónomas, que, por teren salarios máis elevados, están moi afastados dese 60%. Segundo un estudo do grupo Adecco ese é o caso de Madrid (47%), o País Vasco (47,1%), Navarra (50,3%), Catalunya (52,7%) e Asturias (55%). Alcanzar ese obxectivo nas mesmas esixiría impoñelo a través de convenios colectivos interprofesionais que están contemplados no Estatuto dos Traballadores. No País Vasco, Navarra e Catalunya, esa posibilidade está relacionada cunha posición estendida que reclama marcos propios de relacións laborais no contexto de reivindicacións de soberanía política.
O SMI cobre os traballadores/as non cubertos pola negociación colectiva. Aínda que segundo o Ministerio de Traballo o SMI afecta a millón e medio de traballadoras e traballadores, segundo outras estimacións a cifra chegaría até 2,3 millóns, das que as tres cuartas partes serían mulleres[6]. Segundo a estatística da Axencia Tributaria de 2019 (“Mercado e Traballo e Pensións nas Fontes Tributarias 2019”), case catro millóns de persoas percibiu ese ano retribucións anuais inferiores á metade do SMI e máis de tres millóns duascentas mil percibiron entre a metade e o 100% deste, sexa por acceder a unha pensión, por non traballar durante parte do ano (en moitos casos sen percibir prestacións de desemprego) ou por traballar a tempo parcial de escasa xornada e menor salario, frecuentemente realizado por mulleres. Os aumentos do SMI repercuten tamén na negociación colectiva das traballadoras con salarios próximos ao SMI. No 2019 preto de catro millóns de persoas percibiron salarios anuais de entre o 100% e o 150% do SMI. Este salario tamén repercute nalgunhas prestacións sociais que o toman como referencia, tanto para fixar as condicións de acceso á prestación como a súa contía. Con todo, xustamente para evitar a repercusión dos aumentos do SMI na xeneralidade das prestacións sociais, en 2004 adoptouse como referencia destas o Indicador Público de Renda de Efectos Múltiples (IPREM), de contía netamente inferior ao SMI, xa que ao longo do tempo o IPREM aumentou en menor contía que o SMI, estando mesmo conxelado entre o 2017 e o 2020.
O moi baixo incremento do SMI no 2021 continúa o proceso descendente que tras o aumento do 22,3% no 2019 se reduciu ao 5,4% no 2020. Mentres que no 2019 a contía de 900 euros/mes se fixou unilateralmente polo Goberno, a do 2020 resultou do diálogo social. No 2021, aínda que a patronal non subscribiu o acordo, o diálogo social produciu os seus efectos, ao autolimitar as posicións non só do Goberno, senón tamén dos sindicatos, que aceptaron un aumento moi baixo sen obter ademais un compromiso concreto e cifrado da contía para o 2022, senón só a do obxectivo do 60% para o 2023. Como xa se dixo, non só importa o final senón tamén o traxecto. As reticencias mostradas pola maioría do Goberno e a oposición das organizacións patronais permiten prever que, á vista das dificultades e limitacións detalladas no informe do comité de expertos, e das estatísticas existentes para determinar cal é a contía do salario medio de cada ano sobre o que se aplique o 60% para fixar o SMI, vai haber fortes presións empresariais e políticas para lograr que, até o 2023, o SMI sexa o máis baixo posíbel. Iso non se poderá impedir mediante un diálogo social cun goberno cuxa maioría se prega ás esixencias da Unión Europea e cunha patronal que nunca considera que é o momento da dignificación salarial. Só será posíbel coas mobilizacións sociais.
_____________________________________________________________________________
Notas:
[1] Para unha análise dos debates históricos e actuais acerca do salario mínimo e os seus efectos nos diferentes Estados, así como sobre o desenvolvemento das loitias sociais para ese obxectivo, véxase a análise de Michel Husson, “Salaire mínimum et emploi: histoire d’un débat”, Revue de l’IRES, nº 100, 2020/1.
[2] Véxanse referencias sobre o emprego e a pobreza laboral relacionadas co aumento do salario mínimo en Francia, Alemaña, países da OCDE e os Estados Unidos en Michel Husson (2018) “Atención sobre el salario mínimo: argumentos falsificados”.
[3 Hurley, John; Vacas‑Soriano, Carlos; Muraille, Marcel y Lantto, Eero, Concept and practice of a living wage, 2018.
[4] Comisión Europea, Proposta de Directiva do Parlamento Europeo e do Consello sobre uns salarios mínimos acaídos na Unión Europea, 28/10/2020, {SEC (2020) 362 final}-{SWD (2020) final}-SWD (2020) 246 final}
[5] Véxase Michel Husson, “Atención sobre el salario mínimo: argumentos falsificados”, Viento Sur, 2018.
[6] Eduardo Bayona, “¿El salario mínimo es bruto o neto?: todo lo que tienes que saber sobre la subida del SMI”, Público, 27/08/2021.
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Viento Sur, do 2 de outubro de 2021]
