As eleccións presidenciais no México neoliberal: tres (posíbeis) escenarios
Un factor importante, que ao final podería ser estratéxico, é a influencia do Departamento de Estado nas eleccións mexicanas que até o de agora foi acoutado e discreto, pero que non por iso deixa de ser preocupante dados os antecedentes noutras conxunturas electorais onde Estados Unidos terminou por ser determinante
Nas eleccións presidenciais de México, que se efectuarán o 1 de xullo de 2018, compiten tres coalicións formalmente constituídas e que son: "Juntos Haremos Historia" que promove o candidato opositor Andrés Manuel López Obrador impulsada polos partidos Movimiento de Regeneración Nacional (MORENA), o Partido del Trabajo (PT) e o Partido Encuentro Social (PES); a coalición "Por México al frente" que promove a candidatura do panista de dereita, Ricardo Anaya, integrada polos partidos Acción Nacional (PAN), o Partido de la Revolución Democrática (PRD) e o Movimiento Ciudadano (MC). Para rematar, a coalición oficialista do PRI-goberno chamada "Todos por México" integrada polo Partido Revolucionario Institucional (PRI), o Partido Verde Ecologista de México (PVEM) e o Partido Nueva Alianza (PANAL) que promove un ex-secretario de Facenda, Antonio Meade, que serviu tanto nos réximes do PRI como do PAN e a quen se lle adxudica ser o "pai do gasolinazo" que provocou inflación e deterioración dos ingresos da maioría da poboación. Ademais figuran dous candidatos supostamente "independentes": un ex-priísta "gobernador con licenza" do Estado de Nuevo León alcumado "El Bronco" cuxa campaña electoral está centrada en "cortar as mans aos corruptos", e a despistada esposa dun ex-presidente de México que "renunciou" á súa candidatura antes do segundo debate presidencial que se efectuou na cidade de Tijuana o 20 de maio de 2018.
De acordo co Instituto Nacional Electoral (INE) cun padrón electoral de 89,1 millóns de votantes, votarase para elixir a 8 gobernadores, 1 xefe de goberno da CDMX (agora chamado gobernador), 128 senadores e 500 deputados. Así mesmo elixiranse autoridades para 1.597 concellos, 184 concelleiros e 16 alcaldías. A Cidade de México, que é a entidade coa segunda maior lista nominal de electores (7 millóns 64º mil), elixirá Xefe de Goberno, deputados ao Congreso Local, 16 alcaldes e 10 concelleiros.
Contexto: crise estrutural do capitalismo dependente mexicano
Mentres que o crecemento económico de México durante o chamado "desenvolvemento estabilizador" (1954-1976) foi superior ao 6% media anual, entre 1982-2017 o PIB tivo como media o 2.36% anual. Durante o réxime panista de Vicente Fox (2001-2006) o crecemento medio foi do 2.3% e durante o seguinte de Calderón (2007-2012) do 1.93%; entre ambos o devandito crecemento alcanzou o 2.11%, para volver descender durante o actual réxime priísta de Peña Nieto (2013-2017) na orde media anual de 2.12%. Desta forma durante os réximes plenamente neoliberais do PRI e do PAN, o PRIAN (1982-2017) o crecemento económico medido polo seu PIB francamente declinou e situouse por baixo dun terzo daquela media histórica.
Neste contexto os primeiros que perderon son os empregos cuxo déficit alcanza proporcións xigantescas se consideramos que por cada punto do PIB que se perde, con el elimínanse arredor de 1 millón de postos de traballo aos que hai que engadir os que non se crean ao influxo do crecemento natural da poboación calculados en arredor dun millón 500 mil cada ano. Cómpre sinalar -algo que agocha sistematicamente o goberno- que os empregos creados durante os réximes neoliberais nunha gran proporción son de natureza precaria: temporais, con ou sen dereitos sociais e sometidos a altas taxas de explotación e rotación da forza de traballo. De aquí o enorme desemprego existente no país que organismos independentes como o Centro de Análise Multidisciplinaria da Facultade de Economía da UNAM sitúan en máis dun 20% da PEA; a estendida pobreza "normal" e extrema; as bolsas poboacionais da informalidade que cobren 60% da PEA (52 millóns 866 mil persoas en 2017) que traballa en condicións precarias e inhumanas fundamentalmente na rúa; o crecemento da violencia, da inseguridade e dos grupos delituosos, entre outras taras propias do capitalismo dependente mexicano que a súa dinámica económica e política non fai máis que recrear e amplificar día a día ante a corrupción e impunidade das autoridades e os seus partidos políticos que constitúen a partidocracia do poder.
Unha das consecuencias dramáticas desta situación tanto para México como, principalmente, para millóns de traballadores, é a súa emigración forzosa en modalidade de indocumentados (arredor de 12 millóns) a Estados Unidos onde son vexados, humillados, superexplotados, discriminados, vítimas de abuso e deportados baixo a total indiferenza das autoridades mexicanas e de Estados Unidos.
Os salarios son a outra variábel castigada polo réxime neoliberal dependente mexicano: os reais e o seu poder adquisitivo teñen unha curva descendente desde 1976 e na actualidade son máis baixos que en China e que noutros países pertencentes ao mundo subdesenvolvido de Asia, de América Latina e dos países africanos. Este é un dos segredos dos privilexios de que gozan as clases dominantes en México e os altos e medios funcionarios, burócratas e políticos do réxime partidocrático mexicano.
Este réxime neoliberal coida celosamente as sacrosantas "variábeis macroeconómicas" como a taxa de ganancia que é altísima para as xigantescas empresas transnacionais monopólicas que operan no país e que practicamente controlan todos os fluxos e ciclos da economía mexicana: desde o capital diñeiro e produtivo, até o capital mercadorías, con énfase nas importacións e as exportacións que controla prioritariamente o capital internacional. A cambio o pobo e os traballadores reciben un maior endebedamento externo que é dos máis altos de América Latina: en 2017 a débeda pública alcanza 46.2 do PIB ao peche de 2017 segundo a Secretaría de Facenda e as proxeccións baixo a política neoliberal é que siga crecendo sobre todo para pagar apenas os xuros do capital principal, o que provoca un constante déficit da conta corrente da balanza de pagamentos, o cal, coa enteira compracencia do FMI e da burocracia política do país, é contrarrestado mediante incrementos dos impostos á poboación, aumentos nos prezos das gasolinas maioritariamente importadas malia ser México un país petroleiro e da enerxía eléctrica de consumo popular, a severa aplicación de políticas de austeridade social e de recortes ao orzamento público no apartado social en materia de educación, saúde, vivenda, alimentación, pensións e xubilacións, xunto coa aplicación de diferentes reformas chamadas estruturais: laboral, enerxética e educativa, entre outras, inscritas na lóxica da privatización e da reprodución do capital.
Este é o marco socioeconómico do actual proceso electoral mexicano en que se vai elixir presidente da república, senadores e deputados, 5 gobernadores e o Xefe de Goberno da Cidade de México para os seguintes seis anos.
As coalicións ou alianzas electorais
De partida, propugnamos que ningunha problemática do país no plano social, económico e político se vai resolver mediante un proceso electoral e moito menos co triunfo dalgunha das mencionadas coalicións que se desenvolven no marco do capitalismo neoliberal, dependente e subdesenvolvido que prevalece en México. E non o vai facer simplemente porque, independentemente das propostas dos aspirantes presidenciais que xeralmente van dirixidas a gañar o apoio dos grandes capitais e monopolios nacionais e internacionais e, por suposto, o de Estados Unidos, e menos o do pobo, esencialmente ningún atenta, nin modifica, o sistema capitalista sustentado no réxime xurídico-político-institucional de propiedade privada dos medios de produción, da terra, dos recursos naturais e na explotación da forza de traballo (que son os alicerces do modo de produción capitalista universal) en calquera orde macroeconómica e política: sexa a neoliberal ou a proteccionista (neo)desenvolvementista que son as que compiten no México neoliberal e nos países latinoamericanos de xeito predominante.
O carácter das eleccións
No referente ao presidente da República a súa elección rutineira ocorre formalmente cada seis anos e sempre baixo o férreo control do goberno en quenda mediante un ente electoral que até o de agora controla (antes foi o Instituto Federal Electoral e hoxe o Instituto Nacional Electoral). Pódese afirmar que a fraude é o eixe histórico do proceso da elección xunto coa compra millonaria de votos, o carrexo forzoso das bases electorais do partido, o medo, a violencia e o uso masivo dos medios corporativos de comunicación cuxo obxectivo é impoñer á cidadanía o candidato elixido polo goberno a través do que se coñece como o "dedazo" do presidente en funcións. Nese sentido o réxime político mexicano é tan antigo e podre como nos mellores tempos do chamado nacionalismo revolucionario que transcorreu baixo a hexemonía política dos dinosauros do PRI-goberno.
Neste contexto cómpre prever tres escenarios que poden ocorrer na actual contenda electoral onde, hai que mencionar, na media das enquisas o candidato que se atopa fóra da "mafia do poder" leva a dianteira por uns 20 puntos de media por riba do candidato da dereita que se mantén en segundo lugar e por riba do candidato do oficialismo.
Un factor importante, que ao final podería ser estratéxico, é a influencia do Departamento de Estado nas eleccións mexicanas que até o de agora foi acoutado e discreto, pero que non por iso deixa de ser preocupante dados os antecedentes noutras conxunturas electorais onde Estados Unidos terminou por ser determinante como nas pasadas eleccións de Honduras (26 de novembro de 2017) onde se produciu un golpe de Estado con estado de sitio e represión para impor o impopular e repudiado candidato oficial que era o mesmo presidente da República, Juan Orlando Hernández. A devandita intervención deuse para destituír o presidente Manuel Zelaya dese país en 2009 e, máis adiante, coa destitución do presidente de Paraguai, Fernando Lugo, en 2012. O golpe de Estado xudicial en Brasil que depuxo a presidenta Dilma Rousseff contou co visto e prace tanto de Estados Unidos como da OEA e da meirande parte dos gobernos de dereita, entre os que figura de xeito sobresaliente o goberno mexicano que encabeza o chamado "Grupo de Lima" creado baixo patrocinio norteamericano co fin expreso de derrocar o goberno lexítimo e constitucional de Venezuela. Neste contexto non hai argumentos sólidos para soster que isto non podería ocorrer en México no caso do triunfo do candidato opositor ao oficialismo e á dereita.
Posíbeis escenarios
Escenario 1.
Este escenario, o menos probábel en virtude dos antecedentes da historia electoral do noso país caracterizada pola fraude e a manipulación do proceso electoral polo goberno do momento, supoñería, de seren certeiras a maioría das enquisas, o triunfo do candidato de MORENA e do Partido del Trabajo (PT) e do Partido Encuentro Social (PES), Andrés Manuel López Obrador, quen sería elixido por primeira vez despois de dous intentos errados no ano 2006 e en 2012 cando se impuxo ao actual presidente da República Pena Neto. Neste hipotético escenario isto implicaría non soamente a acción electoral e da campaña da coalición que ampara a devandita candidatura, senón unha estendida mobilización popular e cidadá en defensa do voto antes e despois das eleccións. Significaría tamén que a xente xa aprendería a lección respecto ao pasado caracterizado pola imposición e a secuencia custar o que custar dos gobernos priístas desde a época da Revolución Mexicana, se cadra coa excepción do triunfo do xeneral Lázaro Cárdenas en 1934 quen gobernou até 1940. Desde aquela, é dicir, desde o avilacamachismo (1940-1946) até o ano 2000, gobernou o PRI cando cedeu o poder presidencial por primeira vez a un persoeiro distinto dese partido e que foi o señor Vicente Fox candidato do dereitista Partido Acción Nacional de natureza social-cristián. No seguinte sexenio foi imposto, mediante fraude electoral, o panista Felipe Calderón (2006-2012) quen, á vez, lle pasou a responsabilidade presidencial ao actual presidente do PRI, Peña Nieto, quen utilizou masivamente a compra multimillonaria de votos con toda impunidade e corrupción a través de tarxetas de crédito, entre outros instrumentos fraudulentos.
Este escenario, como dixemos difícil e improbábel debido ás circunstancias sinaladas, por vez primeira elixiría como presidente un candidato diferente ao que se coñece como pertencente ao PRIAN (a suma do PRI e o PAN á que agora se agrega o PRD) e que expresa a simbiose entre o vello partido priísta e o dereitista de Acción Nacional (PAN), este último agora amalgamado co outrora partido de "centroesquerda" denominado Partido de la Revolución Democrática (PRD), os cales conxuntamente promoven o candidato panista de dereita Ricardo Anaya involucrado en investigacións penais de lavado de diñeiro e de corrupción, ademais de ser un dos principais promotores e partidarios da privatización enerxética.
Cómpre sinalar tamén, para rematar, que moitas estimacións prevén que o partido opositor (MORENA) terá maioría no Congreso da Unión no que certamente o PRI caería até a terceira posición como un resultado do castigo por parte da indignada e empobrecida poboación mexicana que cada vez máis desafiúza os gobernos neoliberais.
Escenario 2.
Albiscamos un segundo escenario contraditorio e complexo. Neste, o candidato da dereita do PAN e do PRD, Ricardo Anaya, gaña as eleccións mediante un acordo estratéxico co goberno de Peña Nieto e o seu candidato, Antonio Meade (que ocupa o terceiro lugar na medida das enquisas), utilizando todos os medios ao seu alcance legais e extralegais como a compra masiva de votos, a guerra sucia contra o candidato destacado, o uso dos recursos do Estado en materia social cara á poboación para utilizar o seu voto no seu beneficio; deseño e difusión de anuncios nos medios de comunicación corporativos para introducir o medo, a tese do desastre e outras mentiras similares, co fin de apartar a poboación da posibilidade de orientar o seu voto cara ao candidato destacado e, dese xeito, facelo cara ao candidato panista. Así, polo menos neutralízase o cidadán e sitúao no espectro abstencionista da poboación. Aquí o acordo estratéxico entre ambos os persoeiros do goberno federal e o seu candidato e do partido da dereita consistiría en "dividir o pastel": o poder e os postos no goberno, unha vez que conclúa a elección presidencial para, como foi sempre no réxime autoritario mexicano, adxudicárense os empregos, influencias e prebendas nas distintas instancias de goberno (como secretarías de Estado, direccións de instancias gobernamentais, xefaturas locais e comisións específicas, alcaldías, etcétera); no gabinete presidencial, así como no apetitoso reparto de prebendas millonarias no Congreso da Unión.
Evidentemente tanto neste caso como no seguinte, podería haber impugnación da elección presidencial por parte de quen perda (nomeadamente por parte da Coalición de Morena) e a instancia que tería que decidir o resultado da elección sería o Tribunal Electoral do Poder Xudicial da Federación como ocorreu en 2006 cando este avalou e ratificou o triunfo do panista Felipe Calderón.
Escenario 3.
Este escenario, sempre en función do obxectivo estratéxico de afianzar o triunfo do PRIAN, tería como premisa que o beneficiario da candidatura á presidencia fose o candidato oficial do PRI, Antonio Meade, ao que todas as enquisas, mesmo internacionais, sitúan no terceiro lugar moi lonxe do candidato destacado, o que dificulta ben acurtar a distancia até o día da elección o 1º de xullo para efectuar a fraude electoral (esta posibilidade denúnciaa in extenso Santiago Neto, ex-fiscal electoral, na Revista Proceso #2169 do 28 de maio de 2018: "Como prepara el PRI el fraude": https://www.proceso.com.mx/535992/santiago-nieto-como-prepara-elo-pri-el-fraude ).
Esta posibilidade tería como premisa a presión por parte do goberno peñanietista e do seu candidato ao da coalición panista baixo a ameaza de activar as investigacións penais por lavado de diñeiro que tamén involucran a membros da súa familia. Evidentemente que estes son acordos de cúpula e non necesariamente a súa consecuencia sería canalizar os votos das bases electorais da coalición panista-perredista cara ao candidato do PRI. Por iso, isto constitúe un auténtico risco para o sistema. Como suxiren algúns expertos e analistas políticos en asuntos electorais podería ocorrer, nada improbábel por certo, que ese fluxo de votos beneficiase o candidato destacado da Coalición Juntos Haremos Historia, asestando un forte golpe electoral e mediático ao PRIAN por vez primeira na historia electoral do país.
Juntos Haremos Historia e a Cuarta Transformación: será posíbel unha mudanza ou modificación de réxime político en México?
No ano 2000 o voto útil da cidadanía favoreceu o candidato da dereita do PAN, Vicente Fox. En 2006, o réxime tivo que operar unha auténtica fraude electoral para impoñer a Felipe Calderón na presidencia da República. En 2012, Peña Nieto conquistou a cadeira presidencial grazas á masiva compra de votos, á distribución de prebendas e de tarxetas de crédito para a obtención destas. Estimouse que na campaña de Peña Nieto se gastaron máis de 4.600 millóns de pesos, mediante tarxetas expedidas polo Banco Monex e doutros moedeiros electrónicos e institucións bancarias para axudar ao financiamento á súa campaña electoral do 2012.
Na actual conxuntura, porén, as cousas complicáronse sobre todo para o oficialismo. Sinalamos que tanto as enquisas nacionais como as estimacións estatísticas no exterior coinciden en situar o candidato oficial do goberno priísta no terceiro lugar cunha diferenza de arredor de trinta puntos porcentuais respecto de López Obrador, o candidato da Coalición Juntos Haremos Historia.
Trátase, cómpre sinalalo, dunha coalición e dun candidato que propugna que de gañar a presidencia da República impulsará o que denomina a Cuarta Transformación de México que ocorrería despois da Independencia nacional (1810), da Reforma (1855-1863) que encabezou Benito Juárez (a segunda independencia de México) e da Revolución Mexicana (1910-1917) que marcou a gran terceira transformación. A Cuarta Transformación implicaría, en palabras do candidato presidencial, a constitución dun "novo sistema político, democrático e con dimensión social" centrado en varios postulados como a separación da política da economía, a construción dun goberno que "represente a todos, ricos e pobres", e non só á "mafia do poder" como até o de agora ocorreu. Ademais do combate á corrupción, que é o maior obxectivo de campaña do candidato opositor en concordancia co sentir popular de millóns de mexicanos.
Independentemente das posibilidades reais de levar a cabo a devandita transformación en México, é importante sinalar as profundas limitacións estruturais e sociopolíticas que contén de principio este proxecto lopezobradorista. En primeiro lugar, cómpre sinalar o obvio: de ningún xeito é un proxecto de natureza socialista, nin moito menos se inscribe no que en América Latina se denominou "socialismo do século XXI". En segundo lugar, porque é un proxecto de carácter nacionalista que impulsa unha política que poderiamos denominar neo-desenvolvementista que combina tanto o investimento privado nacional e estranxeiro coas políticas públicas para o desenvolvemento como, por exemplo, promoveu no seu momento a CEPAL e que en México se plasmou no denominado "desenvolvemento estabilizador mexicano" impulsado desde o goberno polo presidente Adolfo Ruiz Cortines (1952-1958) e polas dúas seguintes administracións presidenciais. A diferenza, logo, tanto con este modelo económico e co seu réxime político radica en outorgarlles ás chamadas forzas do mercado un papel protagónico no "desenvolvemento económico" mediante un primeiro "impulso" dado polo Estado. É importante sinalar que en todo caso esta política pública sería completamente distinta á impulsada polos candidatos do PRIAN e os seus gobernantes desde hai trinta anos caracterizada pola aplicación de políticas neoliberais e de austeridade social que empobreceron e precarizaron as maiorías en México. Neste sentido, calquera dos candidatos da dereita, xa sexa o do PRI ou o do PAN, non faría outra cousa máis que continuar e afondar nese modelo neoliberal de austeridade social, de privatización económica e de entrega dos recursos naturais e enerxéticos ás grandes transnacionais monopólicas do capital internacional, mentres que o candidato da cuarta transformación, aínda que non cuestiona o investimento estranxeiro directo e indirecto, como tampouco a propia existencia do sistema capitalista neoliberal dependente que priva en México con todas as súas coordenadas alicerzadas na explotación do traballo polo capital, na propiedade privada dos medios de produción e da terra, así como a existencia da estrutura e das loitas de clases, propugna polo menos un proxecto que nese marco podería beneficiar por exemplo en materia de desenvolvemento social a sectores empobrecidos e marxinados da sociedade.
Doutra banda, tamén podería mellorar a nosa posición internacional ao rescatar a política exterior mexicana alicerzada nos principios da autodeterminación dos pobos e na non intervención dos Estados nos asuntos doutros Estados tal e como mandata a Fracción X do artigo 89 da Constitución Política e a Doutrina Estrada que fundamentan os devanditos principios obrigatorios do Estado mexicano e que foron violados polas últimas administracións gobernamentais.
Esa Fracción X da Constitución estipula:
"Dirixir a política exterior e celebrar tratados internacionais, así como terminar, denunciar, suspender, modificar, emendar, retirar reservas e formular declaracións interpretativas sobre estes, someténdoos á aprobación do Senado. Na dirección de tal política, o titular do Poder Executivo observará os seguintes principios normativos: a autodeterminación dos pobos; a non intervención; a solución pacífica de controversias; a proscrición da ameaza ou o uso da forza nas relacións internacionais; a igualdade xurídica dos Estados; a cooperación internacional para o desenvolvemento; o respecto, a protección e promoción dos dereitos humanos e a loita pola paz e a seguridade internacionais" (cursivas nosas). (Fracción reformada mediante Decreto publicado no Diario Oficial da Federación o 10 de xuño de 2011).
Desta forma, por exemplo, acabaríase co intervencionismo pro-imperialista que exerce o Estado mexicano e o seu goberno á marxe do pobo e do Congreso en contra da República Bolivariana de Venezuela baixo as directrices xeopolíticas e estratéxicas ordenadas polo Departamento de Estado articulados na política contrainsurxente do neomonroísmo que Estados Unidos vén desenvolvendo en América Latina provocando a caída dos gobernos progresistas e o fortalecemento dos gobernos neoliberais de dereita que serven aos devanditos intereses.
Un goberno de novo signo, por vez primeira distinto ao PRIAN (2000-2018), podería impulsar unha serie de proxectos por exemplo o remate e creación de novas refinarías para comezar a reducir a irracional importación de gasolinas de máis do 75% de Estados Unidos onde é moito máis barata que a que se vende en México. Así mesmo, en materia interior poderíaselle esixir ao novo gobernante o cumprimento de compromisos de campaña en materia de dereitos humanos que foron masivamente violentados polos gobernos do PRIAN, particularmente despois da declaración da guerra ao narcotráfico por Felipe Calderón que deixou até hoxe un saldo de miles e miles de mortos (algunhas estimacións calculan uns 250.000), a multiplicación das bandas criminais, a extensión da inseguridade e da violencia por todo o país, incluíndo a Cidade de México; a aparición de fosas clandestinas e a desaparición forzada de centos de loitadores e líderes sociais, sen contar os innumerábeis presos políticos que cumpren pena nas cadeas do país. Neste tema existe xa un compromiso público de López Obrador cos pais dos 43 normalistas desaparecidos polas forzas de seguridade do Estado para formar unha Comisión da Verdade que investigue, aclare e resolva este atroz crime de lesa humanidade e por primeira vez se imparta xustiza.
Estas son algunhas das cuestións que poderían cambiar incluídas no que se denomina a "cuarta transformación" que, ao noso ver, non alcanza para anunciar un cambio de réxime político -como moito menos se podería sequera pensar coas outras dúas coalicións do PRIAN inmersas no podre modelo neoliberal sen concesións- a non ser que se cadra o novo goberno verdadeiramente implemente o plebiscito ou referendo a metade do mandato, como propuxo López Obrador, para consultar á cidadanía en relación co feito de se está ou non de acordo con que continúe o presidente en exercicio na cadeira presidencial. Entón si se podería pensar que México avanza a un cambio desde un réxime presidencialista autoritario vixente de transición pactada, a outro semi-presidencialista con democracia representativa, aínda que inferior aos réximes de democracia participativa como é o caso de Venezuela. Pero tamén todo iso vai depender da mobilización e da presión popular que obrigue o goberno a cumprir as súas promesas de campaña, particularmente en materia de xustiza social e de verdadeira loita contra a corrupción e a impunidade que son os baluartes fundamentais do actual réxime autoritario de goberno e que máis aló das candidaturas presidenciais e das persoas, son os eixes que articularon o descontento social e o cansazo da enorme masa da poboación fronte ao esgotamento e crise do réxime político partidocrático autoritario de transición pactada impulsado pola tecnoburocracia do PRIAN nos últimos trinta e seis anos.
[Artigo tirado do sitio web Rebelión, do 30 de maio de 2018]