Acordo goberno-sindicatos sobre pensións: nin mellora xeneralizada, nin ausencia de recortes
A reforma de 2023 non ten o mesmo carácter das de 2011 e 2013 que estabeleceron recortes brutais contra as pensións, mais mantén o esencial do contido da de 2011. Ademais, a ampliación do período de cálculo da pensión de xubilación segue o mesmo ronsel da de 2011 e, aínda que sexa a medio prazo, vai dar lugar a novos recortes para a maioría
A última norma do proceso de reformas promovido polas Recomendacións da revisión do Pacto de Toledo de novembro de 2020 non é similar ás reformas de 2011 (lei 27/2011) e 2013 (Lei 23/2013), que empeoraron de forma radical o contido protector das pensións (tal como analicei nos artigos publicados aquí e aquí). Pero de aí a atribuírlle unha mellora xeneralizada da protección e de ser unha reforma sen recortes, como declararon os dous partidos do “goberno máis progresista da historia”, os dous sindicatos –Comisións Obreiras e UGT- que pactaron previamente o seu contido co Goberno e gran parte de comentaristas e tertulianos, hai un mundo que non se debe traspasar, como imos tratar de explicar neste artigo.
Os recortes que non se derrogan
En primeiro lugar, hai que dicir que o RD Lei 2/2023, do 16 de marzo, mantén regras moi regresivas aprobadas durante o goberno de Rodríguez Zapatero no 2011. Até o 2016 a contía das pensións de xubilación aumentaba de forma significativa. A partir dese ano comezaron a aumentar en moita menor contía, por baixo da inflación, e mesmo a diminuír en termos absolutos, tanto pola caída salarial como pola aplicación das regras comentadas da reforma de 2011. Así, como se pode apreciar nas estatísticas da Seguridade Social (p. 5), as medias das pensións novas de xubilación foron inferiores ás do ano anterior nos anos 2016, 2017, 2018 e 2021.
O aumento progresivo da idade de xubilación a 67 anos está a provocar unha redución das pensións aos e as traballadores/as que perderon o seu emprego antes desa idade e a quen se aplica coeficientes penalizadores por se xubilar anticipadamente durante máis tempo. Quen se mantén no emprego, sobre todo se sofre malas condicións de traballo, ve reducido o seu tempo dedicado ao descanso e a actividades sociais libres. As enormes mobilizacións no Estado francés contra a reforma Macron, que se focalizaron no aumento da idade de xubilación de 62 a 64 anos, mostran a importancia deste tema e a sensibilidade da maioría traballadora sobre el, unha parte da cal opta por se xubilar anticipadamente de forma voluntaria a pesar da redución que van sufrir as súas pensións.
Coa lóxica non de combater frontalmente medidas tan antisociais, senón de suavizar o seu contido, Comisións Obreiras e UGT aceptaron este aumento excluíndo da súa aplicación a quen tivese unha longa cotización: 38 anos e medio no 2027 –37 anos e nove meses no 2023–, condición que non pode cumprir quen teña unha carreira máis interrompida, nomeadamente as mulleres que de forma maioritaria están a xubilarse a unha idade máis tardía que os homes (no 2022 aos 65,3 fronte a 64,5 anos). Este atraso supón un golpe para quen ten unha saúde fráxil e/ou traballou en condicións penosas ou insalubres nun gran número de sectores produtivos e con modalidades de xornada de traballo nos que non está fixada a anticipación sen penalización, que se recoñece especialmente a sectores do aparello de Estado (exército e policía) que se pretende consentir. Como resultado desta política, a idade efectiva de xubilación aumentou en seis meses desde o 2014 até o 2022, pasando aos 64,8 anos.
Tamén se mantén, e neste caso consolídase, o aumento do período de cálculo da xubilación de 15 a 25 anos, que reduce a pensión: os salarios de fin da actividade laboral son de media máis elevados que os do inicio. Segundo un estudo de dous economistas do Banco de España produciuse unha redución na contía das xubilacións do 0,5% anual. O RD Lei amplía o período de cálculo, de forma progresiva, a 29 anos, coa posibilidade de anular de oficio os dous peores (á vez que se mantén a alternativa dos 25 anos até a data da plena aplicabilidade dos 29 anos, en xaneiro de 2041), mediante a aplicación automática da regra que sexa máis favorábel. Segundo o citado estudo do Banco de España este aumento en dous anos podería dar lugar a unha redución maior que a do paso de 15 a 25 anos, pola toma en consideración de anos laborais máis precarizados (tempo parcial e temporal, etc.). O Ministro Escrivá, co asentimento tácito dos outros compoñentes da reforma, pretendeu falsear o obxectivo de reducir o importe da gran maioría das pensións co argumento de non prexudicar os traballadores de carreiras máis inestábeis ao final da súa vida laboral. Para evitar ese efecto, que é real pero que afecta a un número de pensionistas moi inferior aos que se ven prexudicados pola ampliación do período, hai unha solución que evita ese inconveniente: substituír os últimos polos mellores anos, nun número máis reducido e con valor actualizado.
Esta reforma de 2023 tampouco non modifica o número dos anos necesarios para as pensións completas de xubilación, que aumentaron de 35 a 37 no 2011. Só inclúe algunhas regras que afectan a un número reducido de futuros pensionistas e, o que é moi importante, sen efecto retroactivo. Unha é a efectividade da inclusión no Réxime Xeral da Seguridade as e os estudantes en prácticas, sexan ou non remuneradas, que aínda que xa se prevía nunha norma de 2018 non se fixo efectiva. É un paso importante para asegurar certos dereitos de seguridade de social, incluídos os de pensión, a novos estudantes, mais cunha reserva importante: as cotizacións bonifícanse no 95%! -o 97% durante o primeiro ano- e iso mentres que na maioría dos casos as empresas se benefician dun traballo con remuneración moi escasa ou inexistente. Outra é a xeneralización de tres anos de recoñecemento como cotizado dos períodos de excedencia por coidado de familiares até o segundo grao e de elevación ao 100% da cotización dos anos computábeis na redución de xornada por coidado de fillos e fillas. Insístese que desta medida non se van beneficiar as que, en tempos de carencia de servizos públicos de coidado –maior aínda que na actualidade-, deixen o seu emprego, temporal ou definitivamente.
Tampouco non se elimina unha limitación importante no acceso á pensión contributiva de xubilación do 2011, consistente en que para o cómputo dos 15 anos necesarios se impedise expresamente que se tivesen en conta as pagas extraordinarias tal como viña resolvendo o Tribunal Supremo, o que na práctica supuxo un aumento de máis de dous anos na duración das cotizacións necesarias. Iso impide o acceso á xubilación dun número importante de mulleres e mantén a fenda de xénero máis elevada da Unión Europea, de case 20 puntos de diferenza entre mulleres e homes, no acceso á xubilación.
Entre as medidas para reducir a fenda de xénero, ademais da citada sobre as excedencias por coidado, o RD Lei mellora, mais non elimina, a regulación dos períodos sen cotizar incluídos no período de cálculo da pensión, ao ampliar de 49 a 60 meses, só para as mulleres, o período no que se aplica a base mínima de cotización en lugar do 50% da lei 27/2011 e aumentar ao 80% no período de que vai desde os 61 a 84 meses. O aumento do 10% en 2024 e 2025 do complemento da fenda de xénero mantén a enorme restrición da súa aplicación só para as mulleres que accedan á pensión desde o 1 de xaneiro de 2016, mentres que son as que se xubilaron anteriormente as que máis atrancos tiveron, tanto laborais como sociais, para acceder a pensións e a que estas fosen decentes.
Un aumento moi insuficiente das pensións mínimas
Aínda que tras o 22,3% no 2019 o aumento do Salario Mínimo Interprofesional (SMI) se desacelerou nos últimos anos, desde ese 2019 aumentou a distancia entre as pensións mínimas e o salario mínimo. Así, a de xubilación individual supón no 2023 o 72,5% do SMI de 1.080 €/mes, fronte ao 95,32% que alcanzaba en 2018.
A actual reforma deu unha resposta moi insuficiente a esa prolongada deterioración das pensións mínimas. Só a última hora, algúns días antes de que se aprobase RD Lei, se abordaba a mellora das pensións mínimas, que fora abandonada nas primeiras leis da reforma post-Pacto de Toledo 2020, o que contrastaba coa prioridade do impulso ás pensións privadas de emprego a través da Lei 12/2022. Esta demora supuña un manifesto incumprimento do artigo 12 de Carta Social Europea Revisada (CSEr) conforme á interpretación deste polo Comité Europeo de Dereitos Sociais e un menosprezo a unha das reivindicacións centrais, xunto á revalorización (a modificación do criterio de revalorización pola Lei analízase por tres militantes do movemento pensionista aquí), do movemento de pensionistas, tema que analicei aquí hai xa uns anos. É seguro que nesa incorporación tivo que ver a insistencia do movemento de pensionistas, expresada en múltiples mobilizacións, nomeadamente, pero non só, en Euskal Herria, na reivindicación dunha pensión mínima de 1.080 euros, resultado do 90% sobre un salario mínimo de 1.200 euros, baseado á súa vez na CSEr. O RD Lei non estabeleceu a contía das pensións mínimas en relación co salario mínimo legal, senón en relación coa liña de pobreza: a partir de 2027 as pensións mínimas non deberán ser inferiores á liña da pobreza calculada para un fogar composto por dous adultos.
Os aumentos fíxanse de forma diferenciada para as mínimas de xubilación “con cónxuxe a cargo” e as de viuvez con cargas familiares que foron asimiladas ás primeiras, o resto das outras pensións mínimas e ás non contributivas. Estas últimas, unha vez revalorizadas, incrementaranse adicionalmente cada ano, tomando como referencia o 75% da liña da pobreza dun fogar unipersoal, o que suporía 810 euros/mes.
A liña de pobreza calcúlase conforme o 60% da renda mediana, o que rompe coa relación entre salarios e pensións e a substitúe por unha concepción asistencialista baseada exclusivamente en evitar a pobreza. Ademais de insuficiente, o nivel da liña de pobreza dilátase no tempo, xa que ese mínimo se debe cumprir só no 2027. Segundo os cálculos do Ministerio de Seguridade Social, que algúns consideran que son excesivos, a mínima de xubilación das persoas individuais pasaría dos 743,30 euros/mes actuais a 775,70 no 2024 e no 2027 alcanzaría a cifra de 860,70, é dicir, aumentos moi escasos. No caso das mínimas de xubilación, unicamente nas correspondentes a pensionistas “con cónxuxe a cargo”, a cifra prevista para 2027 excede os 1.080 euros exixidos desde hai varios anos polo movemento de pensionistas. Iso mentres é crítica a necesidade de aumentar estas pensións, que a pesar dunha certa redución no número de perceptores –debida, entre outras razóns, aos escasos incrementos da súa contía- aínda eran percibidas o 31 de xullo de 2022 por 2.199.266 persoas equivalentes a un 22,11% do total de pensionistas, a maioría dos cales son mulleres, nunha situación de inflación disparada, máis aínda a da cesta da compra, compoñente principal do gasto de quen ten menores ingresos.
Ante a insuficiencia deste trato ás pensións mínimas, o movemento sindical e social de Euskal Herria vai intensificar as súas exixencias e mobilizacións en dúas vías complementarias. Por unha banda, exixindo ao Goberno vasco que modifique a lei aprobada en decembro de 2022 sobre a renda de garantía de ingresos en tres aspectos: o primeiro, complementando os ingresos de pensión até os 1.080 euros; o segundo, estabelecendo as condicións de ingreso para percibir ese complemento conforme as persoas pensionistas consideradas individualmente e non sobre a unidade de convivencia, e o terceiro, pagando de oficio o complemento de pensión, sen necesidade de solicitude individual.
A segunda vía vai ligada á reivindicación formulada pola maioría sindical de que a través dun convenio colectivo interprofesional se fixe un salario mínimo de 1.400 euros, conforme a CSEr. O Parlamento Vasco, cos votos a favor do PNV, EH Bildu, PSE--PSOE e Elkarrekin Podemos, fíxose eco desta demanda o 23 de marzo e instou o Goberno vasco a que impulse un Acordo Interprofesional que “recolla un salario mínimo de negociación colectiva que se corresponda coa realidade socioeconómica da CAV”. Semella claro que a patronal vasca, á que o SMI de 1.080 euros lle parece excesivo, se vai opor firmemente a esa exixencia, que só se poderá lograr con importantes mobilizacións. Con base nese salario mínimo varios sindicatos están a reclamar pensións mínimas de 1.260 euros na CAV e Nafarroa, o que no actual marco constitucional e legal, especialmente cando non se produciu a transferencia da competencia de xestión da Seguridade Social, só se pode plasmar a través de complementos de garantía de ingresos financiados polas institucións vascas e navarras. Aínda que ese é outro tema, a súa plasmación, así como a doutras necesidades sociais, deberá ir acompañada dunha reforma fiscal progresiva.
Aumento dos ingresos
Co fin de xustificar ante a Unión Europea a sustentabilidade do sistema de pensións e ante a dificultade parlamentaria e social de profundar a vía de recorte das prestacións, máis aínda en proximidades electorais, o RD Lei propón tres medidas de aumento dos ingresos destinados a financiar as pensións, que segundo as previsións do Ministerio de Seguridade Social darán lugar a un aumento de ingresos polos tres elementos equivalente ao 1% do PIB no 2040.
Por unha banda, o Mecanismo de Equidade Xeracional (MEI) que se creou coa Lei 21/2021, co obxectivo de financiar a xubilación das e os baby boomers (nacidos entre 1957 e 1977) e cuxa duración se prevía desde o 2023 até o 2032, prolóngase até o 2050. Ademais a súa contía pasará progresivamente desde o 0,6% até o 1,2% que se alcanzará en 2029. Está cotización non repercute nas prestacións, senón que se destina ao Fondo de Reserva, co fin de que estea en condicións de dispor de fondos cando os recursos ordinarios sexan insuficientes para facer fronte ao aumento do número de pensións. É o principal compoñente do aumento dos ingresos, tal como se pode apreciar no seguinte gráfico.
Fonte: Ministerio da Seguridade Social
Por outra banda, a partir de 2024 e até o 2050 a base máxima de cotización, na actualidade de 54.000 euros, que deixa sen cotizar unha parte dos ingresos de aproximadamente un millón cen mil cotizantes, elevarase cada ano na porcentaxe de revalorización das pensións máis o 1,2%. Este aumento, de moito menor ritmo que os que se aplicaron en todas as reformas ás medidas de redución das pensións, suporía unha elevación, en valor actualizado a 2024, de até 72.000 euros da base máxima, netamente inferior ás que están en vigor en Italia, na meirande parte dos réximes de Francia, de Alemaña e mesmo de Letonia, Grecia e a República Checa.
O terceiro elemento é a chamada Cotización de Solidariedade, nova cotización que se aplicará a partir do 2025 á masa salarial que exceda a base máxima (BM), é dicir, aos salarios máis altos. Os tipos de cotización, que empezarán por un mínimo do 0.92%, aumentarán até o 2045 e serán maiores para os tramos máis altos. A súa repartición entre empresa e traballadores e traballadoras será na mesma proporción que o MEI, de 5 a 1.
O aumento da base máxima de cotización acompáñase dun aumento do tope máximo de pensións, en contía moito máis baixa inicialmente (0,115% por ano), que só se compensa a partir de 2050. Esta distancia aumentará máis nos próximos anos a diferenza entrambos os topes que xa aumentou nos últimos anos: en 2012 o tope máximo de pensións era do 90,2% da base máxima de cotización mentres que era o 77,6% en 2021. Esta medida, unida á cotización de solidariedade, que afecta exclusivamente aos salarios máis altos, non se estabelece por unha vontade de aumentar a necesaria redistribución do sistema de pensións a favor das e os asalariados de salario máis baixo senón para reducir o déficit público e así cumprir os mandatos da Unión Europea. Contrasta coa carencia de tope ningún nas pensións privadas cando se financian con fondos públicos, como ocorre nos Plans de Pensións e as EPSV da función pública.
O RD Lei outorga un importante papel á AIReF, organismo encargado de velar polo control do déficit público -para o que adoita propor non aumentos de ingresos impositivos aos máis ricos senón políticas de axuste-, no control das medidas sobre ingresos e gastos sexan sostíbeis financeiramente e regúlase un mecanismo automático para lograr o equilibrio, con “participación dos axentes sociais”.
Avaliación de conxunto da reforma
A reforma de 2023 non ten o mesmo carácter das de 2011 e 2013 que estabeleceron recortes brutais contra as pensións, mais mantén o esencial do contido da de 2011. Ademais, a ampliación do período de cálculo da pensión de xubilación segue o mesmo ronsel da de 2011 e, aínda que sexa a medio prazo, vai dar lugar a novos recortes para a maioría.
As pensións dignas exixen salarios dignos. Para facer fronte á deterioración das pensións novas e mellorar substancialmente as pensións mínimas, empezando por estabelecer inmediatamente os 1.080 euros, é necesario un aumento xeneralizado dos salarios e especialmente dos mínimos, para o que é básico acabar a cultura do pacto social que está a permitir, sen batalla ningunha, a caída salarial e aceptando as medidas regresivas das pasadas reformas das pensións, que a do 2023 mantén no esencial.
Ao meu ver, as medidas de aumento dos ingresos baseadas no aumento das cotizacións sociais merecen unha avaliación positiva, na medida en que dan lugar a un aumento do salario indirecto ou diferido, ao que a patronal se opón radicalmente, cun discurso dobre: por unha banda, contra a mellora das pensións e, por outra, con que o aumento do gasto se realice pola vía impositiva, pero sen elevar a fiscalidade ás grandes empresas e aos altos patrimonios e rendas. Porén, a súa contía vai ser insuficiente para mellorar radicalmente as pensións e responde á lóxica de fixar un tope –baixo- ao gasto en pensións. O mesmo Ministerio de Seguridade Social (p. 23) nun informe de defensa da reforma expón que as cotizacións se manterán por baixo das doutros países europeos, “mantendo o nivel de competitividade da economía española”, precisando que ao final do proceso o custo horario das cotizacións só vai aumentar 37 céntimos e os custos laborais seguirán bastante máis baixos que os doutros Estados da Unión Europea.
Na tramitación parlamentaria do RD Lei, que se vai producir nun período electoral e de proximidade a outro, a patronal vai facer unha tremenda presión para se opor ao aumento das cotizacións sociais, para o que vai contar co apoio da dereita política. Para facer fronte a ela e para evitar posíbeis involucións futuras en caso de volta ao goberno da dereita, o fundamental non son os acordos parlamentarios dos partidos progresistas senón a mobilización social unitaria, como se está demostrando no Estado francés.
[Artigo tirado do sitio web Viento Sur, do 25 de marzo de 2023]
