A desfeita de Volkswagen pon de manifesto os límites da «codeterminación» á alemá
A ilusión de que o compromiso entre capital e traballo pode conducir a unha nova economía esquece que, no capitalismo, as relacións sociais están invertidas, é dicir, están mediadas por mercadorías, que á súa vez están suxeitas á necesidade de acumulación de capital. Por tanto, calquera compromiso entre capital e traballo ten lugar nestas condicións, é dicir, baixo o control das exixencias do capital
A desfeita que Volkswagen e os seus empregados están a experimentar actualmente é tamén o fracaso da «codeterminación» que está no corazón do compromiso entre capital e traballo en Alemaña. Os controis e equilibrios fracasaron, e isto é unha lección para a esquerda occidental.
A caída do imperio Volkswagen é tamén o ocaso dunha esperanza que axitou durante moito tempo a esquerda europea e estadounidense: a de regular o capitalismo mediante a coxestión. A firma de Wolfsburgo é o exemplo mesmo da forma máis avanzada de coxestión do «capitalismo renano», que debía oporse á lóxica do «capitalismo accionarial» anglosaxón. Pero o seu fracaso actual, que é un fracaso económico, esnaquizou estas certezas.
Alemaña ten unha longuísima tradición de Mitbestimmung, termo alemán que adoita traducirse por «coxestión», pero que máis literalmente significa «codeterminación». A súa implantación é unha resposta a dous retos aos que se enfrontou o capitalismo alén do Rin durante o século XX.
O primeiro foi o desafío revolucionario que, durante o outono e o inverno de 1918-19, adoptou a forma de «consellos de obreiros e soldados» que se organizaban nos centros de traballo para tomar o control da produción. Para evitar que este método se xeneralizase, o Partido Socialdemócrata (SPD) obrigou os empresarios alemáns a aceptaren a primeira representación dos traballadores nas empresas. Con todo, a lei de 1920 foi limitada e a súa aplicación restrinxida, até que foi derrogada polo réxime nazi.
Capitalismo «domesticado»
Tras a Segunda Guerra Mundial, Alemaña Occidental tivo que se presentar como un exemplo de participación económica democrática, en contraste co Leste sovietizado. Mais os democristiáns no poder tamén querían estabelecer un modelo económico que competise co estatismo keynesiano que imperaba en Francia e o Reino Unido. Para eles, había que evitar as nacionalizacións. O aumento da participación dos traballadores parecía unha alternativa atractiva. Converteuse na pedra angular da noción, entón abertamente conservadora, de «economía social de mercado».
A coxestión foi consagrada por lei en 1952 e ampliada en 1976 polo SPD, que namentres abrazara este modelo económico. A partir daquela, as empresas con máis de 2.000 empregados debían ofrecer a metade dos postos do consello de vixilancia aos traballadores. É certo que esta representatividade ten os seus límites, como volveremos ver, xa que vai acompañada da obriga de nomear polo menos un directivo entre os representantes dos traballadores e de dar prioridade aos accionistas en caso de empate no consello.
Pero o certo é que Alemaña parece estar á vangarda do capitalismo de coxestión, no que os asalariados teñen voz e voto nos asuntos da empresa. Con máis motivo que, ademais da representación nos consellos de vixilancia, os traballadores deben ser consultados sobre cuestións salariais e de condicións de traballo a través do Betriebsrat, o «comité de empresa». Por tanto, as decisións da dirección adoitan estar suxeitas a medidas compensatorias para obter a aprobación do Betriebsrat.
Para os partidarios da coxestión, estes acordos teñen varias vantaxes. En primeiro lugar, ofrecen unha forma de cooperación entre capital e traballo baseada no compromiso. Aquí atopamos todos os sinais de identidade do pensamento socialdemócrata destinado a crear un «capitalismo domesticado» que se opoñería á súa versión neoliberal.
En segundo lugar, a participación dos asalariados na xestión permitiría ter en conta na empresa criterios distintos do simple beneficio, como o emprego, os salarios, as condicións de traballo ou os efectos ambientais da produción. A coxestión á alemá sería así unha forma de capitalismo de «partes interesadas», que de novo se opoñería á maximización do valor accionarial da empresa.
Por último, a empresa coxestionada sería máis eficiente que as empresas dirixidas unicamente polos accionistas, xa que a súa xestión se afastaría do curto prazo para pensar no longo prazo. Nun artigo publicado en 2012 en Alternatives économiques, o xornalista Guillaume Duval explica por que, tras a crise de 2008, as empresas alemás despediron menos que as francesas, o que lles permitiu beneficiarse máis doadamente da recuperación. En termos máis xerais, pensa que esta é outra explicación da resistencia industrial da economía alemá.
Un modelo para a esquerda?
A coxestión converteuse así, para moitos na esquerda, nun modelo e un punto de partida. No seu libro de 2019, Capital et idéologie (Le Seuil), Thomas Piketty convérteo nun alicerce dos seus "elementos para un socialismo participativo no século XXI». «Todas as probas que temos suxiren que estas regras foron un gran éxito», resume o economista, que cre que «favoreceron a emerxencia na Europa xermánica e nórdica dun modelo social e económico á vez máis produtivo e menos desigual que os outros modelos ensaiados até o de agora».
Entrevistado por Mediapart a este respecto, Thomas Piketty subliña que, aínda considerando os límites da coxestión á alemá, ve neste modelo un primeiro paso cara á construción dunha nova sociedade. Pero está claro que, ao principio, esta coxestión, por imperfecta que fose, parecíalle ao economista estrela un medio de escapar ao «hipercapitalismo», termo co que Thomas Piketty describe a era neoliberal do capitalismo.
Loxicamente, a coxestión converteuse no horizonte dunha parte da esquerda política. Xa en 2018, algúns senadores demócratas dos Estados Unidos propuñan introducir entre un 33% e un 40% de representantes dos traballadores nos órganos de goberno das grandes empresas, seguindo o modelo alemán. Máis recentemente, no programa da Nova Fronte Popular (NFP) para as eleccións lexislativas de xuño de 2024, figuraba a modestísima proposta de «converter os asalariados en verdadeiros actores da vida económica, reservándolles polo menos un terzo dos postos nos consellos de administración e ampliando o seu dereito de intervención na empresa». Unha proba de que a coxestión na súa versión mínima (a dos democristiáns alemáns nos anos 50) é hoxe a referencia da esquerda francesa e de gran parte da esquerda occidental.
Volkswagen é un exemplo moi avanzado de coxestión á alemá. A empresa cumpre a norma antes mencionada, pero tamén ten unha sólida práctica de colaboración entre a dirección e o sindicato IG Metall. O exemplo máis coñecido é o convenio de 1994, que acaba de ser rescindido pola dirección, e que ofrecía garantías de seguridade laboral a cambio de moderación salarial.
Pero o grupo de Wolfsburgo vai máis aló da norma común alemá. A súa «Carta de Relacións Laborais» de 2009 reforza os dereitos dos empregados á información, a comunicación e a codeterminación a través do IG Metall. Proclama que «as partes implicadas a nivel operativo deben ter un enfoque de confianza, colectivo e construtivo para lograr o éxito económico, a seguridade laboral e o benestar dos empregados». Para iso, dirección e sindicatos comprométense a «adherirse conxuntamente a unha política de consenso social».
Por último, este compromiso de coxestión vese reforzado polo control público. Unha lei de 1960, validada finalmente polo Tribunal de Xustiza das Comunidades Europeas en 2009, outorga unha minoría de bloqueo ao Land de Baixa Saxonia, que posúe o 20,2% dos dereitos de voto do grupo. Este Land está dirixido actualmente por unha coalición de socialdemócratas e verdes, polo que o seu goberno é próximo ao sindicato. Con todo, cando a dereita estivo no poder entre 2003 e 2013, a formulación do Land apenas variou. De feito, foi a coalición CDU-FDP a que conseguiu a confirmación da «lei VW» fronte aos ataques da Comisión Europea.
A ausencia dun verdadeiro contrapeso
En resumo, Volkswagen é visto por moitos como un modelo de coxestión. Pero en realidade, as vantaxes deste modelo deixan ver unha serie de dificultades. A primeira é que o contrapoder formal dos empregados e o Land non foi capaz de impedir e alertar sobre a elusión da lei de emisións chamada «Dieselgate».
Nun artigo publicado en 2017, a xurista Nicola Sharpe, da Universidade de Illinois, mostrou como os controis e equilibrios formais de Volkswagen non se exerceron neste caso concreto. En realidade, o poder dentro do grupo segue concentrado en mans do principal accionista, a familia Porsche-Piëch, e da dirección. A presenza dun Consello de Supervisión, a metade do cal está formado por empregados, nunca reduciu a forte centralización do poder. «O Consello de Supervisión só estaba aí para aparentar", dixo un executivo no seu momento.
Para Nicola Sharpe, «o consello de vixilancia estabeleceu as disfuncións e complicidades que permitiron que se producise o escándalo, e adoptou unha política centralizada baseada nos comités de empresa que non conseguiu evitar o escándalo». Noutras palabras, o sindicato deu un cheque en branco á dirección a cambio de certas concesións para os traballadores. Esta é a cara oculta da «coxestión», que con frecuencia adopta a forma de conivencia coa dirección e permite a esta última gobernar sen oposición real.
O que é certo do escándalo Dieselgate tamén o é da xestión económica. Os representantes do IG Metall indignáronse ao descubrir os plans da dirección de pechar tres plantas en Alemaña e recortar o 10% do persoal. Pero estes plans son a consecuencia da súa compracencia ante as decisións tomadas por unha dirección que permaneceu profundamente encerrada en esquemas cada vez máis anticuados.
Fronte á teoría e a comunicación que ven a coxestión como unha forma de «compromiso» entre o traballo e o capital, hai outra interpretación que se desprende dos diversos fracasos de Volkswagen. É a dunha continuación da dominación do capital sobre o traballo, a cambio dun prezo «razoábel» pagado por este último.
Neste contexto, o sindicato Volkswagen non parece ser un verdadeiro contrapeso. Nicola Sharpe resume así a actitude dos dez representantes do IG Metall no consello de vixilancia de VW: «son todos empregados alemáns tradicionalmente aliñados cos postos de dirección e que aprecian a importancia de Volkswagen para a economía alemá». En consecuencia, de cando en cando cuestionan as decisións da dirección.
Noutras palabras: o fracaso da dirección, que é evidente, é tamén o fracaso da coxestión baixo a dirección de IG Metall. O xurista considera mesmo que a estrutura alemá non ofrece máis garantías contra a xestión a curto prazo e centrada nos beneficios que a estrutura anglosaxoa.
Ademais, o famoso acordo de 1994 que encarnou o «éxito» desta coxestión foi moi problemático. Conduciu a unha moderación salarial xeneralizada, que debilitou a posición dos traballadores en Alemaña. Cando Gerhard Schröder, coa súa coalición SPD-Verdes, lanzou a súa Axenda 2010 destinada a presionar os asalariados liberalizando o mercado laboral e reducindo as prestacións de desemprego, fíxoo en nome da defensa da competitividade de custos encarnada polo éxito de Volkswagen. Cómpre sinalar de paso que a crise da eurozona de primeiros da década de 2010 foi a consecuencia última desta opción de «desinflación competitiva» a través dos salarios, que fora iniciada polo grupo de Wolfsburgo vinte anos antes.
A ilusión dun compromiso entre o traballo e o capital
En conxunto, o destino de Volkswagen, e máis en xeral o naufraxio da industria alemá, contradí a visión pikettiana de que a participación dos asalariados na toma de decisións melloraría os resultados da empresa e construiría unha economía máis integradora e respectuosa coas súas partes interesadas. Con todo, non é posíbel subscribir a versión conservadora da crítica da coxestión, que considera que a participación sindical reduce os beneficios ao favorecer a parte redistribuída e impedir calquera adaptación estratéxica.
No caso de VW, a dirección deu prioridade aos beneficios coa complicidade pasiva dos sindicatos, que subscribiron a doutrina do capital segundo a cal a rendibilidade empresarial é garantía de benestar para os asalariados. Durante moito tempo, a rendibilidade de Volkswagen beneficiouse do compromiso social, e a dirección aferrouse ás súas receitas tradicionais sen que os asalariados atopasen ningún erro.
A moralexa desta historia é evidente: a democracia de empresa no marco da organización social actual é unha ilusión. Baixo a aparencia de participación, adoitamos ver unha simple validación dunha posición de xestión centrada na maximización da rendibilidade. Non é de estrañar: por riba do poder dos distintos órganos de dirección das empresas, existe un poder máis irresistíbel, o da acumulación de capital.
A ilusión de que o compromiso entre capital e traballo pode conducir a unha nova economía esquece que, no capitalismo, as relacións sociais están invertidas, é dicir, están mediadas por mercadorías, que á súa vez están suxeitas á necesidade de acumulación de capital. Por tanto, calquera compromiso entre capital e traballo ten lugar nestas condicións, é dicir, baixo o control das exixencias do capital.
Pode ocorrer que esta demanda tolere ou mesmo fomente os compromisos. Pero estes adoitan ser temporais e sempre están supeditados ao mantemento dun alto ritmo de acumulación. Cando este ritmo se pon en cuestión, as condicións para o compromiso desaparecen, independentemente da estrutura de toma de decisións da empresa.
As mesmas limitacións se aplican á participación política. Sexa cal for a cor política do Land de Baixa Saxonia, nunca puido utilizar a súa influencia para corrixir as decisións da dirección. Tamén neste caso dáse prioridade á «saúde económica» da empresa, que adoita identificarse coas opcións da dirección. As autoridades políticas non son unha excepción a este fetichismo da mercadoría.
Todo isto non quere dicir que a democratización da produción sexa inútil. Ao contrario, pode ser unha poderosa panca de transformación, sempre que se produza no marco dun cuestionamento das relacións sociais existentes e dunha impugnación total da orde económica. Isto significa construír unha crítica que vaia máis aló da crítica única do capitalismo centrada no valor para o accionista. Porque calquera compromiso entre capital e traballo é, a máis ou menos longo prazo, unha ilusión.
[Artigo tirado do sitio web Sin Permiso, do 7 de novembro de 2024]
