A crise do Covid-19 e o absurdo do neoliberalismo
As raíces da crise económica derivada do coronavirus descansan no debilitamento da acumulación capitalista no período precedente, que é evidente nos Estados Unidos, China e a Unión Europea. O impacto da crise será, en calquera caso, probabelmente moi distinto en cada unha destas economías debido ás súas diversas estruturacións
A emerxencia de saúde pública da Covid-19 converteuse rapidamente nunha crise no núcleo da economía mundial, que ameaza tamén os países periféricos en vías de desenvolvemento. Alterou as relacións entre Estado e mercado, mostrando unha vez máis a vacuidade da ideoloxía neoliberal. Esta crise descobre unha crúa luz sobre o capitalismo contemporáneo, e será mesmo máis seria na súa vertente económica que o golpe dado á saúde pública.
De feito, esta crise ten as súas raíces máis fondas no funcionamento enfermo do capitalismo financeiro globalizado ao longo da última década. A gran crise de 2007-209 puxo punto e final á "época dourada" das finanzas das décadas dos 90 e os 2000. Seguíronlle uns anos de crecemento marcadamente deficiente no núcleo da economía mundial: os beneficios foron escasos, o incremento da produtividade foi limitado e os investimentos non mostraron ningún dinamismo. As finanzas víronse, á súa vez, en serios problemas, mostrando unha baixa rendilidade e nada do extraordinario dinamismo que experimentaran as décadas anteriores. Alí onde a crise, historicamente sen precedentes, de 2007-2009 sinalou o pico da financeirización, a igualmente insólita crise de coronavirus cristaliza a súa deterioración.
Por suposto, o acicate principal da crise débese ás accións dos Estados nación que se enfrontaron á epidemia. Tras ignoraren nun principio a emerxencia médica, moitos Estados confinaron despois freneticamente áreas xeográficas e países enteiros, restrinxido a circulación, pecharon escolas e universidades, etc. O que resultou un duro golpe ás xa de seu debilitadas economías avanzadas, producindo un colapso completo da demanda, unha interrupción das cadeas de fornecementos, unha caída da produción, millóns de traballadores despedidos e unha enorme perda de beneficios para as empresas. Todo isto provocou unha caída sen precedentes nos principais mercados de valores e un ataque de pánico nos mercados monetarios.
É coma se se tratase dun retorno da peste negra do século XIV; e as sociedades do século XXI responderon cunha mestura similar de medo irracional e de illamento de comunidades. Porén, a peste matou un terzo da poboación europea cando os Estados eran pobres e estaban gobernados por retrógradas monarquías feudais; en troca, o coronavirus semella ter unha taxa de mortalidade baixa e golpeou países capitalistas avanzados de incomparábeis logros tecnolóxicos. Xa hai un intenso debate entre epidemiólogos sobre se os confinamentos masivos son unha resposta apropiada e sostíbel, ou se sería máis apropiado que os Estados se centrasen en realizar intensivamente probas a toda a poboación.
As medidas epidemiolóxicas non deberían deixarse aos economistas políticos. En calquera caso, hai poucas dúbidas de que as mencionadas reaccións dalgúns países e o subseguinte colapso da actividade económica van da man coa natureza fundamentalmente defectuosa do capitalismo financeiro neoliberal. Un sistema económico baseado na competitividade e na simple procura de beneficio (ambas garantidas por un forte poder estatal) mostrouse incapaz de enfrontar calmadamente e de xeito efectivo cunha emerxencia de saúde pública cuxa gravidade aínda descoñecemos.
Moitos países avanzados carecían da infraestrutura de saúde pública básica para tratar a aqueles que enfermaron seriamente, así como do equipamento necesario para realizar probas a gran escala á poboación e para protexer a aqueles con máis probabilidades de enfermar. Os peches e confinamentos masivos de grandes sectores da sociedade terán, por outra banda, implicacións realmente graves para os traballadores asalariados, así como para os máis pobres e débiles, e en xeral para as camadas máis marxinais da poboación. As repercusións mentais e psicolóxicas serán, á súa vez, devastadoras. A organización social do capitalismo contemporáneo demostrouse disfuncional mesmo desde o punto de vista da eficiencia.
En calquera caso, foron igualmente chocantes as accións dalgúns dos principais Estados tras se facer evidente a magnitude do colapso económico que estaba desencadeándose. En marzo, os bancos centrais dos Estados Unidos, a Unión Europea e Xapón realizaron inxeccións masivas de liquidez e baixaron as taxas de xuros a cero, intentando estabilizar a situación dos mercados de valores e mitigar o déficit de liquidez. A Reserva Federal (Fed), por exemplo, anunciou que compraría un volume ilimitado de bonos do Estado e mesmo de bonos corporativos privados recentemente emitidos. Mentres, os gobernos dos Estados Unidos e a Unión Europea, entre outros, planificaban expansións fiscais masivas en forma de crédito e empréstitos garantidos para as empresas, subsidios para os traballadores afectados, adiamentos nos pagamentos de impostos, subvencións para a seguridade social, suspensión temporal dos reembolsos de débedas, etc.
Nun movemento extraordinario, a administración Trump anunciou o plan de entregar 1.200 dólares a cada adulto, ou 2.400 a cada parella, con pagamentos adicionais en caso de ter nenos, a comezar polas familias máis pobres. Este desembolso forma parte dun paquete de axuda que podería exceder os dous billóns de dólares (aproximadamente o 10% do PIB estadounidense), incluíndo 500.000 millóns en empréstitos a empresas afectadas, 150.000 millóns a hospitais e traballadores do sector sanitario e 370.000 millóns en empréstitos e subvencións a pequenas e medianas empresas. Noutro movemento igualmente extraordinario, o goberno Tory británico declarou as súas firmes intencións de se converter en empregador de última instancia, ofrecéndose a pagar o 80% do soldo dos traballadores se as empresas decidían mantelos en nómina; pagamentos que poderían chegar a un máximo de 2.500 libras ao mes, diñeiro algo superior ao salario medio. Non contento con isto, o Goberno británico nacionalizou eficazmente os ferrocarrís durante seis meses. O debate sobre a nacionalización das aeroliñas está aberto.
Apenas uns días antes, incluso os académicos de esquerdas considerarían estas medidas como radicais. Os shibboleths da ideoloxía neoliberal das últimas catro décadas foron rapidamente deixados de lado, e o Estado presentouse como regulador da economía, aglutinando un enorme poder. Para gran parte da esquerda non foi difícil dar a benvida a semellantes medidas estatais, pensando que apuntaban cara a un "regreso do keynesianismo" e a sentenza de morte do neoliberalismo. Porén, chegar a tales conclusións sería precipitarse.
Por unha banda, o Estado nación sempre estivo no corazón do capitalismo neoliberal, garantindo a dominación de clase dos bloques corporativos e financeiros a través de intervencións selectivas en momentos críticos. Máis aínda, estas intervencións viñeron acompañadas de medidas fortemente autoritarias, confinando a xente nas casas e illando metrópoles xigantescas. O Estado tamén demostrou un amplo poder de vixilancia sobre a sociedade recollendo información a través do big data: o goberno dereitista de Israel, por exemplo, aprobou que a policía controle os teléfonos móbiles da poboación co fin de seguir a quen, sen se decatar, entre en contacto con doentes confirmados de coronavirus. Non só abemos onde estás, senón que sabemos mellor ca ti con quen estiveches.
Este autoritarismo está completamente en consonancia coa ideoloxía neoliberal dominante nas últimas catro décadas. As ordes estatais combínanse coa fragmentación da sociedade cando a xente é pechada nas súas casas e ponse un gran énfase na "responsabilidade individual" de manter a distancia social. Ao mesmo tempo, moita xente necesita aínda usar o transporte público para ir traballar, mentres os dereitos laborais son destruídos, os despedimentos se disparan sen se ter en conta o debido procedemento e o teletraballo acaba cos límites da semana laboral.
Segue sen resultar claro que dirección tomará o capitalismo global sometido á presión do coronavirus, sen terminar de superar sequera as duradeiras secuelas da crise de 2007-9. O poder colosal do Estado e a súa capacidade de intervir tanto na economía como na sociedade podería resultar, por exemplo, nunha forma máis autoritaria de capitalismo no que os intereses das elites corporativas e financeiras fosen primordiais. Todo isto require que os socialistas analicen coidadosa e criticamente as medidas adoptadas polos Estados para responder á crise do coronavirus.
A crise polo de agora
As crises sempre foron acontecementos históricos concretos que reflicten o desenvolvemento institucional do capitalismo. O primeiro paso é ter un sinxelo sumario analítico da evolución da crise até o de agora; as súas principais etapas poden ser recollidas dunha serie de publicacións (ás veces ráapidamente obsoletas) de organizacións multilaterais e prensa, entre outros lugares. Así:
- A Covid-19 xurdiu en China a finais de 2019, aínda que a resposta do Estado chinés foi inicialmente lenta, o cal podería responder se cadra á falta de coñecemento sobre a gravidade do virus. En calquera caso, outros países tardaron en responder mesmo tras a explosión da epidemia en China. Até primeiros de marzo, por exemplo, o número diario de casos confirmados en Reino Unido era dunhas poucas ducias, e, malia ter diante a experiencia chinesa, o goberno británico apenas fixo nada.
- Eventualmente, o Estado chinés confinou grandes áreas do país, medida imitada por outros países, restrinxindo o movemento de centos de millóns de persoas. A demanda de turismo, voos, hoteis, restaurantes e bares... veuse abaixo e viuse seriamente afectada tamén a de comida, roupa, mobiliario, etc., aínda que as dimensións do impacto aínda non están claras. A incerteza xerada polo descenso do consumo golpeou inevitabelmente os plans de investimento, mais, de novo, faise imposíbel determinar o impacto nesta fase temperá.
- O confinamento e as restricións de movemento dos traballadores interrompeu seriamente as cadeas de fornecementos; primeiro en China, que prové unha gran parte dos equipos de produción de todo o mundo, e despois noutras partes de Asia, Europa e os Estados Unidos. Unido á diminución da demanda, isto deu lugar ao devalar da produción.
- Unha produción en caída libre, unha diminución da demanda e unha crecente incerteza destruíron as ganancias empresariais. Aveciñábase unha vaga de bancarrotas. Os empregos de millóns de traballadores estaban ameazados, nomeadamente no sector servizos, e outros tantos millóns foron despedidos en marzo; esta perda de postos de traballo mingua o consumo, o que, á súa vez, socava aínda máis a produción. Mentres os ingresos baixaban, as empresas foron perdendo a capacidade de pagar as súas débedas, o crédito comercial esvaneceuse e, para mediados de marzo, a liquidez (isto é, diñeiro en efectivo) era un ben preciado. A crise adquiriu unha dimensión crediticia, agravando aínda máis os efectos sobre o proceso produtivo.
- A situación chinesa pódenos dar unha lixeira idea da potencial devastación económica. De acordo coas estatísticas oficiais, ao longo de xaneiro e febreiro o valor engadido na produción caeu un 13,5% máis que na mesma etapa de 2019 (na que a manufactura descendeu un 15,7%). Máis aínda, os investimentos, exportacións e importacións caeron, respectivamente, un 24,5%, un 15,9% e un 2,4%. Por si soa, a contracción chinesa xa suporía un impacto severo na economía global; con outros países completamente clausurados, a caída será vertical, especialmente en sectores como as aeroliñas e o turismo.
- As repercusións sobre a clase traballadora serán demoledoras; os sectores debilitados por anos de políticas neoliberais, como, por exemplo, traballadores informais, con contratos flexíbeis ou autónomos, serán especialmente vulnerábeis. Tamén se verán afectados os traballadores altamente endebedados (ou aqueles sen aforros) que carezan de axudas ou de acceso aos servizos públicos, e nomeadamente as mulleres, tanto pola súa sobrerrepresentación nos devanditos grupos, como polo incremento do traballo de coidados que acompaña as emerxencias sanitarias (atención a quen sofre, nenos que non van á escola, etc.).
- As condicións globais empeoraron aínda máis cando a crise desencadeou un espectacular colapso dos mercados de valores. Durante anos, os principais mercados de valores de todo o mundo estiveron enormemente inflados, e xa en 2008 se fixo evidente o risco dunha crise severa. O shock do coronavirus deu lugar a unha impresionante caída de máis dun terzo entre febreiro e marzo. O resultado foi unha dramática contracción da liquidez que arrastrou os Estados Unidos, centro das finanzas mundiais, a unha crise do mercado monetario para mediados de marzo. O impacto inicial metamorfoseouse nunha completa crise capitalista.
- A medida que os mercados mundiais eran presos do medo, o fluxo de capital transnacional viuse seriamente afectado, especialmente aquel que vai do centro á periferia da economía mundial. As evidencias existentes non permiten alcanzar aínda conclusións sólidas, aínda que si hai unha clara posibilidade dunha "detención repentina" que impida que os países en desenvolvemento paguen as súas débedas debidas a importacións e servizos prestados, aumentando así a perspectiva dunha crise de divisas. No medio de semellante axitación, unha guerra de prezos entre os produtores de petróleo fixo descender o valor do barril de Brent aproximadamente un 50% entre finais de febreiro e finais de marzo. Semellante caída descomunal ameazou directamente a viabilidade dunha serie de produtores en todo o mundo, incluíndo a industria do fracking estadounidense.
Este fenómeno de crise encadeadas só ten sentido analítico dentro das coordenadas da resaca da crise de 2007-9. Tras a devandita crise, o capitalismo financeiro perdeu dinamismo nos Estados centrais, malia manterse, de xeito subordinado, nos países en desenvolvemento. As nosas estimacións, baseadas nos datos do Banco Mundial suxiren que as taxas medias de desenvolvemento en 2010-19 foron as máis baixas en 40 anos: 1,4% en Xapón, 1,8% na Unión Europea, 2,5% nos Estados Unidos e 8,5% en China (onde o crecemento se reduciu especialmente na segunda metade da década). Estes índices apuntan ao esgotamento das forzas impulsoras da acumulación capitalista particularmente durante esta última década. Polo tanto, para coñecer máis fondamente as raíces máis profundas da crise, abonda con considerar algúns aspectos chave da actuación da economía norteamericana, a veta nai da globalización e a financeirización.
Acumulación débil
A forma máis simple de resumir o comportamento subxacente do capitalismo estadounidense é considerar a taxa de ganancia de empresas sen carácter financeiro, mostrada na figura 1.
Fig. 1: Taxa de ganancia de empresas de carácter non financeiro, Estados Unidos 1980-2018
Fonte: Cálculos do autor; BEA, datos da NIPA.
A traxectoria da taxa de ganancia foi principalmente cíclica e maiormente en consonancia coas flutuacións xerais da economía estadounidense. Tras a crise financeira de 2007-9, a taxa de ganancia recuperouse semana a semana, alcanzando o seu máximo en 2014, para despois entrar en devalo. Claramente, o coronavirus atinxiu a economía dos Estados Unidos nun momento no que xa estaba débil de seu, e a acumulación mostrou signos de esgotamento. A fraxilidade subxacente tamén se pode ver noutro tipo de informacións: tras 2007-9, a produtividade laboral medrou a apenas un 1% anual, os investimentos mantivéronse desinflados e achanzados en, máis ou menos, un 18% do PIB e as existencias de capital real contraéronse.
Aquí é esclarecedora a comparanza con China, a segunda economía máis grande do mundo. Tras a crise do 2007-9, estímase que en China a taxa de ganancia seguiu aumentando durante varios anos, mais comezou a caer en 2014. A economía chinesa mantívose substancialmente máis sólida que a estadounidense, malia que a debilidade subxacente da acumulación pode verse en diversos datos. Así, a produtividade laboral aumentou entre un 7% e un 8% ao ano, os investimentos mantivéronse estancados nun 45% do PIB e a utilización da capacidade industrial caeu abruptamente. O coronavirus atinxiu a economía chinesa nun dos seus momentos máis fráxiles desde o comezo da súa conversión ao capitalismo.
A comparanza coa Unión Europea, que é, en conxunto, máis grande que China pero máis pequena que Estados Unidos, ofrece máis luz aínda. Despois de 2007-9 o medre da produtividade foi máis baixo que nos Estados Unidos, especialmente o dos Estados da Unión Económica e Monetaria da Unión Europea (UEM), cos países líderes desprazándose por baixo do 1% anual (Polonia, que non forma parte da UEM, destacou cun incremento da produción por riba do 3%). Malia o seu escaso crecemento da produtividade, a produción industrial aumentou considerabelmente en Alemaña, xa que os capitalistas se aproveitaron dunha vantaxe competitiva derivada dun longo periodo de suspensión dos salarios. En 2019 a devandita produción caeu, revelando tamén a fraxilidade subxacente en Alemaña.
A Unión Europea, sobrecargada polo marco da austeridade do euro, mantívose completamente estancada durante a última década; mesmo período en que comezou a xurdir un novo complexo industrial en Europa do Leste (en Polonia, por exemplo), fortemente asociado á industria alemá. A repartición do valor engadido do PIB mantívose estancada debido á defensa do capital dos seus propios intereses, excepto en Alemaña, onde o crecemento dos salarios fora significativo por primeira vez en varias décadas. Porén, dada a ausencia dun incremento significativo da produtividade, a competitividade alemá acabou por descender. Así e todo, o coronavirus atinxiu tamén á Unión Europea nun dos seus momentos máis fráxiles economicamente.
As raíces da crise económica derivada do coronavirus descansan no debilitamento da acumulación capitalista no período precedente, que é evidente nos Estados Unidos, China e a Unión Europea. O impacto da crise será, en calquera caso, probabelmente moi distinto en cada unha destas economías debido ás súas diversas estruturacións. China converteuse nun taller para o mundo enteiro, cun valor engadido da manufactura de, máis ou menos, un 30% do PIB (valor que nos Estados Unidos apenas chega ao 10%). Mentres a economía chinesa maduraba, o valor engadido do sector servizos creceu sensibelmente, aínda que segue a ser simplemente un 50% do PIB, mentres que nos Estados Unidos supera o 75%. Dado que os confinamentos masivos afectan desproporcionadamente aos servizos, é probábel que os Estados Unidos se vexa moito máis afectado que China, polo menos nun primeiro momento.
O mesmo se aplica en gran medida para a Unión Europea, cuxa economía está fortemente baseada nos servizos, nomeadamente nos países da periferia sur, como o Estado español, Portugal e Grecia, que carecen dunha industria forte e son amplamente dependentes do turismo. O impacto será mesmo maior en Italia, estancada desde hai dúas décadas e, desde 2010, lonxe de poder devolver a súa débeda. Así, os líderes da UE teñen razón ao entenderen a crise do coronavirus como unha ameaza existencial; o cal é a causa das intervencións masivas do Banco Central Europeo (BCE) e das accións emprendidas por moitos dos Estados nación europeos, cuxos gastos derivados da crise afrouxaron, na vida práctica, o cinto da austeridade que asfixiaba Europa.
O desacougo das finanzas
A fraxilidade do capitalismo financeiro nos Estados Unidos pode ser avaliada máis profundamente considerando a taxa de ganancia dos bancos comerciais estadounidenses que aparece na figura 2.
Fig. 2: Taxa de ganancia de bancos comerciais (rentabilidad financeira). Estados Unidos, 1980-2018.
Fonte: cálculos do autor; datos da FDIC.
A rendibilidade dos bancos comerciais norteamericanos, eixe do sistema financeiro, alcanzou o seu pico histórico entre principios da década de 1990 e pouco antes da crise de 2007-9, a "época dourada" da financeirización estadounidense. Dous factores explican estas ganancias excepcionais: primeiro, a súa capacidade para asegurar un spread considerábel entre os tipos de xuros dos empréstitos e os dos depósitos; e segundo, a súa habilidade para obter beneficio a través de grandes taxas e comisións cobradas por mediar transaccións financeiras entre empresas, particulares [households] e outros axentes financeiros. Tras 2007-9, a rendibilidade bancaria nunca alcanzou semellantes cotas. Isto ocorreu debido, en primeiro lugar, a que a Reserva Federal baixou as taxas de xuros case ao cero, comprimindo así os spreads bancarios, e, en segundo lugar, á redución dos ingresos provenientes de taxas e comisións que produciu o devalar do volume das transaccións financeiras. A rendibilidade bancaria rexurdiu brevemente en 2018, pero isto foi debido principalmente a que a Fed subiu lixeiramente os tipos de xuros en 2017-18.
Pódese botar máis luz aínda sobre a década posterior a 2007-9 considerando a traxectoria da débeda dos Estados Unidos (figura 3); dividida en 1) a das empresas de carácter non financeiro, 2) a dos particulares, 3) a do goberno, e 4) a das compañías financeiras nacionais; todo en relación ao PIB.
Fig. 3: Débeda por sectores en relación ao PIB, EE.UU., 2001-2019.
Fonte: cálculos do autor; datos da FRED de San Luis.
A débeda privada norteamericana (en proporción ao PIB) caeu tras 2007-9, malia moito comentario exaltado sobre unha "explosión da débeda". A débeda hipotecaria baixou substancialmente, debido ao duro golpe que recibiron os particulares durante a crise. Tamén decreceu a débeda das empresas financeiras nacionais, deixando así menos marxe para que os bancos levasen taxas e comisións. En cambio, a débeda das corporacións non financeiras comezou a medrar en 2015, superando eventualmente os seus máximos previos á crise; aumento que facilitou a supervivencia dunha infinidade de empresas débiles de escaso beneficio, que son altamente vulnerábeis fronte ás conmocións. Estimouse en 2017 que estas "compañías zombis" representaban o 12% do total de compañías en 14 países desenvolvidos. Aínda fica por ver como afectará a crise do coronavirus á capacidade que teñen estas empresas de devolveren a súa débeda, tendo en mente que manter as taxas de xuros a cero trae consigo unha baixada dos custos de servizo da devandita débeda.
Porén, o que medrou de xeito verdadeiramente significativo durante este período foi o déficit estatal, deixando o goberno estadounidense endebedado a un nivel nunca visto desde a Segunda Guerra Mundial. A financeirización tras a crise de 2007-9, na medida en que apenas mostrou un mínimo de dinamismo, converteuse nun proceso de crecemento desenfreado do endebedamento estatal, conectado ao endebedamento empresarial en mercados financeiros abertos, incluíndo o mercado de valores.
A función do Estado e o estourido da burbulla bursátil
Tras a crise de 2007-9, o Goberno dos Estados Unidos situouse en primeira liña, usando o seu masivo poder para defender a financeirización e o capitalismo globalizado. Sobre todo, mantivo un elevado nivel de déficit fiscal durante toda a década (especialmente en 2009-12 e en 2018-19), sustentando así o crecemento do PIB mentres incrementaba enormemente a súa débeda. O aumento da débeda pública fixo posíbel que a Reserva Federal sustentase unha tremenda capacidade de creación de diñeiro, mentres mantiña os tipos de xuros case ao cero: a oferta de diñeiro (M3) aumentou dun 50% do PIB en 2007 a un 70% en 2017-19.
Os tipos de xuros baixos e a abundante liquidez permitiron que as empresas non financeiras pedisen empréstitos baratos en mercados abertos e iniciasen o clásico xogo financeiro da "recompra de accións", subindo o prezo das destas e asegurando grandes beneficios para os accionistas. Con esta dispoñibilidade de diñeiro fácil, outros axentes financeiros lanzáronse a expandir as súas actividades, especialmente os fondos de investimento cotizados (ETF, sigla en inglés) e os fondos de cobertura. O resultado foi un ascenso constante e gradual no mercado de valores, co índice de Standard & Poor's subindo de 735 en febreiro de 2009 a 3337 en febreiro de 2020. En resumo, tras 2007-9, as intervencións do Estado norteamericano para apontoar o capitalismo financeiro deron lugar a unha burbulla bursátil que non se correspondía coa fraxilidade subxacente da rendibilidade, as taxas de crecemento, o crecemento produtivo, etc.
Todo este contexto fai moito máis fácil de entender o shock que supuxo o coronavirus. Xa era evidente en 2017-18 que a burbulla do mercado de valores non duraría, dado que a Reserva Federal comezou a subir lentamente as taxas de xuros, pretendendo recuperar condicións normais nos mercados financeiros. En decembro de 2018 o índice de Standard & Poor's colapsou brevemente, baixando a 2416, pero a Fed reaccionou rapidamente baixando de novo as taxas de xuros, renovándose a burbulla. En calquera caso, por razóns xa mencionadas, o coronavirus irrompeu a unha escala totalmente distinta, colapsando o mercado de valores de forma espectacular, cunha baixada a 2237 o 23 de marzo de 2020. O subsecuente anuncio da administración Trump de xigantescas intervencións fiscais fixo rebotar o índice de Standard & Poor's, aínda que a volatilidade segue a ser moi alta.
O colapso do mercado de valores revelou novas operacións especulativas que empeoraron dramaticamente as condicións dos mercados financeiros: a caída dos prezos puxo unha enorme presión nos ETF e nos fondos de investimento, forzándoos a unha procura desesperada de efectivo para poder cumprir coas súas obrigas. Saíu á luz, entón, que se crearon cadeas especulativas mediante as cales estes fondos pediran empréstitos no mercado de reportos (principal mercado para a obtención de liquidez entre as institucións financeiras) vendendo letras do Tesouro estadounidenses, para logo usar o diñeiro obtido en comprar letras do Tesouro en mercados de futuros, lucrándose así de diferenzas mínimas entre os prezos. As cifras foron descomunais. Mentres os prezos das accións caían, os fondos vendían letras do Tesouro de forma cada vez máis desesperada, provocando a subida das taxas de xuros.
A Reserva Federal enfrontouse así á estrambótica situación dunhas crecentes taxas de xuros nos mercados monetarios e unha falta de liquidez cada vez máis premente nunha economía que estivera inundada en dólares durante máis dunha década. Raramente foi demostrada tan claramente o absurdo do capitalismo. A Fed viuse obrigada a intervir de emerxencia, prometendo comprar un volume ilimitado de bonos públicos e mesmo privados, aumentando así a oferta de diñeiro. A súa xigantesca intervención foi rapidamente acompañada do igualmente masivo paquete de axuda fiscal que lanzou o goberno dos Estados Unidos; unha vez máis o Estado norteamericano apontoou o capitalismo financeiro nun momento en que estaba colapsando.
É importante notar a diferenza a este respecto entre Estados Unidos e a Unión Europea: a Comisión Europea permitiu tacitamente aos Estados membros que ignoren o Pacto de estabilidade e crecemento, mentres o BCE abandonou as súas propias normas respecto da compra de bonos, nun esforzo para evitar o non pagamento da débeda italiana; algo que provocaría inmediatamente unha nova crise do euro. Estas son accións importantes que permitiron operar aos Estados nación europeos sen atrancos innecesarios; porén, non houbo ningunha intervención fiscal coordinada por parte das institucións europeas que sexa nin remotamente comparábel á estadounidense ou mesmo á británica.
En efecto, a crise obrigou a Unión Europea a adoptar unha política económica que deixa de lado o seu propio "libro de normas". Até o de agora, os Estados nación estiveron facendo o traballo por si mesmos, sen apenas cooperación ou disciplina mutua; a prolongada cuestión dos conflitos e xerarquías entre os países non desapareceu, o cal explica a forte resistencia á proposta da Unión Europea de emitir "coronabonos" para financiar o gasto fiscal. Se o diñeiro se pon a disposición dos países afectados, podería ser a través do Mecanismo Europeo de Estabilidade, algo que implicaría non poucos requisitos. Simplemente non hai comparación posíbel coa resposta dos Estados Unidos.
Que vén agora?
A crise do coronavirus representa un momento crítico no desenvolvemento do capitalismo contemporáneo. Para estarmos certos das nosas análises, a crise ten que se desenvolver máis: aínda está por verse a súa dimensión completa nos Estados Unidos, a Unión Europea, China, Xapón, e os países en desenvolvemento, pero non hai dúbida ningunha de que xerou a ameaza dunha depresión masiva ao longo de toda a economía mundial. Os fallos sistémicos da financeirización e a globalización foron cruamente revelados por unha emerxencia de saúde pública, e o Estado implicouse aínda máis en soster este sistema defectuoso. En calquera caso, o carácter das intervencións non dá ningunha razón para concluír que haberá unha transformación nas elites sociais e políticas que dea lugar a medidas que favorezan os intereses dos traballadores.
A decisión do goberno dos Estados Unidos de aumentar masivamente o seu déficit (e, xa que logo, o seu endebedamento) mentres expande, simultaneamente, a oferta de diñeiro e baixa as taxas de xuros a cero, é fundamentalmente a mesma que tras 2007-9. Mesmo se evita unha depresión, os resultados a medio prazo serán probabelmente os mesmos, dado que non se está confrontando en ningún momento a debilidade subxacente da acumulación capitalista. Así e todo, certamente haberá contradicións políticas na defensa do réxime neoliberal, especialmente dada a demostración de poder de intervención sobre a economía dos Estados nación; algo particularmente importante na Unión Europea, onde a resposta á emerxencia sanitaria e fiscal vén sendo dada polos Estados nación individuais, máis que polas institucións colectivas.
Esta crise, que revelou cruamente a incapacidade do capitalismo neoliberal, pon de manifesto a cuestión dunha reorganización democrática da economía e a sociedade en beneficio dos traballadores. Hai unha necesidade urxente dese enfrontar ao caos da globalización e a financeirización con propostas radicais concretas, algo que require de formas de organización capaces de alterar a balanza social e política a favor da clase de traballadora.
A pandemia trouxo á ágora cuestións vitais de transformación social: ilustrou vividamente o imperativo de ter un sistema de saúde pública racionalmente organizado que sexa capaz de lidar con este tipo de epidemias, así como mostrou a urxente necesidade de solidariedade, acción colectiva e políticas públicas que apoien os máis pobres e os traballadores que se enfrontan ao confinamento, ao desemprego e ao colapso económico.
A un nivel máis amplo, reafirmou a necesidade histórica de loitar contra un sistema en devalo pechado nos seus propios absurdos. Incapaz de transformarse racionalmente a si mesmo, o capitalismo globalizado e financeiro segue dependendo en dose cada vez máis altas dos mesmos paliativos desastrosos. Os primeiros requisitos a este respecto son a defensa dos dereitos democráticos fronte a un Estado ameazador e a insistencia no poder dos traballadores nos procesos de toma de decisións. Só sobre esta base se poden propor alternativas radicais, que inclúan medidas a gran escala como o deseño de políticas industriais que afronten o enfraquecemento da produción, faciliten unha transición ecolóxica; resolvan as desigualdades económicas e a creación de institucións financeiras públicas que acaben coa financeirización. A crise do coronavirus transformou xa os termos do conflito político, e os socialistas deben responder urxentemente.
[Artigo tirado do sitio web Jacobin, do 27 de marzo de 2020]
