Revolución ou decadencia?
Na periferia, a transición socialista non é distinta da liberación nacional. Quedou claro que isto último é imposíbel baixo o liderado burgués local, e iso convérteas nunha etapa democrática dun proceso de revolucións ininterrompidas e por etapas que son lideradas polas masas campesiñas e traballadoras
Introdución
Karl Marx é un pensador xigante, non só para o século XIX, o seu pensamento é aínda máis importante para entender o noso tempo contemporáneo. Ningún outro intento de comprensión dos desenvolvementos sociais foi tan fértil, isto será así a condición de que os “marxistas” vaian alén da “marxoloxía” (que se conforma repetindo o que Marx escribiu en relación co seu propio tempo) e no seu lugar sigan o método de Marx de acordo cos novos procesos da historia. O propio Marx desenvolveu e revisou continuamente os seus puntos de vista ao longo de toda a súa vida.
Marx nunca reduciu o capitalismo a un novo modo de produción. Considerou todas as dimensións da sociedade capitalista, entendendo que a lei do valor non só regula a acumulación capitalista, senón que rexe todos os aspectos da civilización moderna. Esa visión permitiulle ofrecer o primeiro enfoque científico que explica as relacións sociais nun ámbito máis amplo; o da antropoloxía. Nesa perspectiva, incluíu nas súas análises o que hoxe se chama “ecoloxía”, redescuberta un século despois de Marx, o profesor John Bellamy Foster, mellor que ninguén, desenvolveu talentosamente, esta intuición temperá de Marx.
Dei prioridade a outra intuición de Marx, relacionada co futuro da globalización. Desde a miña tese de doutoramento en 1957 até o meu último libro, dediquei os meus esforzos ao desenvolvemento desigual das nacións como resultado da formulación da lei de acumulación globalizada. Derivei diso unha explicación para as revolucións que se fixeron en nome do socialismo nas periferias do sistema global. A contribución de Paul Baran e Paul Sweezy, ao introducir o concepto de excedente, foi decisiva nas miñas reflexións teóricas.
Tamén comparto outra intuición de Marx -expresada claramente xa en 1848 e reformulada nos seus últimos escritos-, segundo a cal o capitalismo representa só un elo curto da historia; a súa función histórica é crear nun curto espazo de tempo (un século) as condicións necesarias para ir máis aló.. é dicir, ir cara ao comunismo, entendido este como unha etapa superior da civilización.
Marx afirma no Manifesto (1848) que a loita de clases sempre conclúe “nunha reconstitución revolucionaria da sociedade en xeral, ou na ruína das clases contendentes”. Esa frase estivo na primeira liña do meu pensamento durante moito tempo.
Nos próximos parágrafos ofrezo as miñas reflexións sobre “Revolución ou decadencia”, correspondentes ao capítulo final do meu próximo libro con motivo do bicentenario do nacemento de Marx.
1
O movemento obreiro e socialista sustentouse na noción da execución dunha vaga de revolucións nos países capitalistas avanzados. Desde as impugnacións que Marx e Frederick Engels aos programas da socialdemocracia alemá até as conclusións derivadas da Revolución Rusa, o movemento obreiro e socialista non imaxinou nunca outro xeito de transición ao socialismo a escala mundial.
Porén, nos últimos setenta e cinco anos, a transformación do mundo tomou outros camiños. A perspectiva da revolución desapareceu do horizonte do Occidente avanzado, mentres que as revolucións socialistas se limitaron á periferia do sistema. Estes países inauguraron procesos cunha ambigüidade suficiente para que algunhas persoas os perciban só como unha etapa na expansión do capitalismo a escala mundial.
A análise do sistema capitalista en termos dun desenvolvemento desigual tenta dar unha resposta diferente. Ao abordar o sistema imperialista contemporáneo, esta análise obríganos a considerar tamén a natureza e o significado do desenvolvemento desigual en etapas históricas precedentes.
A historia comparativa da transición dun modo de produción a outro require suscitar a cuestión do modelo de transición en termos xerais e teóricos. En efecto, as semellanzas entre a situación actual e a era da fin do Imperio Romano levaron os historiadores que non son partidarios do materialismo histórico a establecer paralelos entre as dúas situacións. Doutra banda, certa interpretación dogmática do marxismo utilizou a terminoloxía do materialismo histórico para escurecer o pensamento sobre este tema. Así, os historiadores soviéticos falaban da “decadencia de Roma”, mentres que presentaban a “revolución socialista” como a única forma de substitución das relacións de produción capitalistas.
A seguinte análise comparativa da forma e o contido das antigas crises e das actuais crises capitalistas nas relacións de produción aborda esta cuestión. E logo as diferenzas entre estes dous modelos de transición xustifica tratar un tipo de crise como “decadencia” e o outro como “revolución”?
O meu argumento central é que existe un claro paralelismo entre estes dous tipos de transformación. En ambos os casos, o sistema entra en crise porque a centralización do excedente que produce é xigantesca, é dicir, está por diante das relacións de produción que sustentan o sistema. Polo tanto, o desenvolvemento das forzas produtivas na periferia do sistema require da ruptura e a substitución do sistema por un modelo de descentralizado para a utilización e recadación do excedente.
2
A tese máis comunmente aceptada dentro do materialismo histórico é a dunha sucesión de tres modos de produción: o modo escravista, o modo feudal e o modo capitalista. Neste marco, a decadencia de Roma sería só a expresión da transición da escravitude á servidume. Aínda queda por explicar, nesta versión, por que non falamos dunha “revolución feudal” tal como falamos de revolucións burguesas e socialistas.
Considero que esta formulación se centra nunha excesiva xeneralización das características específicas da historia de Occidente e nun rexeitamento das particularidades da historia doutros pobos. Ao elixir derivar as leis do materialismo histórico da experiencia universal, propuxen unha formulación alternativa, a existencia dun modo precapitalista, o modo tributario, cara ao cal tenderon todas as sociedades de clase.
A historia de Occidente -a construción da antigüidade romana, a súa desintegración, o establecemento da Europa feudal e, para rematar, a cristalización de estados absolutistas no período mercantilista- expresa nunha forma particular una mesma tendencia básica que se expresou noutros lugares cunha construción menos descontinua de estados tributarios completos, dos cales China é a expresión máis forte. O modo escravista non foi universal, como o foron os modos tributarios e capitalistas; o modo escravista é particular e aparece estritamente en relación coa extensión das relacións mercantís. Ademais, o modo feudal é a forma primitiva e incompleta do modo tributario.
Esta hipótese considera o establecemento e posterior desintegración de Roma como un intento prematuro de construción do modo tributario. Porén, no Imperio Romano o nivel de desenvolvemento das forzas produtivas non esixiu unha centralización tributaria. En realidade o primeiro intento de modo tributario foi errado da época romana e foi seguido por unha transición forzada de fragmentación feudal. Máis tarde a centralización acabou sendo restaurada durante as monarquías absolutistas de Occidente. Só entón o modo de produción en Occidente se achegou a un modelo tributario completo. En Oriente o modo tributario completo da China imperial alcanzou un nivel significativo antes que o desenvolvemento das forzas produtivas de Occidente; isto sen dúbida non é unha coincidencia.
O atraso de Occidente, simbolizado na abortada experiencia de Roma e pola fragmentación feudal, finalmente deu a Occidente unha vantaxe histórica. De feito, a combinación de elementos específicos do antigo modo tributario e dos modos “bárbaros” comunais -que caracterizou o feudalismo- proporcionoulle a Occidente unha importante plasticidade. Este fenómeno explica a rapidez con que Europa pasa a unha fase tributaria completa, desenvolvendo rapidamente o nivel das súas forzas produtivas, e alcanzando un temperán desenvolvemento capitalista. Esta plasticidade e velocidade contrastan cunha evolución relativamente ríxida e lenta dos modos tributarios completos de Oriente.
Sen dúbida, o modo romano-occidental non é o único exemplo dunha construción tributaria abortada. Podemos identificar polo menos outros tres casos deste tipo, cada un coas súas propias condicións específicas: o caso bizantino-árabe-otomán, o caso indio e, o caso mongol. En cada un destes casos, os intentos de instalar sistemas tributarios centralizados estaban demasiado adiantados ao desenvolvemento das forzas produtivas para se estableceren firmemente. En cada caso, as formas de centralización foron probabelmente combinacións específicas de medios estatais, para-feudais e de bens. No estado islámico, por exemplo, a centralización dos produtos básicos desempeñou un papel decisivo. Os sucesivos fracasos na India deberían estar relacionados cos contidos da ideoloxía hindú en contraste co confucianismo e a centralización do imperio realizada por Genghis Khan en China.
3
O sistema imperialista contemporáneo é un sistema de centralización do excedente a escala mundial. Esta centralización opera sobre a base das leis fundamentais do modo capitalista e nas condicións do seu dominio sobre os modos precapitalistas das periferias. Formulei a lei da acumulación do capital a escala mundial como unha forma de expresión da lei do valor que opera nesa escala. O sistema imperialista para a centralización do valor caracterízase pola aceleración da acumulación e polo desenvolvemento de forzas produtivas no centro do sistema, mentres que na periferia estas son interrompidas e deformadas. O desenvolvemento e o subdesenvolvemento son dúas caras da mesma moeda.
Este proceso lévanos concluír que para obter un maior desenvolvemento das forzas produtivas a periferia require da destrución do sistema imperialista que centraliza o excedente. Entón, a transición socialista dentro das nacións esixe dunha fase de descentralización. Esta fase deberá preceder a unha reunificación nun nivel máis alto de desenvolvemento, para constituír unha sociedade planetaria sen clases. Esta tese central ten significativas consecuencias para a teoría e a estratexia da transición ao socialismo.
Na periferia, a transición socialista non é distinta da liberación nacional. Quedou claro que isto último é imposíbel baixo o liderado burgués local, e iso convérteas nunha etapa democrática dun proceso de revolucións ininterrompidas e por etapas que son lideradas polas masas campesiñas e traballadoras.
Esta fusión dos obxectivos da liberación nacional e o socialismo xera unha serie de novos problemas que debemos avaliar. A énfase cambia debido ao cal o movemento real da sociedade alterna factores como progreso e regresión, ambivalencias e alienación en forma de nacionalismos.
Neste punto é bo facer unha comparación coa actitude dos bárbaros cara ao Imperio Romano: eran ambivalentes cara ao imperio, especialmente nas formas, mesmo eran formas servís. No mesmo tempo, o carácter parasitario da sociedade central intensificouse. Nalgúns casos, o tributo imperial corrompeu os plebeos e paralizou a súa rebelión.
Hoxe nas sociedades do centro imperialista, unha parte crecente da poboación benefíciase do emprego improdutivo e de posicións privilexiadas, ambos son os efectos concentrados dunha desigual división internacional do traballo. Polo tanto, é difícil imaxinar, nos países centrais, unha ruptura co sistema imperial coa integración a unha alianza antiimperialista capaz de derrocar a alianza hexemónica e inaugurar a transición ao socialismo.
4
A introdución de novas relacións de produción parece máis fácil na periferia que no centro do sistema. No Imperio Romano, as relacións feudais establecéronse rapidamente na Galia e Alemaña, e só lentamente en Italia e Oriente. É Roma a que inventou a servidume que substituíu a escravitude, pero a autoridade feudal desenvolveuse noutras partes e as relacións feudais non chegaron a despregarse completamente na Roma desa época.
Hoxe o sentimento de rebelión latente contra as relacións capitalistas é moi forte no centro, pero é impotente polo momento. A xente quere “cambiar a súa vida”, pero nin sequera pode cambiar o goberno. Así, o progreso ocorre na área da vida social máis que na organización da produción e do estado. A revolución silenciosa no estilo de vida, a ruptura da familia, o colapso dos valores burgueses demostran este aspecto contraditorio do proceso. Na periferia, os costumes e as ideas con frecuencia están moito menos avanzadas, pero hai estados socialistas establecidos.
A tradición marxista vulgar efectuou unha redución mecanicista da dialéctica do cambio social. Algúns exemplos deste reducionismo son : a revolución -cuxo contido obxectivo é a abolición das vellas relacións de produción- é unha condición previa para o desenvolvemento das forzas produtivas, por tanto, convértese nunha lei natural. Aplícase ao ámbito social a lei polo cal a cantidade convértese en calidade, por tanto a loita de clases revelaría que só a vangarda -o partido- está por riba, facendo e dominando a historia e o momento político que define a revolución é aquel en que a vangarda se apodera do estado.
En verdade o propio leninismo non está completamente desprovisto do reducionismo positivista do marxismo da Segunda Internacional.
Esta teoría que separa a vangarda da clase non é aplicábel ás revolucións do pasado. A revolución burguesa non tomou esta forma: nela a burguesía cooptou a loita dos campesiños contra os señores feudais. A ideoloxía que lles permitiu facer isto, lonxe de ser un medio de manipulación, era en si mesma alienante. Neste sentido, non houbo unha “revolución burguesa” -o termo en si é un produto da ideoloxía burguesa- senón só unha loita de clases dirixida pola burguesía ou, como máximo, unha revolución campesiña cooptada pola burguesía. Menos aínda podemos falar de “revolución feudal”, onde a transición se fixo inconscientemente.
A revolución socialista será dun tipo diferente, presupoñendo unha conciencia des-alleada, xa que apuntará por primeira vez á abolición de toda explotación e non á substitución das vellas formas de explotación por outras novas. Pero isto será posíbel só si a ideoloxía que a anima se converte en algo máis que a conciencia do desenvolvemento das forzas produtivas. De feito, o modo de produción estatista, como unha nova forma de relacións de explotación, non é unha resposta aos requisitos deste desenvolvemento.
5
Só as persoas fan a súa propia historia. Nin os animais nin os obxectos inanimados controlan a súa propia evolución. O concepto de praxe é propio da sociedade, como expresión de síntese entre determinismo e a intervención humana. A relación dialéctica da infraestrutura e a superestrutura tamén é propia da sociedade e non ten un carácter equivalente na natureza. Esta relación non é unilateral. A superestrutura non é o reflexo das necesidades da infraestrutura. Se o fose, a sociedade sempre estaría alienada e non se podería liberar.
É por iso polo que propoño distinguir entre dous tipos de transición cualitativamente diferentes dun modo de produción a outro. A primeira é cando a transición se realiza inconscientemente (ou por unha conciencia alleada) é dicir, cando a ideoloxía que anima as clases non lles permite dominar o proceso de cambio, noutras palabras cando parece estar operando un cambio natural e a ideoloxía parece ser parte da natureza. Para este tipo de transición podemos aplicar a expresión “modelo de decadencia”. Pola contra, o segundo tipo de transición prodúcese se a ideoloxía expresa a dimensión total e real do cambio desexado, neste caso podemos falar de revolución.
É a revolución socialista de nosa era unha transición do tipo decadente ou carácter revolucionario? Aínda non podemos responder a esta pregunta de xeito definitivo. En certos aspectos, a transformación do mundo moderno indiscutibelmente ten un carácter revolucionario. A Comuna de París e as revolucións en Rusia e China (particularmente a Revolución Cultural) foron momentos de intensa conciencia social des-alleada.
Pero, acaso hoxe non estamos involucrados noutro tipo de transición? As dificultades fan crer moi difícil a desconexión entre os países imperialistas. O impacto da alianza imperial afectou negativamente aos países periféricos que pretenden seguir o camiño socialista e para moitos estaría conducindo a unha posíbel restauración capitalista, a evolucións cara a un modo estatista, á regresión, ou a unha alienación nacionalista, etc.
Algunhas persoas resígnanse a esta idea e acreditan en que o noso tempo non é o tempo da transición socialista, senón unha época de expansión mundial do capitalismo que, comezou nun “pequeno recuncho de Europa”, e que hoxe comeza a estenderse cara ao sur e o leste.
Para quen pensa deste xeito ao final deste proceso, a fase imperialista non parece ser a última, senón unha fase de transición cara a unha sorte de capitalismo universal. Mesmo se un continúa crendo na teoría leninista do imperialismo e que a liberación nacional é parte da revolución socialista e non da revolución burguesa, algúns pregúntanse se non serían posíbeis as excepcións, é dicir, a aparición de novos centros capitalistas?
Esta teoría salienta as restauracións ou as evolucións cara a un modo estatista nos países orientais. Caracteriza como procesos obxectivos de expansión capitalista o que foron só revolucións pseudo-socialistas. Nesta lectura o marxismo aparece como unha ideoloxía alienante que enmascara o verdadeiro carácter destes desenvolvementos.
Aqueles que sosteñen esta opinión pensan que debemos esperar até que o nivel de desenvolvemento das forzas produtivas no centro sexa capaz de se estender a todo o mundo antes que a cuestión da abolición das clases poida realmente poñerse na axenda. Os europeos deberían permitir a creación dunha Europa supranacional para que a superestrutura estatal poida axustarse ás forzas produtivas. Para os que propugnan esta tese, será necesario esperar o establecemento dun estado planetario que corresponda ao nivel das forzas produtivas a escala mundial, antes que as condicións obxectivas para a súa substitución cheguen a crearse.
Outros, eu mesmo entre eles, vexo as cousas de xeito diferente. A revolución ininterrompida e por etapas aínda está na axenda da periferia. As restauracións no curso da transición socialista non son irrevogábeis. E as rupturas na fronte imperialista non son inconcibíbeis nos elos débiles do centro.
[Artigo tirado do sitio web Monthly Review, do 1 de maio de 2018]
