Pode a esquerda seguir a defender Venezuela?
Non hai que abrazar o Goberno de Maduro, nin sequera simpatizar con el; só hai que entender como funciona a xeopolítica e non perder de vista que todo conflito nacional está condicionado polos intereses das potencias, máis aínda no Sur Global
O pasado 10 de setembro pasado, o Congreso dos Deputados español votou a favor dunha simbólica proposición non de lei do Partido Popular (PP) que instaba o Goberno español a recoñecer o líder opositor venezolano, Edmundo González Urrutia, como “presidente electo” de Venezuela. Na intervención de defensa da proposición, Cayetana Álvarez de Toledo interpelou a esquerda: “Hai unha esquerda chosca que só ve ditaduras de dereitas ou que pensa que Maduro é un ditador pero, polo menos, é o noso ditador. Ao branquear a Maduro, líxase a si mesma”. E instaba a esquerda a aprender do presidente chileno, Gabriel Boric, que se pronunciou en varias ocasións denunciando o “réxime de Maduro”, cualificándoo abertamente de “ditadura” e situándose do lado dunha esquerda “fondamente democrática que respecte os dereitos humanos sen importar a cor de quen os vulnere”.
Estas últimas palabras foron parafraseadas por Álvarez de Toledo co fin de avergoñar a esquerda, levándoa a unha suposta contradición: se defendedes o Goberno de Maduro, non podedes defender os dereitos humanos nin a democracia. Aínda máis: nin sequera vos podedes dicir de esquerdas porque Maduro non o é e, se o é, segundo este argumento, mancha a esquerda. Esta lóxica non só é defendida pola líder do sector máis ultra do PP, senón que é unha idea que puidemos ler a outros referentes intelectuais de esquerdas, tanto no Estado como a América Latina.
A pesar de que os opositores venezolanos representan os mesmos intereses de clase que o PP ou Vox no Estado español, ou que Milei en Arxentina, hai unha esquerda que decidiu confiar na súa versión. Pero cómpre facermos un pouco de memoria. A oposición venezolana deu nestes 25 anos mostras das súas prácticas antidemocráticas para sacar o chavismo do poder: o lockout petroleiro o 2001, o golpe de estado o 2002, as guarimbas de 2014 e de 2017, o intento de magnicidio de Nicolás Maduro de 2018, a autoproclamación de Guaidó e a instigación de levantamento militar o 2019 ou a invasión de mercenarios paramilitares o 2020, para poñermos só algúns exemplos.
Non é un caso illado: na América Latina hai antecedentes históricos do modus operandi das dereitas cando os sectores populares votan “mal” por gobernos que os representan. Como xa pasou no Chile de Allende, a oposición venezolana recibiu financiamento e apoio dos Estados Unidos de América (EUA) para as súas accións. Grazas a un xornalismo que deixou de ser tal na súa aproximación á realidade venezolana, a oposición conseguiu situar como única verdade a súa visión. O resultado? Hoxe temos unha opinión pública mundial convencida de que Venezuela “é unha ditadura”, e a oposición, a súa vítima. Non sorprende, por tanto, que neste contexto e a pesar destes antecedentes, haxa unha esquerda que faga de correa de transmisión deste marco de interpretación.
A difícil relación da esquerda coa Revolución Bolivariana
A relación da Revolución Bolivariana coa esquerda internacional non foi doada desde os seus inicios. Unha parte dela non a apoiou nin a entendeu nunca. A orixe militar de Chávez, os seus antecedentes golpistas, a ambigüidade ideolóxica ou a súa aposta inicial por unha “terceira vía” xeraban reticencias. A Venezuela chavista víase como un experimento populista latinoamericano, cun líder caudillista, lonxe da tradición da esquerda occidental. Progresivamente, Chávez irá seducíndoa, pero non será até o 2004 cando empezo a falar de socialismo. O 2009 fará a proposta dunha Quinta Internacional que nunca prosperou.
De feito, o camiño aclarouse a medida que avanzaba a reacción contra a nova orde política e constitucional: o horizonte dun ecléctico socialismo do século XXI, o liderado na articulación dunha xeopolítica contrahexemónica, destinar os ingresos petroleiros a unhas políticas sociais que resarcisen a pobreza secular, a creación dun marco legal revolucionario, ou a ampliación democrática coa proposta de construción dun Estado comunal onde o poder se facía máis horizontal, situaron o chavismo en vangarda das loitas da esquerda latinoamericano-caribeña. Os adiantos, como todo proceso revolucionario, déronse no medio de grandes tensións internas entre sectores revolucionarios que apostan para reforzar a participación popular, e os reformistas ou simplemente nacionalistas; unidos aos choques con sectores dunha burocracia, conservadora por natureza, que nin ten vontade real de avanzar nas transformacións sociais nin de autodisolución.
Na conxuntura actual, certa esquerda expresa o seu chasco, que non é novo, denunciando a non fiabilidade das eleccións pasadas e a represión crecente do Goberno de Maduro á disidencia. Pero quen fai distincións entre Chávez e Maduro, baseándose no que afirman os medios ou certos analistas, ten que saber que os mesmos argumentos que hoxe se usan para cuestionar Maduro xa foron usados en contra de Chávez. As denuncias de irregularidades electorais, de carencia de democracia, de autoritarismo, de persecución política, as discrepancias co Partido Comunista de Venezuela ou o non recoñecemento da institucionalidade venezolana por parte da dereita non empezan con Maduro.
Tampouco non é novo o intento da dereita de desacreditar a legalidade venezolana apoiándose naquilo que din líderes da esquerda que renegaron da súa defensa, como é o caso de Boric. O mandatario chileno exemplifica aquela esquerda que aspira a ser aplaudida polo mesmo sistema que despreza a súa ideoloxía, ignora a súa tradición de loita e impide os seus proxectos de transformación social. Unha dereita que xa demostrou no pasado que está disposta a utilizar calquera medio, incluíndo a violencia, para reprimir toda alternativa de transformación social.
Esta esquerda parece ter medo de falar da Venezuela bolivariana desde parámetros propios, reivindicando a súa achega á transformación política e social de todo un continente. Escúdase nas súas contradicións por non tomar partido e non se manchar. Pódese situar na tradición de defensa dos procesos, reformistas ou revolucionarios, frustrados no pasado polos EUA, pero é incapaz de facer o mesmo exercicio cando as veces se están a producir en tempo real. Reivindica a figura mártir de Allende, pero rexeita facer o paralelismo cos ataques contra Chávez antes e agora contra Maduro. Unha ofensiva que, hai que salientar, non é a uns liderados, senón na loita do pobo que representan. Non hai que vivir en Venezuela, pero si coñecer a historia da América Latina, para saber cal será o destino do pobo chavista e os seus intentos de construír unha sociedade alternativa unha vez a dereita volva ao poder político: o seu exterminio para escarmentar o mundo.
A historia apréndenos que, cando a loita de clases se volve dura e o poder real demostra de todo o que é capaz, sempre hai unha esquerda que se enfoca máis ás contradicións dos procesos de transformación que á necesidade de impulsalos, até o punto de que acaban identificándose cos argumentos da parte contraria que, cómpre lembralo, está conformada polo imperialismo, polos poderes fácticos e pola dereita mundial. Tanto lle ten que en Venezuela non haxa socialismo: calquera leve desafío aos poderes hexemónicos desde principios soberanos é suficiente para provocar desestabilizacións múltiples. Isto pasa no Sur Global pero tamén no coro da Unión Europea (UE), como demostra a Grecia de Tsipras. Poñerse a criticar a quen se defende neste contexto é típico dunha esquerda preocupada por unha autocompracente pureza ideolóxica en momentos en que a urxencia é denunciar os ataques á soberanía e a autodeterminación dos pobos.
A trampa de asumir o relato da dereita no caso de Venezuela
A esquerda non ten que ser o que a dereita quere, senón ser fiel a ela mesma, aos seus referentes ideolóxicos e ás súas tradicións de loita. Poñerse a carón da ultradereita golpista latinoamericana non está entre estas tradicións. Se é difícil defender valores de esquerdas compartindo o marco das dereitas sobre a inmigración, tamén o é facendo análises sobre Venezuela que non se distinguen das da dereita internacional.
Desde a esquerda teríase que poder analizar a realidade venezolana sen caer no discurso hexemónico. Isto non implica negar a adopción de posturas máis pragmáticas por parte dos actuais dirixentes da Revolución, a relegación do horizonte e do discurso socialista, a busca dunha identificación con valores relixiosos cristiáns —non sempre progresistas—, ou a continuidade de prácticas de cleptocracia, como se demostrou no arresto por corrupción dalgúns funcionarios chavistas. Significa, sinxelamente, separar o gran da palla e rexeitar os xuízos categóricos que se estabelecen nos parámetros en que a dereita, e o progresismo socialdemócrata, queren dar o debate. A aspiración da esquerda non estivo nunca ter “os seus propios ditadores”, nin defender a democracia en abstracto, senón emanciparse colectivamente superando o capitalismo e a democracia liberal asociada a el.
Cando as denuncias sobre a corrupción, a vulneración dos dereitos humanos ou a carencia de democracia dun estado se usan cunha selectividade vergoñenta, é evidente que a dereita conseguiu o seu propósito. Se a vulneración de dereitos humanos ten que ser denunciada, fágaa quen a faga, temos que preguntarnos por que as presuntas vulneracións dos dereitos humanos que perpetra o Estado venezolano serven para decretar o seu carácter ditatorial mentres similares —ou máis graves— vulneracións dos dereitos humanos outros estados nin sequera comportan o cuestionamento das súas institucións ou goberno cando son amigos da EUA ou da UE. Só esta pregunta permite entender que o problema da “comunidade internacional” con Venezuela non vai de democracia nin de vulneración dos dereitos humanos, senón da súa instrumentalización para desacreditar calquera experiencia de autoafirmación soberana desde a América Latina.
Os mesmos EUA de Abu Ghraib, de Guantánamo, o país que non ten problemas a apoiar a ditaduras petroleiras como a de Arabia Saudita, denuncian a vulneración dos dereitos humanos dos venezolanos por parte do seu Goberno. Os mesmos EUA que non garanten unha sanidade universal aos seus cidadáns falan de “crise humanitaria” en Venezuela despois de lle impoñer máis de 900 medidas coercitivas unilaterais para provocar o afogamento da súa economía e, con esta, da súa poboación. Para liberar os venezolanos dos supostos crimes de lesa humanidade que sofren por parte do seu Estado, vulnérase a legalidade internacional aplicando medidas que están conceptualizadas como armas de guerra, contrarias ao dereito internacional e, por tanto, ilegais e ilexítimas. Un auténtico despropósito.
O papel da esquerda internacional
Errar analizando os procesos de transformación adoita levar a se confundir de inimigo. A esquerda internacional ten que reflexionar sobre se poñerse de lado de certos marcos de análises facilita a causa da xustiza social e a redistribución da riqueza que di que defende. Non parece que sumarse á estratexia interesada dos poderes hexemónicos de criminalización dos gobernos da esquerda latinoamericana sexa a mellor maneira. O papel da esquerda internacional non tería que ser colaborar no peche de calquera horizonte de posibilidade transformadora, senón axudar a amplialo. Deslexitimar a institucionalidade venezolana non vai nun sentido democratizador. Defender a soberanía e a legalidade venezolana, si. De feito, axuda a esquerda crítica do país a loitar por un maior profundamento revolucionario no marco do seu proceso.
A mellor maneira de acompañar estas reivindicacións por parte da esquerda foránea sería facer, en primeira instancia, de dique de contención aos ataques que proveñen do seu territorio desarticulando a hipocrisía dos que denuncian selectivamente Venezuela para xustificar o seu intervencionismo golpista. Para facelo, non hai que abrazar o Goberno de Maduro, nin sequera simpatizar con el; só hai que entender como funciona a xeopolítica e non perder de vista que todo conflito nacional está condicionado —e, moitas veces, aguilloado— polos intereses das potencias, máis aínda no Sur Global. O anarquista Noam Chomsky é unha boa mostra deste internacionalismo que, antes de dar leccións a outros, empeza varrendo na súa casa. Non é cinismo nin incapacidade de ver ou denunciar as inxustizas ou incoherencias internas; é fuxir das prioridades de denuncia parciais que impoñen os poderes hexemónicos, xerarquizando a gravidade das vulneracións dos dereitos humanos en función de se quen as comete é o seu aliado xeopolítico.
A defensa do marco de posibilidade que permite a emancipación dos pobos é unha prioridade vital. Negala é preparar o terreo porque a esquerda nunca poida gobernar coa súa propia axenda. Isto pasa hoxe, como onte, para apoiar a Revolución Bolivariana e o dereito do pobo venezolano á autodeterminación. Este pobo elixiu a súa dirección política. Maduro non ten que gustar nin representar a esquerda internacional; ten que representar os venezolanos e venezolanas e responder ante eles. Se hai unha esquerda no país que considera que non a representa, ten que conformar unha alternativa que obteña o apoio do pobo que quere dirixir. Aliarse coa dereita nesta tarefa, ou compartir discurso con ela, tíralle toda credibilidade ante a esquerda mundial. A pugna interna ten que se dar baixo as coordenadas do proceso bolivariano, onde o pobo venezolano ten que dirimir o choque de estratexias diferenciadas. Se non se fai baixo estes parámetros, seriamos ante unha reversión contrarevolucionaria que non garantiría, sequera, posicións máis á esquerda das que actualmente ten o Goberno de Maduro.
Un primeiro paso para axudar desde fóra seria fuxir do simplismo e do unilateralismo con que se presenta desde os medios hexemónicos a realidade de Venezuela, onde só se senten voces opositoras. O proceso bolivariano ten as súas raíces antes de Chávez e seguirá existindo despois de Maduro, porque o seu protagonista é o silenciado pobo venezolano chavista. O seu lexítimo representante institucional hoxe é o Goberno de Nicolás Maduro. Até que non se demostre a suposta fraude, gañou as eleccións do 28 de xullo pasado. Se a non publicación dos datos desagregados por parte das autoridades electorais, como estabelece a lei, non permite crer na vitoria de Maduro, unhas actas parciais e non verificadas nunha páxina web non oficial tampouco demostran a vitoria opositora. Se estamos ante unha cuestión de credibilidade, por que a esquerda tería que confiar nunha oposición que mentiu desde o inicio da Revolución Bolivariana?
As interpretacións que queren presentar todo apoio á lexitimidade do Goberno venezolano como un exercicio de nostalxia dunha esquerda conservadora, anquilosada, incapaz de facer ningunha crítica, adoitan enunciarse por unha esquerda que rexeita o compromiso político cos procesos realmente existentes e as súas contradicións. En contraste, o internacionalismo de tradición socialista e marxista que practican forzas políticas revolucionarias na América Latina ou no Estado español, ilumina o camiño. Reivindicar aquilo que podemos aprender destes procesos, apoiando os seus pobos e as súas direccións políticas na loita contra a ultradereita, no canto de lles dar leccións, sería un primeiro exercicio de humildade necesario. Seguramente moito máis útil para axudar no profundamento dun proceso revolucionario, aínda vivo no territorio venezolano, que decretar xuízos morais e dar cartas de validación revolucionaria, ou simplemente democrática, desde a distancia.
[Artigo tirado do sitio web catalán Crític, do 27 de setembro de 2024]