Os múltiples adeuses ao proletariado
Afirmar que a experiencia da clase obreira é plural e que está afectada por múltiples factores, ou insistir en que debemos deixar de brindar «solucións analóxicas para unha época dixital», non son verdadeiras respostas ao único problema real: como mobilizar unha maioría social para tomar o poder?
Fronte ás crises permanentes e a desigualdade social latente que definen o noso presente, é doado idealizar as décadas da posguerra coma se fosen unha época de «consenso socialdemócrata». De feito, polo menos en moitos países de Europa occidental, o período foi bautizado como os Trinta Gloriosos: o traballo e o capital compartían os beneficios e mesmo os gobernos de centrodereita supervisaban e aplicaban importantes políticas de benestar. Porén, o relato dunha época dourada fordista adoita pasar por alto as carencias, persistentes mesmo na cerna dos países europeos, e as loitas nas que se embarcaron os partidos obreiros co fin de apropiárense dunha porción do crecemento económico.
Unha das economías que máis rápido medrou foi a de Italia, cuxo centro industrial no norte atraeu, durante as décadas de 1950 e 1960, a millóns de migrantes das rexións máis pobres. Os traballadores que non habitaban as fábricas tamén se organizaban. Os desempregados e os peóns chegaron a inventar unha nova táctica, a «folga inversa»: arranxaban as rúas, reparaban as vías do tren e melloraban as escolas. Con esas protestas amosaban que había moitos traballos socialmente útiles vacantes e que os gobernos da Democracia Cristiá decidiran non financialos e eliminalos.
Unha desas folgas foi inmortalizada por Aldous Huxley, coñecido autor d’Un mundo feliz, que escribiu un texto sobre Danilo Dolci, educador popular siciliano. O 30 de xaneiro de 1956, nunha rexión marcada polo analfabetismo e o desemprego, Dolci reuniu por centos de desempregados e xuntos empezaron a arranxar un camiño. Pero, como fixeran fronte a outras folgas inversas, as autoridades reaccionaron e, durante os días seguintes, a policía reprimiu violentamente as asembleas. Dolci foi condenado por ocupar a autoestrada pública no marco dun xuízo amplamente difundido polos medios, que logrou mobilizar a intelectuais e artistas detrás das reivindicacións obreiras.
As folgas inversas, que a finais dos anos 1940 e ao longo da década de 1950 se espallaron desde as zonas rurais cara aos suburbios romanos, serviron para que o Partido Comunista formase ramas locais en áreas habitadas por sectores marxinados da poboación, que eran practicamente analfabetos e carecían de toda experiencia de organización política. Filmadas por Gillo Pontecorvo, director neorrealista, as folgas inversas foron o método co que este partido de 2 millóns de membros elaborou unha política de clase que rompeu o límite das portas da fábrica e formulou unha perspectiva de progreso social ampla entre os grupos máis marxinados.
A historia semella hoxe unha ficción doutro mundo. Durante as últimas décadas, o vínculo entre a desigualdade social e o compromiso político parece terse esfiañado por completo, e a tradicional base obreira da esquerda está a minguar en todo o mundo. Como sinalan os economistas Amory Gethin, Clara Martínez-Toledano e Thomas Piketty na súa nova colección, Political Cleavages and Social Inequalities, mentres que a desigualdade social non deixa de crecer en todo o mundo desde os anos 1970, a esquerda perde terreo e a definición da súa identidade depende cada vez menos das problemáticas dos salarios e do traballo.
Desde os países nórdicos até América Latina, os partidos socialdemócratas debilítanse e parecen avanzar cara a un colapso equivalente ao que sufriron os partidos comunistas occidentais logo da caída da Unión Soviética. Non se trata só dun problema de número de afiliados ou simpatizantes. En case todos os países, a base social das esquerdas apartouse deses obreiros que estaban chamados a representar os «partidos de traballadores». Piketty chega a unha conclusión tallante: os partidos de traballadores están a ser substituídos por partidos que representan a unha clase media «ilustrada».
Os datos de Political Cleavages and Social Inequalities encádranse nun argumento exposto antes en Capital e ideoloxía, de Piketty. Móstrannos que as coalicións están a se construír arredor de dous tipos de elites: unha «esquerda bráhmana», liberal en termos culturais, que aprecia os valores cosmopolitas e a educación por si mesmos, e unha «dereita mercantil», que defende os ricos e a aqueles que están mellor situados á hora de monetizar a súa educación. Segundo esta interpretación, o voto dos partidos conservadores e proempresarios está cohesionado por intereses materiais, mentres que o da esquerda se organiza en torno a valores culturais esencialmente minoritarios.
Sen representación e fragmentada por cuestións de identidade, unha boa parte da esquerda obreira cae no abstencionismo ou xira a favor dos partidos de dereita dura que din falar en nome dos «perdedores da globalización». En moitos países, os sectores con menos formación, que adoitaban votar os partidos de esquerda, son cada vez menos proprensos a facelo. En Bullshit Jobs, David Graeber deixou algunhas pistas para descifrar a simpatía que espertan nesta xente os multimillonarios como Donald Trump: prefiren soñar con ser ricos no canto de sequera chegar a considerar un traballo decente.
Un capuchino dobre
Para algúns partidos socialdemócratas, a resposta radica en volver conectar cos «valores da clase obreira», sintagma que adoita remitir aos valores culturais dunha xeración que hoxe se está xubilando. En Gran Bretaña, mesmo os deputados que apoiaron as privatizacións, a desregulación do mercado de traballo e os orzamentos de austeridade pretenden estar a dar mostras da súa boa fe proletaria cando exaltan o seu amor pola bandeira e pola familia, ou —é o caso dun dos últimos candidatos á dirección do laborismo— cando negan coñecer o sabor dun bo capuchino dobre.
Esta política cultural venera o traballo duro e a autosuficiencia coma se fosen valores en si mesmos: hai pouco, o actual chanceler nas sombras díxolles explicitamente aos beneficiarios de plans sociais que o Partido Laborista non era a súa organización (mesmo cando preto dun terzo da poboación en idade laboral recibe algún tipo de asistencia). Entrementres, Keir Starmer, autoridade máxima do partido, gábase de que seu pai emporcaba as mans facendo ferramentas, cando en realidade o fulano era o dono da fábrica. Nos medios británicos, «clase traballadora» converteuse practicamente nunha expresión que remite á xeración que viviu o proceso de desindustrialización dos anos 1980.
Fronte a esta táctica, que pretende fundir os «valores obreiros» cos prexuízos dos vellos votantes, na esquerda liberal está a empezar a cobrar forza outro enfoque, situado nas antípodas desta guerra cultural. Por exemplo, o xornalista Paul Mason insiste en que, contra os elementos da clase traballadora que se aferran á nostalxia polas antigas industrias mineiras e manufactureiras, a esquerda debe recoñecer que o seu futuro está ao carón dos valores cosmopolitas e ecoloxistas dos mozos ben educados e precarizados.
Segundo Mason, non só sucede que as industrias xeradoras de CO2 nas que suaban estes traballadores son vestixios do pasado, senón que a idea mesma de fundar unha identidade política no traballo é anacrónica. As redes sociais, a expansión das comunicacións e o desenvolvemento do «individuo interconectado», con múltiples identidades superpostas, debilitaron o lugar central que algunha vez ocupou o traballo na definición dos compromisos políticos. Por que a esquerda se debería encaprichar contra a corrente?
Entón, ambos os enfoques retratan a clase obreira coma se fose o remanente dun pasado fordista condenado a desaparecer. Consideran que o seu devalar é o resultado inevitábel de tendencias históricas (o avance da tecnoloxía e da globalización). Conclusión: as necesidades da mercadotecnia política deberían adaptarse a unha nova base de votantes consumidores. En todo caso, esta orientación reflicte un enfoque apolítico, especialmente palpábel na súa negación a considerar que son as políticas e as mobilizacións as que moldean as clases e modifican a percepción que estas teñen dos seus propios intereses.
Neste sentido, os proxectos de dereita das últimas décadas traballaron conscientemente para remodelar o terreo da guerra de clases, sexa mediante a transformación dunha sección da clase traballadora en pequenos propietarios e accionistas (é o caso do thatcherismo británico), ou sexa mediante a camuflaxe dunha «coalición obreira multirracial» de «americanos traballadores» (segundo as palabras do senador republicano Marco Rubio). Ao longo de catro décadas de neoliberalismo, a dereita non só esmagou o movemento obreiro, senón que reorganizou fragmentos da súa identidade e mesmo logrou integrar algúns dos seus intereses materiais no seu propio proxecto. Pero entón, se a dereita está a ter éxito grazas á instrumentación da linguaxe das políticas obreiras, por que a esquerda non é capaz de facer o mesmo?
O traballo desapareceu?
André Gorz, sociólogo francés, abordou este problema no seu coñecido libro, Adeus ao proletariado. Segundo a súa lectura, o movemento obreiro do século XIX afundía as súas raíces na protección dos oficios cualificados que estaban a ser absorbidos polo sistema fabril: os traballadores tiñan unha experiencia da que carecían os seus patróns e utilizaban ese poder para exercer presión e expor as súas reivindicacións. Gorz argumenta que o marxismo consideraba que este coñecemento dos de abaixo —o traballador polivalente capaz de supervisar todo o proceso de produción—, era o fundamento que faría posíbel que os traballadores se fixesen cargo da economía, é dicir, a «utopía marxista». Porén, a introdución dunha forza de traballo fordista exerceu presión na dirección inversa: a nova clase traballadora non se identificaba co traballo, senón que se resistía a el e manifestaba o seu descontento en termos negativos.
Hoxe —segue o argumento— a automatización non só desvaloriza o traballo cualificado e converte os humanos en apéndices da máquina, senón que é capaz de prescindir completamente deles e de converter porcións cada vez máis grandes das masas en poboación sobrante.
Gorz explicou que a expulsión dos traballadores dos seus lugares de traballo (identificados aquí coa fábrica) ía da man da falta de interese que mostraban os traballadores por se apropiar deles. As masas traballadoras non actuaban en función da utopía do «poder obreiro», senón que o seu horizonte era deixar de traballar: a énfase estaba menos posta en liberar o traballo que en se liberar do traballo. De aí xurdían toda unha serie de reivindicacións centradas na autonomía individual, que se facían eco da crítica sesentaeoitista das xerarquías e das institucións, e na exixencia dun ingreso universal garantido. Para Gorz, limitar a loita aos muros da fábrica implicaba perder de vista a realidade concreta das demandas populares, que non se dirixían tanto a desprazar os patróns e tomar o control da produción, senón máis ben a reivindicar a autonomía. A automatización da produción finalmente estaba a converter esa reivindicación nunha posibilidade real: aínda se unha autoridade central supervisaría a satisfacción automatizada das necesidades humanas, as masas serían capaces de dedicarse ao lecer e ao esforzo voluntarios.
Non deixa de ser unha boa idea e unha sociedade socialista seguramente limitaría o traballo obrigatorio. Mais a identificación do progreso tecnolóxico coa formación dunha nova subxectividade postobreira sinala un problema máis amplo do que esta escola de análise non está exenta. En esencia, Gorz observou que certo tipo de traballadores se volveron ou se estaban volvendo obsoletos (os traballadores cualificados da produción industrial) e logo tomounos como representantes do suxeito proletario a nivel histórico, deixando de lado exemplos como o que consideramos ao comezo deste artigo. En termos específicos, a lectura de Gorz leva a marca do final da época fordista, caracterizada por derrotas como o peche das fábricas de aceiro de Longwy no nordés de Francia (1979-1980) e a ruptura entre os sindicatos de colo branco e os de colo azul na fábrica de Fiat de Turín (1980). A confirmación do proceso chegou coa folga dos mineiros británicos (1984-1985).
Sen dúbida, tanto a automatización como a subcontratación atentaron contra o poder que tiñan os traballadores de parar sectores enteiros da produción. Pero, aínda se hoxe a estabilidade dos empregos é menor que a das décadas de posguerra, a maioría de nós aínda vive mediante a venda da súa capacidade para traballar. Isto fai que o traballo se converta nunha cuestión que ten importantes consecuencias políticas e que probabelmente será o fundamento de todas as nosas decisións e oportunidades vitais.
En calquera caso, cómpre salientar que as predicións da fin do traballo son antigas. Nos anos 1920 supúñase que os electrodomésticos levarían ao despedimento das 1,5 millóns de empregadas domésticas de Gran Bretaña, que superaban en termos cuantitativos os traballadores de calquera outro sector. Con todo, houbo que esperar ao reordenamiento económico da Segunda Guerra Mundial para que a masa de traballadoras domésticas minguase realmente e moitas se reciclaron como aias e camareiras.
En canto á manufactura, en 1955 o Congreso de Organizacións Industriais (CIO, polas súas siglas en inglés) celebrou unha conferencia nacional sobre automatización e en 1964 publicou un informe sobre a «tripla revolución», que contou coa sinatura de socialistas como Irving Howe e Michael Harrington. Ademais das revolucións nos sectores armamento e dereitos humanos, proclamou o potencial da «revolución cibernética» para liberar a humanidade dos «traballos repetitivos e carentes de sentido» que se estaban volvendo innecesarios. O problema era que, librada á anarquía do mercado, esta tendencia ameazaba con crear unha masa permanente de desocupados, sobre todo nas cidades periféricas construídas ao redor das industrias que estaban a desaparecer. Polo demais, o eixo do informe estaba posto na inevitabilidade das consecuencias: supúñase que o Estado debería xestionar os «custos da transición» mediante plans sociais contra o desemprego, investimentos en vivendas accesíbeis e transporte público e a oferta de cursos de capacitación para os obreiros cuxos empregos quedasen obsoletos.
Un matiz importante é a distinción entre a automatización completa e a tecnoloxía que aforra traballo pero aínda require supervisión humana. De feito, o informe sobre a «tripla revolución» sinalaba o risco que xeraba a diferenza entre os afortunados que conservaban dalgunha forma os seus empregos e os perdedores aos que se expulsaba completamente do mercado de traballo. Con todo, moitos investigadores, David Spencer entre eles, mostraron que a evidencia dunha tendencia xeral cara á falta absoluta de emprego é contraditoria. Aínda que certas tarefas industriais e agrarias lograron unha automatización completa, a esfera sempre crecente das necesidades humanas, a forza de traballo barata e sen dereitos e a monopolización capitalista das melloras de produtividade resultaron en que, se se toman os anos 1970 como parámetro, a media de horas que traballa calquera empregado estadounidense, no canto de minguar, incrementou.
En sociedades economicamente estancadas, a baixa taxa de investimentos en infraestrutura implica que os patróns recorren cada vez máis á presión sobre os salarios no canto de ao incremento da produtividade. Nos sectores con baixos índices de investimento, grazas ao efecto dun mercado de traballo precario e das altas rendas, nin sequera hai beneficios polos que loitar. Un panorama completo do fenómeno debe incluír as extraordinarias variacións que se rexistran entre diferentes sectores e que condenan a unha parte dos traballadores a ter múltiples empregos e a outra ao desemprego absoluto.
Os teóricos do postraballo sinalan con xusteza a necesidade de repartir equitativamente as tarefas necesarias. Ese sería un medio para superar as consecuencias sociais que ten a obsolescencia de certas industrias. Porén, esta perspectiva tampouco é nova. De feito, o movemento obreiro histórico —acusado con frecuencia polos analistas do postraballo de ser un defensor «produtivista» das chemineas industriais— conta cunha longa traxectoria de loita pola diminución da xornada laboral.
En 1889, a xornada laboral de oito horas foi a reivindicación máis importante da recentemente formada Internacional Socialista. Nos anos 1930, os partidos obreiros franceses, apoiados por un movemento de folgas masivas, impuxeron un límite máximo á semana laboral e as vacacións pagas obrigatorias e logo lanzáronse á loita para conseguir a licenza por maternidade.
Fragmentación
Noutras palabras, o traballo chegou para quedar, aínda que as organizacións construídas ao seu redor foron enterradas e os partidos de centroesquerda liberalizados están a abandonar até o compromiso retórico cos intereses especificamente obreiros. Peor aínda é notar que, en moitos países, os partidos proempresarios logran mobilizar coa súa axenda a sectores cada vez maiores a clase obreira.
Comezamos notando a tendencia dos patróns electorais a orientarse cada vez máis en función dos logros educativos no canto de polos ingresos ou a autopercepción da clase social. Lonxe dunha «guerra cultural», a verdadeira explicación depende dun proceso material: os votantes vellos, menos propensos a ter un título universitario, que traballaron probabelmente en empregos con menos requisitos de cualificación, son tamén os que xeralmente lograron comprar unha casa e tirar proveito dos ingresos financeirizados que promoveron moitos gobernos, mesmo durante os anos de crise.
A expansión da propiedade inmobiliaria na Gran Bretaña de Thatcher, conquistada mediante a venda de vivendas sociais a baixo custo, foi deseñada en vistas a este obxectivo e utilizou os recursos públicos para amortecer os efectos da desindustrialización. Con todo, o credo do novo laborismo de Tony Blair, resumido na consigna «Educación, educación, educación», terminou sendo un enfoque individualista fronte á decadencia dos empregos estábeis e ben remunerados. Os antigos partidos de traballadores de Occidente, agora social liberais, buscan articular unha perspectiva de ascenso social centrada ao redor da «economía do coñecemento» e a capacidade da forza de traballo de competir a nivel internacional. Porén, a experiencia das décadas recentes mostra que este discurso é unha andrómena: basicamente, cada vez gastamos máis en garantir o noso potencial futuro de traballadores, pero cando chega o momento de materializalo batemos con que as posibilidades de materializar o noso «investimento» son nulas.
En realidade, a suxestión de Gorz de que a automatización estaba a destruír a clase obreira resoa hoxe porque o momento en que el escribiu está intimamente conectado co presente: os traballadores máis vellos, do mesmo xeito que as amplas masas de xubilados, experimentaron en carne propia a desindustrialización da que el falaba e o seu legado cultural segue gravitando sobre as nosas sociedades. Nalgúns casos, segue fresco na memoria o historial dos partidos que non defenderon a eses traballadores cando deberon facelo. Logo de que os partidos de esquerda se afastasen da clase traballadora, argumentando en moitos casos que se trataba dunha cuestión obsoleta, os partidos da dereita interpelaron a eses mesmos sectores para os convencer de que eran importantes na súa calidade de «cidadáns» ou de pequenos propietarios.
Hoxe, alguén que empezou a traballar nos anos 1970 e está preto de xubilarse, só chegou a vivir a última rabexada da poderosa militancia obreira do pasado. As súas condicións laborais déixano cunha saúde fráxil e altas probabilidades de morrer prematuramente. O final dos seus anos de actividade non leva ningún tipo de alivio e, en moitos casos, só trae unha longa serie de enfermidades vinculadas coa tensión e distintas formas de drogadicción.
Unha humillación tan fonda só serve para romper os lazos de solidariedade, mesmo —e se cadra especialmente— entre os que lograron evitar as peores consecuencias a nivel persoal. Isto permite que outras forzas reúnan os elementos fragmentados da clase obreira, ou ben manipulen a súa participación electoral para lograr que os intereses dunha clase minoritaria cheguen ao poder con apenas un cuarto ou un terzo do voto popular total. É unha conquista considerábel, aínda que os resultados son máis ben volátiles.
Isto condúcenos a un dos puntos máis débiles do enfoque de Gorz e das análises que retoman a súa lectura, como Poscapitalismo: cara a un novo futuro, de Paul Mason, e O precariado. Unha nova clase social, de Guy Standing. Cando proclaman o desenvolvemento de novos suxeitos, cada unha destas obras tende a naturalizar e uniformizar o que houbo antes, coma se a vella clase obreira e as súas expectativas xurdisen unilateralmente dos procesos industriais e desaparecesen coa súa destrución. Por este motivo, a súa concepción estática da clase traballadora «protexida» do período posfordista, beneficiaria do pleno emprego e dos altos salarios, non só serve como un espello sobre o que pretenden proxectar o futuro, senón que substitúe a historia real da organización obreira polo seu interese exclusivo no impulso tecnolóxico como factor de cambio social. No seu afán por deixar atrás as derrotas das últimas décadas, pasan por alto a realidade histórica do traballo que antecedeu á era fordista e a acción política que permitiu que os traballadores a superasen.
Estas perspectivas perden de vista a existencia de institucións orgánicas que moldearon a vida e a concepción do mundo dos traballadores a distancia e en oposición ás da sociedade burguesa. Entre outras, deben mencionarse os partidos, os sindicatos, os centros de educación e as cooperativas de consumidores: toda a plataforma sobre a que os traballadores foron capaces de acumular ese poder social que o capitalismo industrial lles negaba. Este proceso, que comezou a fins do século dezanove, foi concomitante á construción das organizacións que definiron a asistencia social da etapa fordista. De feito, algúns dos sectores industriais máis icónicos, como os de estibadores e mineiros, eran infames polas súas contratacións dun día e por fomentar a rivalidade entre os traballadores desesperados por conseguir unha quenda.
O orgullo de clase e os valores solidarios, que levaban os obreiros a faceren folgas polos seus compañeiros no canto de matarse polo salario dun día, foron o resultado de longas décadas de organización. O retrato de Gorz dunha clase obreira que rexeita a «ética» do traballo é demasiado optimista. Como observou Richard Hyman nunha reseña de Adeus ao proletariado, os desempregados están lonxe de se orientaren espontaneamente cara ao rexeitamento das xerarquías e da autoridade. En troca, a mellor forma de contribuír á resistencia fronte aos patróns e ao fortalecemento da solidariedade, son as plataformas que conceden dereitos e garantías laborais.
A crenza posmarxista de que un futuro automatizado e tecnoloxicamente avanzado producirá unha «subxectividade interconectada» igualitaria, fúndase na ilusión de que o movemento socialista histórico xermolou do repolo da explotación fabril. Como moito, a industria moderna foi un terreo potencial para a mobilización, pero aínda fronte á inxustiza e á desigualdade, o sentimento de clase xurdiu dunha construción activa, capaz de unir os traballadores agrarios, os xastres, o persoal de servizo doméstico e os electricistas. O feito de que os traballadores non estivesen nas mesmas condicións —divididos en función da industria, a cualificación e a competencia— xeraba dificultades reais para a organización, e moitos dos debates do movemento obreiro histórico viraron ao redor das formas de superar esa fragmentación sectorial.
Hoxe a dereita deléitase coa autoinmolación dos partidos que algunha vez buscaron unir os traballadores deixando de lado todas as diferenzas. Ademais de reformular o traballo e as carreiras en función do mérito persoal, a dereita está a mobilizar algúns elementos da retórica tradicional do movemento obreiro. Hoxe a reivindicación dun «Salario xusto por unha xornada laboral xusta» —que algunha vez representou un desafío ético á explotación— é retomada como unha forma de enxalzar o «esforzo» como un valor en si mesmo. Desta maneira desposúese á identidade das «familias traballadoras» da solidariedade, cada vez máis escasa en termos prácticos e reformulada na linguaxe do espírito empresarial e a autosuficiencia. A división política xeracional do presente reflicte distintas variantes desa resposta individualista fronte á derrota da clase, sexa baixo a confianza nos activos financeiros, sexa baixo a intención de obter un beneficio do gasto en educación.
Neste último caso, a decepción contribuíu ao impulso político que definiu a última década e está vinculada máis explicitamente á crise de 2008 que a longo prazo desindustrialización das economías de Occidente. Hoxe, eses estratos que acceden á educación pero aínda así viven unha espiral descendente en termos da escala social, están moito máis presentes entre os activistas de esquerda que aqueles sectores que son vinte ou corenta anos máis vellos.
Até aquí demos en referirnos unicamente a experiencias do primeiro mundo, pero está claro que as realidades electorais desas cernas históricas da socialdemocracia que foron Alemaña e Gran Bretaña, dificilmente poden tomarse como índices exhaustivos do desenvolvemento da política de clases en todo o mundo. Isto é especialmente evidente cando se consideran os exemplos de América Latina incluídos en Political Cleavages and Social Inequalities, ese «estudo de cincuenta democracias desde 1948 até 2020», que contén datos sobre unha pequena parte da rexión. Só dous dos seus dezanove capítulos están dedicados ao continente, e un deles pretende abarcar experiencias tan distintas como as de Arxentina, Chile, Costa Rica, Colombia, México e Perú.
Ademais dos exemplos que ilustran a tese principal do libro, isto é, a importancia cada vez maior das cualificacións educativas na definición das preferencias políticas —notábel sobre todo na base social de clase media e no desenvolvemento dereitista do PLN de Costa Rica—, o enfoque dos autores tamén sinala certas reconfiguracións paralelas do mapa político, irredutíbeis aos ingresos, considerados, por certo, como un (vulgar) substituto da pertenza de clase. Destácase o fortalecemento das divisións entre o mundo rural e o mundo urbano, evidenciadas no apoio dos sectores campesiños de México a Morena e na vitoria recente de Pedro Castillo en Perú. Neses casos, verificáronse repentinas conquistas políticas, mesmo cando os niveis de sindicalización e de mobilización obreira eran relativamente baixos en termos históricos.
Outros exemplos do continente apuntan á posibilidade de inverter a tendencia salientada por Piketty, nomeadamente o de América do Sur, que mostra que os partidos socialistas son capaces de reconstruír as súas bases sociais ao redor dun discurso de clase e que apunta á redistribución social, ademais de integrar as reivindicacións das minorías raciais oprimidas. O caso máis ilustrativo é a longa historia da PT de Brasil, que mostra que a construción de partidos obreiros capaces de alumar os intereses colectivos da clase, máis aló da atomización que fomenta a vida cotiá baixo o capitalismo, segue a ser unha tarefa central.
En calquera caso, o que está claro é que a construción dunha alternativa común non resultará automaticamente de ningún proceso xeral de proletarización. En cambio, sitúanos ante a tarefa de organizar partidos capaces de conectar as adversidades materiais que enfrontan as persoas nas súas vidas cotiás cunha perspectiva realista de acción política capaz de transformalas. Afirmar que a experiencia da clase obreira é plural e que está afectada por múltiples factores, ou insistir en que debemos deixar de brindar «solucións analóxicas para unha época dixital», non son verdadeiras respostas ao único problema real: como mobilizar unha maioría social para tomar o poder?
A organización nos lugares de traballo segue a ser un aspecto fundamental á hora de fomentar a solidariedade social. Mais tamén necesitamos reivindicacións capaces de mobilizar a aqueles que están a loitar para se sindicalizar, sexa porque teñen tres traballos, sexa porque non atopan nin sequera un. En fin, o camiño máis atinado cara a unha sociedade onde traballemos menos pasa pola clase traballadora e pola reconstrución de partidos capaces de facer que sinta o seu propio poder.
[Artigo tirado do sitio web Jacobin, do 29 de maio de 2023]