Os enfrontamentos imperialistas actuais están impulsados pola rivalidade económica
O imperialismo contemporáneo caracterízase pola internacionalización do capital produtivo, do capital mercantil e do capital monetario, unha vez máis baixo os auspicios dos capitais industrial e financeiro monopolizadores
O crecente conflito entre bloques mostra a falacia da idea de que existe unha única clase capitalista “mundial”. Non todos os estouros están motivados por cálculos económicos amplos, pero a rivalidade entre estados ten profundas raíces materiais.
A xeopolítica mundial caracterízase actualmente por enormes tensións e conflitos armados que dan conta da ameaza dunha guerra mundial, sobre todo en Ucraína, Oriente Medio e Taiwán. Desde principios da década de 2010, a disposición das principais potencias estatais foise asemellando cada vez máis aos anos anteriores á gran conflagración imperialista de 1914. Semellante viraxe dos acontecementos sería moi difícil de imaxinar na década de 1990, cando a ideoloxía da globalización neoliberal dominaba e os Estados Unidos reinaban como única superpotencia.
Sen dúbida, os Estados Unidos seguen a ser o actor principal —e máis agresivo— na area internacional, como o demostra a súa postura cara a China. É crucial que ningún dos seus potenciais rivais proveña das “vellas” potencias imperialistas, senón que todos proveñen do que adoitaba considerarse o Segundo ou Terceiro Mundo, con China como principal contendente económico e Rusia como principal contendente militar. Isto reflicte a profunda transformación da economía mundial nas últimas décadas.
Ademais, o aumento das tensións prodúcese nun momento en que o núcleo da economía mundial tivo un desempeño historicamente deficiente, sobre todo desde a Gran Crise de 2007-2009. A actividade económica nas áreas centrais é notabelmente débil en termos de crecemento, investimento, produtividade, etc., e non hai sinais obvios dun novo camiño cara a diante. O período transcorrido desde a Gran Crise de 2007-2009 é un interregno histórico no sentido clásico de Antonio Gramsci, é dicir, do vello que morre pero o novo non nace, agás que neste contexto sinala a incapacidade da acumulación capitalista central para forxar un novo camiño para si mesma tanto a nivel nacional como internacional.
A dramática reaparición das loitas imperialistas e hexemónicas e a necesidade de conclusións políticas son cuestións de primeira importancia para a esquerda socialista, como se argumenta nunha recente achega a Jacobin. Neste artigo, propóñome achegar algúns puntos chave ao debate baseándome principalmente na obra colectiva recentemente publicada The State of Capitalism: Economy, Society, and Hegemony [O estado do capitalismo: economía, sociedade e hexemonía].
A economía política marxista clásica do imperialismo
A teoría marxista procurou constantemente vincular o imperialismo coa economía política do capitalismo. Isto faise máis evidente na análise canónica de Vladimir Lenin, construída sobre a base d’O capital financeiro de Rudolf Hilferding. A actual reaparición das loitas imperialistas e hexemónicas analízase mellor seguindo o camiño aberto por estes autores.
Os enfoques que se basean en explicacións non económicas ou mesmo tentan separar o imperialismo do capitalismo, como o de Joseph Schumpeter, teñen un poder explicativo limitado. No entanto, a teoría de Hilferding e Lenin debe tratarse con gran cautela. A perspectiva xeopolítica actual do mundo pode lembrar á anterior a 1914, pero as aparencias poden ser enganosas.
Para ambos os autores, o motor chave do imperialismo foi a transformación das unidades fundamentais do capital nas áreas centrais da economía mundial, que conduciu ao xurdimento do capital financeiro. En resumo, o capital industrial e bancario monopolista fusionouse no capital financeiro, que buscou expandirse ao exterior de dúas maneiras: primeiro, a través da venda de mercadorías e, segundo, a través da exportación de capital monetario prestábel.
En resumo, o imperialismo clásico foi impulsado pola internacionalización acelerada do capital mercantil e monetario baixo os auspicios da fusión dos capitais monopolistas industriais e financeiros.
Naturalmente, os capitais financeiros dos distintos países competían entre si no mercado mundial, para o que buscaban o apoio —normalmente, pero non exclusivamente— dos seus propios Estados. A continuación, creáronse imperios coloniais para asegurar a exclusividade territorial para a exportación de capital mercantil e crear condicións favorábeis para a exportación de capital prestábel.
Os países colonizados atopábanse, polo xeral, nunha fase inferior do desenvolvemento capitalista ou nin sequera eran capitalistas. Tal expansión colonial sería imposíbel sen o militarismo, e de aí a tendencia á confrontación armada entre os competidores.
En suma, o impulso a crear colonias xurdiu en última instancia das operacións agresivas dos capitais financeiros que buscaban obter ganancias para si mesmos. Para iso, cooptaron os servizos do Estado e isto creou un impulso cara á guerra. Os Estados non son empresas capitalistas e as súas relacións non están determinadas por un cálculo amplo de ganancias e perdas. Actúan en función do poder, a historia, a ideoloxía e unha multitude doutros factores non económicos. O árbitro final entre eles é o poder militar.
A expansión imperialista, polo tanto, estaba impulsada fundamentalmente polo capital privado, pero inevitabelmente entrañaba opresión, explotación e conflito nacionais. Os fluxos de valor cara á metrópole podían ser resultado das ganancias das empresas, pero tamén podían derivar de impostos explotadores, como na India. Víanse contrarrestados polos gastos substanciais que supuña adquirir e manter colonias.
Neste senso, é enganoso tentar demostrar a existencia do imperialismo mediante un modelo económico que mostra excedentes monetarios netos creados e apropiados polas metrópoles. O imperialismo é unha práctica xeopolítica e unha realidade económica. Ten as súas raíces na conduta e as ganancias de empresas capitalistas activas a nivel mundial, pero dá lugar a políticas estatais que teñen resultados complexos e contraditorios. Nun sentido profundo, o imperialismo é un resultado histórico da acumulación capitalista madura.
O imperialismo contemporáneo
A diferenza da época de Hilferding e Lenin, a primeira e decisiva característica do imperialismo contemporáneo é a internacionalización do capital produtivo, e non só das mercadorías e do capital monetario prestábel.
Grandes volumes de produción capitalista prodúcense a través das fronteiras, en cadeas que adoitan estar lideradas por multinacionais, que exercen o control directamente a través de dereitos de propiedade sobre filiais ou indirectamente a través de contratos con capitalistas locais. O salto cuantitativo do volume do comercio internacional nas últimas décadas é resultado do comercio dentro desas cadeas.
A produción no estranxeiro ten requisitos moito máis estritos que o simple comercio de mercadorías ou o préstamo de diñeiro. O capitalista internacional debe ter un amplo coñecemento das condicións económicas locais dos países receptores, dereitos fiábeis aos recursos locais e, sobre todo, acceso a man de obra cualificada. Todo iso fai necesario ter relacións directas ou indirectas co Estado tanto do país de orixe como do país receptor.
O segundo punto de diferenza, igualmente decisivo, é a forma característica que adoptou o capital financeiro nas últimas décadas, que foi un factor decisivo na financeirización do capitalismo tanto a nivel nacional como internacional.
A exportación de capital prestábel creceu enormemente, pero a meirande parte dos fluxos dirixíronse, e séguense dirixindo, principalmente dun centro a outro, en lugar de facelo dun centro á periferia. A proporción foi de dez a un a favor dos primeiros. Ademais, unha característica do interregno é o crecemento substancial dos fluxos de China á periferia, así como doutros fluxos de periferia a periferia.
Ademais, até a Gran Crise de 2007-2009, tanto a financeirización interna como a internacional estaban lideradas principalmente polos bancos comerciais. Durante o interregno, o centro de gravidade desprazouse cara aos diversos compoñentes da “banca paralela”, é dicir, as institucións financeiras non bancarias, como os fondos de investimento, que obteñen ganancias da compravenda e posesión de valores. Tres destes fondos –BlackRock, Vanguard e State Street– teñen actualmente nas súas carteiras unha enorme proporción de todo o capital social dos Estados Unidos.
En resumo, o imperialismo contemporáneo caracterízase pola internacionalización do capital produtivo, do capital mercantil e do capital monetario, unha vez máis baixo os auspicios dos capitais industrial e financeiro monopolizadores. Con todo, a diferenza do que sucedía na época de Hilferding e Lenin, non hai unha fusión do capital industrial co financeiro e, certamente, ningunha na que o segundo domine o primeiro.
A dominación non é, despois de todo, un resultado do movemento esencial do capital, senón que deriva das realidades concretas das operacións capitalistas en contextos históricos específicos. A primeiros do século XX, os bancos podían dominar os capitais industriais porque estes dependían en gran medida dos empréstitos bancarios para financiar o investimento fixo a longo prazo. Eses empréstitos permitían e alentaban os bancos a participaren activamente na xestión das grandes empresas.
Na actualidade, as empresas industriais dos países centrais caracterízanse por un baixo investimento, á vez que manteñen enormes volumes de capital monetario en reserva. Ambos son trazos característicos da financeirización das empresas industriais, así como do baixo rendemento das economías centrais durante o interregno. Tamén implican que as grandes corporacións internacionais dependen moito menos do capital financeiro que nos días do imperialismo clásico.
As grandes posesións de accións dos “bancos na sombra” son sen dúbida importantes no que respecta ao poder de voto dentro das grandes corporacións, e por tanto desempeñan un papel na toma de decisións das corporacións non financeiras. Porén, é unha exaxeración dicir que os Tres Grandes ditan as condicións ás corporacións estadounidenses. Son titulares de accións que pertencen a outros –con frecuencia outros “bancos na sombra”– e buscan ganancias mediante a xestión das súas carteiras de valores. A súa posición lembra a dun rendeiro, pero que loita por un equilibrio de coexistencia co industrial a través dos mercados de valores.
A forza motriz do imperialismo contemporáneo xorde desta combinación de capital industrial internacionalizado e capital financeiro internacionalizado. Ningún domina o outro e non existe un choque fundamental entre eles. Xuntos constitúen a forma máis agresiva de capital coñecida na historia.
As esixencias económicas do imperialismo contemporáneo
A combinación de capitais que impulsa o imperialismo contemporáneo non necesita exclusividade territorial nin busca formar imperios coloniais. Pola contra, prospera grazas ao acceso sen atrancos aos recursos naturais globais, á man de obra barata, aos baixos impostos, a normas ambientais laxas e a mercados para os seus compoñentes industriais, comerciais e financeiros.
Un punto que hai que salientar a este respecto é que non existe unha clase capitalista “mundial”. Trátase dunha ilusión dos tempos do triunfo ideolóxico da globalización e da hexemonía exclusiva de Estados Unidos. Sen dúbida, hai unha similitude de puntos de vista entre os capitalistas internacionalmente activos, que en última instancia reflicte o poder hexemónico dos Estados Unidos. Mais a enorme escalada de tensións nos últimos anos mostra que os capitalistas están, e seguirán estando, divididos en grupos potencialmente hostís a nivel internacional.
Por certo, tampouco existe unha “aristocracia obreira” nos países centrais, contrariamente ao que afirmaba Lenin. A enorme presión exercida sobre os traballadores deses países durante as últimas catro décadas desmentiu esa idea.
Os capitais industriais e financeiros que operan a nivel internacional teñen dous requisitos fundamentais. En primeiro lugar, deben existir regras claras e aplicables para os fluxos de investimento produtivo, materias primas e capital monetario prestábel. Isto non é simplemente unha cuestión de acordo mediante tratado entre estados, senón algo que debe garantirse mediante institucións adecuadamente estruturadas, como o Fondo Monetario Internacional, o Banco Mundial, a Organización Mundial do Comercio, o Banco de Pagos Internacionais, etc. En segundo lugar, debe existir unha forma confiábel de diñeiro mundial que actúe como unidade de conta, medio de pagamento e reserva de valor.
Ambos os requisitos —especialmente o último— reflicten o carácter peculiar da economía mundial, que, a diferenza da economía nacional, carece inherentemente da presenza coordinadora e organizadora dun Estado nacional. No entanto, os capitais industriais e financeiros aínda necesitan o apoio dos Estados nacionais para navegar polas dificultades do mercado mundial.
Inevitabelmente, o sistema de Estados nacionais —a diferenza do sistema de capitais que compiten internacionalmente— entra en escena e achega as súas propias consideracións non económicas.
O papel da hexemonía
O trazo característico do sistema de Estados nacionais é a hexemonía, e hai poucos referentes mellores que Gramsci para abordar esta cuestión, como suxeriu Robert Cox hai moito tempo. Gramsci centrábase no equilibrio interno de clases e os resultados políticos resultantes, máis que nas relacións internacionais entre os Estados. Con todo, o que importa para os nosos propósitos é que, para Gramsci, a hexemonía implica tanto coerción como consentimento. Ambos son cruciais para o funcionamento do imperialismo contemporáneo.
Durante case tres décadas tras o colapso da Unión Soviética, os Estados Unidos foron o único país hexemónico; o seu poder derivaba do seu predominio económico, reflectido no tamaño do seu PIB e os seus mercados asociados, o volume do seu comercio internacional e a magnitude dos fluxos de capital entrantes e saíntes. Sobre todo, a súa posición hexemónica derivaba da súa capacidade única para afianzar a súa propia moeda nacional como diñeiro mundial.
O poder coercitivo dos Estados Unidos é en parte económico, como o demostra a enorme variedade de sancións que impón periodicamente a outros países. Pero é fundamentalmente militar, e baséase en enormes gastos que actualmente superan o billón de dólares anuais. Esta cifra é polo menos unha orde de magnitude maior que a das “vellas” potencias imperialistas e financia unha vasta rede de bases militares en todo o mundo. A diferenza do período clásico, a militarización e un enorme complexo militar-industrial son características permanentes e integrais da economía estadounidense.
O poder de consenso de Estados Unidos baséase no seu papel dominante no conxunto de institucións internacionais que regulan a actividade económica internacional. Esta forma de poder nútrese de universidades e centros de investigación que producen a ideoloxía predominante nas institucións internacionais e demostrou ser fundamental para xerar unha perspectiva común entre os capitalistas internacionalmente activos en todo o mundo durante varias décadas.
Na súa calidade de único hegemón, os Estados Unidos promoveron constantemente os intereses dos seus capitais activos a nivel mundial. Ao facelo, crearon condicións que tamén permiten que os capitais doutros países imperialistas “antigos” operen de maneira rendíbel, en particular garantindo un acceso controlado aos dólares en momentos críticos, como en 2008 pero tamén en 2020. Tamén neste aspecto, o imperialismo contemporáneo é radicalmente diferente da versión clásica.
O problema hexemónico dos Estados Unidos xurdiu da natureza contraditoria destas tendencias.
Por unha banda, favorecer os intereses de capitais internacionalmente activos tivo custos substanciais para sectores da economía interna dos Estados Unidos: a industria migraba, deixando atrás un desemprego persistente, empresas rexistradas en paraísos fiscais para evadir impostos, perdíase capacidade técnica, etcétera.
Por outra banda, a recolocación da capacidade produtiva contribuíu ao xurdimento de centros independentes de acumulación capitalista no que antes se consideraba o Segundo e o Terceiro Mundo. O papel principal desempeñárono os Estados nacionais que navegaron polos escollos da produción, o comercio e as finanzas globalizados. Pero a recolocación da produción tamén foi un factor crucial.
O mellor exemplo é, obviamente, China, que se converteu no maior país industrial e comercial do mundo. É certo que as xigantescas empresas industriais e financeiras chinesas teñen características e relacións distintivas en comparanza cos seus equivalentes estadounidenses, sobre todo porque varias delas son de propiedade estatal. Pero os capitais financeiros do imperialismo clásico tamén diferían substancialmente entre si, como sinalou, por exemplo, Kozo Uno.
No caso dos países que nos ocupan, as enormes empresas industriais e financeiras chinesas, indias, brasileiras, coreanas, rusas e doutros países operan cada vez máis a escala mundial e buscan o apoio do Estado para influír nas regras do xogo e determinar o diñeiro mundial. Isto significa, sobre todo, o seu propio Estado, aínda que tamén cultivan relacións con outros Estados.
O impulso á guerra
As raíces das loitas imperialistas, que se agravan cada vez máis, están nesta configuración do capitalismo global. Os Estados Unidos, evidentemente, non se someterán ao desafío e recorrerán ao seu enorme poder militar, político e monetario para protexer a súa hexemonía, o que os converte na principal ameaza para a paz mundial.
Noutras palabras, as loitas actuais lembran ás de antes de 1914, no sentido fundamental de que están impulsadas por motivos económicos subxacentes. Isto non significa que detrás de cada estalido haxa un cálculo económico amplo, pero si que teñen raíces materiais profundas. Son, por tanto, extraordinariamente perigosas e difíciles de abordar.
Ademais, as contendas son cualitativamente diferentes á oposición entre os Estados Unidos e a Unión Soviética, que era fundamentalmente política e ideolóxica. Durante o interregno, os Estados Unidos dependeron do apoio das “vellas” potencias imperialistas, principalmente recorrendo ao seu poder de consenso, arraigado en tempos antisoviéticos. Nada garante que poidan facelo para sempre.
A esquerda atópase, pois, ante unha elección difícil pero ao mesmo tempo clara. O xurdimento gradual da “multipolaridade” a medida que outros estados poderosos desafían a hexemonía estadounidense creou certo espazo para que os países máis pequenos defendan os seus propios intereses. Pero non hai nada meritorio ou progresista no capitalismo chinés, indio, ruso ou de calquera outro tipo. Ademais, é vital lembrar que o mundo era multipolar en 1914 e o resultado foi unha catástrofe.
A resposta aínda se pode atopar nos escritos de Lenin, mesmo cando o mundo cambie moito. A esquerda socialista debe opoñerse ao imperialismo, recoñecendo ao mesmo tempo que os Estados Unidos son o principal agresor. Pero iso debe facerse desde unha posición independente, abertamente anticapitalista e sen facerse ilusiones respecto de China, A India, Rusia e outros contendentes, e moito menos respecto dos “vellos” imperialistas.
O camiño debe ser o dunha transformación anticapitalista interna baseada na soberanía popular e axustada a unha soberanía nacional que busque a igualdade internacional. Ese sería un verdadeiro internacionalismo, baseado no poder dos traballadores e os pobres. Como podería volver converterse nunha verdadeira forza política é o problema máis profundo dos nosos tempos.
[Artigo tirado do sitio web Jacobin, do 5 de setembro de 2024]