Once teses sobre a dixitalización
A produtividade, que é o que o capitalismo pretende, ten as súas propias peculiaridades. Non mide a relación entre a man de obra e o beneficio, senón a relación entre o capital investido e o beneficio realizado. Que significa iso? Que se traballa máis e máis intensamente nas novas máquinas. Os capitalistas nunca se preocuparon por reducir o traballo humano, senón por maximizar o beneficio aumentando a eficiencia do capital
O termo «Industria 4.0» utilizouse por primeira vez na Feira de Hannover 2011 en Alemaña. Un truco de relacións públicas. Desde aquela, converteuse rapidamente nunha marca coñecida, máis aló das fronteiras da RFA. Este programa representa a aplicación de novas tecnoloxías. Porén, o que se entende por ela e polo seu termo xemelgo, a dixitalización, segue sendo obxecto de debate. A seguir, presentamos once teses polémicas con motivo dos seus undécimos aniversarios.
- A «dixitalización» non fai nada
No debate público afírmase repetidamente que «a dixitalización flexibiliza o traballo». Ademais, dise que fai que «os convenios colectivos sexan superfluos», que a xornada de oito horas xa non encaixa co «traballo dixital» e que centos de miles de postos de traballo están ameazados pola «dixitalización». Estas suposicións, aínda que moi estendidas, son erróneas.
A tecnoloxía dixital permite, entre outras cousas, traballar desde calquera lugar. Pero cando os traballadores teñen que consultar os correos electrónicos do traballo nos seus smartphones as 24 horas do día e traballar desde calquera lugar, non o fan polo smartphone que levan no peto, senón polas exixencias dos seus superiores. Os robots poden aumentar a produtividade laboral. Pero que iso signifique máis tempo libre para os empregados ou desemprego para algúns e tensión para outros non é unha cuestión de tecnoloxía, senón de economía. Non se trata de como ou que se produce, senón con que fin. A «dixitalización» en si mesma non fai nada: é un suxeito ficticio. Quen fala de «dixitalización» tampouco agocha que suxeito provoca a dixitalización e por que razóns. Porque quen consegue ou mantén o traballo, como é este traballo e como se paga é decidido no noso fino mundo polo capital, e non pola tecnoloxía. E o capital dixitaliza o mundo para os seus propios fins.
- A produtividade aumenta
Hai moitos dispositivos novos e non tan novos. Grazas a Internet, agora poden estar todos conectados en rede. E non só iso. Nesta «Internet das cousas» non só se conectarán as máquinas coas máquinas, senón tamén as máquinas cos seus produtos. Isto creará «fábricas intelixentes» nas que se poderá producir moito máis con moito menos traballo. En resumo: a produtividade aumentará. Até aquí as boas novas.
Para os que son moi optimistas con respecto á tecnoloxía, este feito pode levar a unha serie de conclusións: así, poderase traballar menos. Todos teremos máis tempo de lecer e levaremos unha vida máis sa. E pódese producir de forma máis respectuosa co medio natural porque hai menos emisións. Todo irá ben!
En síntese, as novas tecnoloxías dixitais, como tecnoloxías, non teñen consecuencias sociais necesarias. Que o traballo diminúa para todos a medida que aumenta a produtividade, ou que aumente para algúns mentres outros quedan sen traballo, é, como se explica na primeira tese, unha cuestión de economía, non de tecnoloxía. Mais mesmo iso é só unha verdade a medias.
- Aumentar a produtividade só serve para obter beneficios
A mala nova é que o aumento da produtividade existe unicamente para que a empresa respectiva poida reducir os seus custos e obter así unha vantaxe competitiva. Así que calquera tecnoloxía só se utiliza se é rendíbel para unha empresa. Quen considera que a tecnoloxía é «libre de deseñar» esquece por que o aumento da produtividade existe no capitalismo en primeiro lugar: para aumentar os beneficios. E isto golpea os que teñen que traballar estes beneficios nas novas máquinas.
A produtividade, que é o que o capitalismo pretende, ten as súas propias peculiaridades. Non mide a relación entre a man de obra e o beneficio, senón a relación entre o capital investido e o beneficio realizado. Que significa iso? Que se traballa máis e máis intensamente nas novas máquinas. Os capitalistas nunca se preocuparon por reducir o traballo humano, senón por maximizar o beneficio aumentando a eficiencia do capital.
- A tensión laboral aumenta
Así, o progreso capitalista está a producir resultados peculiares: coa dixitalización, a tensión laboral aumenta aínda máis. O que Marx describiu n’O Capital en relación ás condicións da industrialización repítese agora nun nivel tecnicamente superior. Cos computadores portátiles e os equipos dixitais, o traballador individual é agora responsábel dun parque de máquinas máis grande. Pero isto tamén se nota na cadea de montaxe. Prodúcese máis en menos tempo. Así que cada erro ten aínda máis peso. Isto fai que, como observou Marx no seu momento, aumente a «tensión da forza de traballo».
Por certo, no mesmo punto Marx tamén se referiu ao cada vez máis denso «enchido dos poros do tempo de traballo». Desgraciadamente, isto tamén segue revestindo actualidade. Canto máis caras sexan as máquinas dixitais adquiridas, máis sensato será, desde o punto de vista económico, mantelas en funcionamento sen interrupción. O mesmo ocorre cos propios asalariados. Entrementres, os traballadores de loxística de Amazon convertéronse en Picker: con dispositivos GPS nos seus brazos, navegan pola ruta máis curta a través do almacén. Os seus superiores reciben unha mensaxe se se desvían da ruta sen permiso, mesmo se só queren falar cos seus colegas ou facer unha breve pausa para ir ao baño.
- A tecnoloxía beneficia o capital
Daquela, que se pode facer cando o capital moldea a dixitalización segundo os seus intereses e o traballo só se ve como un medio de beneficio? A constatación de que a tecnoloxía só se desenvolve e aplica para o capital é un rexeitamento á ilusión dun efecto saudábel da maquinaria dixital. É a indicación de que as consecuencias da nova tecnoloxía son realmente bastante prexudiciais para quen ten que traballar con ela. Con todo, isto non se debe á «dixitalización», senón á aritmética básica do sistema capitalista. Por iso non necesitamos un novo asalto de máquinas, senón unha negativa contundente e organizada contra unha vida como capital variábel.
Así pois, quen non se queira ver degradado a un bit ou un byte da maquinaria dixital debería decatarse primeiro de como funciona esta economía e por que son sempre os mesmos os que se benefician de cada aumento da potencia produtiva, é dicir, os que adquiren a nova tecnoloxía como capital e non os que teñen que traballar coa nova tecnoloxía. Mentres isto siga sendo así, hai límites moi estreitos para calquera «posibilidade creativa».
- A Industria 4.0 quere levar o capital alemán á vangarda
Por se todo isto non fose suficientemente incómodo, desde 2011 os políticos alemáns declararon que estas novas tecnoloxías e o seu uso económico son unha cuestión de Estado: invístense millóns de euros para proporcionar infraestrutura dixital e apoiar a investigación. Ademais, está a forxarse unha alianza entre a industria, as institucións de investigación e o Estado: a «Plataforma para a Industria 4.0».
Aquí tamén radica a diferenza entre a dixitalización e a Industria 4.0. Mentres que a primeira describe a versión ideolóxica da nova onda de aumento da produtividade capitalista, a Industria 4.0, en cambio, refírese a un programa do goberno alemán para catapultar o capital alemán á cima do mercado mundial por medio desta tecnoloxía. A Industria 4.0 é, pois, un programa político-económico.
- O proxecto alemán converteuse nun proxecto europeo
En 2014 lanzouse a «Axenda Dixital» para Europa. En 2020, Von der Leyen proclamou entón o obxectivo da «soberanía dixital». Para logralo non só hai que crear unha infraestrutura dixital en toda Europa, senón tamén un marco xurídico común. Deste xeito, Europa converterase nun gran mercado único para as tecnoloxías dixitais, de xeito que as empresas poidan servir a este mercado e medrar en consecuencia. Á fin e ao cabo, quérense enfrontar a empresas estadounidenses como Amazon, Google e Facebook ou a xigantes chineses como Ali Baba.
Porén, Alemaña está a atopar unha crecente oposición na propia UE. Se os dereitos nacionais se estandarizan a nivel europeo, as empresas con maior poder de capital impoñeranse no novo mercado homoxéneo. E estes son sobre todo os alemáns. Isto provoca o resentimento dos «socios» europeos. Michael Roth, Secretario de Estado para Europa do Ministerio de Asuntos Exteriores alemán, escribiu en outubro de 2020 o que pensaba das obxeccións dos países máis pequenos da UE: había que «superar o pequeno nacionalismo» e «agrupar a proliferación europea de programas e estratexias nunha política común».
É elegante como Michael Roth equipara o interese alemán co europeo para denigrar calquera obxección ao proxecto do capital alemán como «parroquialismo nacional». Con todo, os Estados pequenos teñen que elixir: ou ben danlle as costas á UE e á súa nación líder, Alemaña, e renuncian así de inmediato á competencia polo mercado mundial, ou ben sométense ao seu lamentábel papel de mercado de vendas para os produtos alemáns ou de banco de traballo para as empresas alemás co fin de «participar» no potencial beneficio do mercado mundial nesta posición.
- As leis estritas de protección de datos son unha estratexia económica
A contradición dentro da Unión Europea repítese a un nivel superior cando Europa compite con China e Estados Unidos. A Alemaña gústalle presumir das súas leis de protección de datos comparativamente estritas, pero tamén hai que analizar a razón diso. Mentres que a Industria 4.0 alemá se centra sobre todo na conexión en rede das fábricas, Estados Unidos —con Amazon, Facebook, Apple, Google e Microsoft— vai por diante na tecnoloxía business to consumer, é dicir, o uso dos datos dos consumidores para os negocios. Por iso Europa ten normas especialmente estritas no que respecta ao capital estranxeiro.
En Europa, de cuxo mercado libre se beneficia sobre todo o capital alemán, o goberno alemán considera que a lexislación dos seus países socios é un simple go-it-alones nacional e un «pequeno estatalismo». Porén, nos casos en que o capital estadounidense é superior, o goberno alemán defende as súas propias regras fronte ás de Estados Unidos, aínda que isto non se ve como unha estreiteza de miras europea que se separa do resto do mundo, senón máis ben como un signo de adhesión ética aos principios.
Polo menos, iso é o que se podería pensar se se segue a Michael Roth: «O noso camiño debe poñer as persoas no centro, basearse en principios éticos claros, en altos estándares de protección de datos e seguridade, así como na liberdade de expresión, e contribuír a unha maior participación democrática, prosperidade e liberdade». «Ao facelo, apartámonos decisivamente do capitalismo de datos dos xigantes tecnolóxicos estadounidenses e do modelo chinés con control estatal e represión dixital». Porque en ningún lugar se presta máis atención ás persoas que en Europa, onde Daimler organiza a súa produción a través de SAP e non de Microsoft.
- A disputa polo dominio do mercado mundial
Así e todo, na última década non só a Industria 4.0 se viu complementada polo proxecto europeo de «soberanía dixital». En todo o mundo, as nacións apoian o seu capital nacional na competencia polo crecemento cos programas correspondentes. Ao mesmo tempo que o seu homólogo alemán, Estados Unidos lanzou a “Internet industrial”. Baixo o mandato de Trump, moitos estados de Estados Unidos convertéronse entón en enormes campos de experimentación para os vehículos autónomos, unha das tecnoloxías dixitais nas que as capitais con máis quilómetros de proba teñen tamén máis posibilidades de dominar o mercado no futuro.
Baixo a administración Biden, os ataques ao capital chinés aumentaron recentemente. Nos últimos anos, China pasou de ser o «banco de traballo prolongado» de Occidente a se converter no seu competidor. Co seu programa «China 2025» e a súa actual expansión, busca chegar á cima. A través da súa estratexia de «dobre circuíto», China quere fortalecer o seu mercado interno (circuíto un) e intensificar a súa cooperación con outros países asiáticos en materia de dixitalización (circuíto dous) para reforzar a guerra comercial contra Estados Unidos.
Con todas estas medidas, China persegue o mesmo obxectivo que a Unión Europea e Estados Unidos: dominar o mercado mundial como líder tecnolóxico.
- A guerra das galaxias
Por se todo isto non fose desagradábel dabondo, a maior escala e desde a guerra de Ucraína fomos testemuñas de como as tecnoloxías dixitais elevaron a un novo nivel non só os poderes produtivos senón tamén os destrutivos das nacións. Hai movementos militares rusos que están a ser vixiados polos satélites privados de Elon Musk e os datos entregados ao goberno ucraíno; hai drons de Irán que se utilizan para voar «infraestruturas críticas» en Ucraína; o goberno chinés practica o disparo de satélites desde o espazo, mentres que os Estados Unidos están a revivir o seu programa de «Guerra das galaxias». En resumo, isto reflicte o terror que os Estados burgueses son capaces de despregar no nivel técnico dun programa político-económico que foi lanzado hai once anos. Realmente non hai razóns para celebrar.
- Só a organización nos pode salvar
Así, a «dixitalización» leva da fábrica ao imperialismo práctico das potencias mundiais. Para ambos —empresa e política— os traballadores que se dixitalizan son o recurso humano nesta última edición da competencia do mercado mundial. As dez teses anteriores demostraron as graves consecuencias que isto ten para a clase traballadora. Agora correspóndelle a ela poñerlle fin.
[Artigo tirado do sitio web Jacobin, do 14 de decembro de 2022]