O poder das finanzas é inherente ao capitalismo
Os analistas da financeirización adoitan presentala como un signo de decadencia capitalista, mais a realidade é outra: o auxe das finanzas reforzou a dominación capitalista. A única forma de desafiar o seu poder é convertendo as finanzas nun servizo público
Gran parte da esquerda considera que as finanzas son parasitos da industria. Desde este punto de vista, a financeirización equivale á captura do Estado por parte das institucións financeiras, ao baleiramento da economía «real» e á aceleración do declive do capitalismo. Pero se analizamos o último século de desenvolvemento capitalista, descubrimos que, a pesar do custo para os traballadores e a clase media, a financeirización impulsou en realidade a competitividade e fortaleceu o capital, todo iso co apoio dun Estado cada vez máis forte e autoritario.
Este proceso deveu, a partir da crise de 2008, nun novo réxime económico definido por unha concentración e centralización sen precedentes en mans do «Tres Grandes» firmas de xestión de activos (BlackRock, Vanguard, State Street, as chamadas Big Three) e apoiado pola ampla «estatización» do sistema financeiro.
Comprender como as finanzas fortaleceron —e non prexudicaron— o capital ten enormes implicacións políticas. En primeiro lugar, pon en cuestión a idea de que a clase obreira debe formar unha alianza co capital industrial contra un sector financeiro «parasitario» que os explota a ambos. Do mesmo xeito, demostra a inxenuidade daquelas propostas que suxiren que os traballadores poderían formar unha alianza coas empresas de xestión de activos en torno ao medio ambiente ou o gasto social. Por último, socava a noción de que o problema do capitalismo contemporáneo é a necesidade de «restaurar a competitividade. O sistema non está roto e non necesita arranxo. Funciona correctamente e, por iso mesmo, hai que se desfacer del.
O novo capital financeiro
A historia da financeirización ten catro fases distintas: o capital financeiro clásico, o xerencialismo, o neoliberalismo e o novo capital financeiro. Estas fases forman un ciclo que consiste no declive e logo a reconstrución gradual, desigual e contraditoria do poder financeiro. Cada fase caracterízase por formas organizadas específicas de poder estatal, corporativo e de clase, con transicións marcadas non por «rupturas» bruscas, senón máis ben pola continuidade e o cambio.
O novo capital financeiro formouse tras a crise de 2008, cando o difuso poder financeiro do capitalismo accionario neoliberal se centralizou en xigantescas empresas de xestión de activos. No medio do colapso financeiro, os reguladores trataron de mellorar a estabilidade sistémica orquestrando a consolidación bancaria. Cando o po se asentou, só catro megabancos —JPMorgan Chase, Bank of America, Wells Fargo e Citigroup— dominaban o sector.
Ironicamente, con todo, a intervención estatal contribuíu a que se abandonasen os bancos en favor dun grupo de sociedades de xestión de activos: BlackRock, State Street e Vanguard. Como a formación do Estado de risco reduciu drasticamente o risco das accións, as empresas de xestión de activos facilitaron unha enxurrada de diñeiro cara a estes activos. A canalización dos aforros cara ás accións reduciu aínda máis o seu risco e conduciu a continuas subas do prezo das accións, así como a unha concentración e centralización igualmente continuas da propiedade por parte dos xestores de activos.
Unha base importante da propiedade concentrada das empresas de xestión de activos son os fondos de pensións e outros investidores institucionais, que delegaron cada vez máis a xestión das súas carteiras nestas empresas. Ao agrupar os xa enormes capitais acumulados nestes fondos, as sociedades de xestión de activos centralizaron aínda máis o poder financeiro, adquirindo un grao de dominio económico nunca visto desde os tempos de JPMorgan.
Isto viuse apoiado por un cambio histórico cara á xestión pasiva. A diferenza da xestión activa, na que os xestores de diñeiro altamente remunerados tratan de maximizar os rendementos «batendo ao mercado», os fondos pasivos manteñen as accións indefinidamente, negociando só para seguir o movemento dun índice determinado, o que lles permite ofrecer comisións de xestión drasticamente máis baixas e, especialmente no contexto da suba dos prezos das accións, altos rendementos. Pero estes investidores pasivos son propietarios activos. Como non poden disciplinar as empresas industriais simplemente negociando accións, buscaron métodos máis directos de influencia.
Se o auxe das sociedades de xestión de activos formaba parte dun cambio histórico na organización do capitalismo estadounidense, este xiraba en particular ao redor da preeminencia de BlackRock. En 2022, os activos xestionados por BlackRock alcanzaran os 10 billóns de dólares. Se se inclúen os activos que xestiona indirectamente a través da súa plataforma informática Aladdin, esta cifra achégase aos 25 billóns de dólares. BlackRock atópase agora entre os principais propietarios de case todas as grandes empresas estadounidenses que cotizan en bolsa.
Nunca antes a concentración de capital alcanzara cotas tan abraiantes. O seu poder reflíctese non só no tamaño dos seus activos baixo xestión, senón tamén na súa especial conexión co Estado. Mentres que George W. Bush elixiu a Hank Paulson, de Goldman Sachs, como secretario do Tesouro durante o seu goberno, Hillary Clinton e Joe Biden consideraron a Larry Fink, conselleiro delegado de BlackRock, para ese posto. O principal asesor económico de Biden, Brian Deese, é tamén un executivo de BlackRock.
Repensar as finanzas
A financeirización ten as súas raíces na evolución do capitalismo a medida que este resolve as súas tensións e antagonismos. Como as contradicións do capitalismo nunca poden resolverse do todo, debe cambiar continuamente para superar as barreiras e crises que xeran, nun proceso parecido á adaptación darwiniana. O conflito de clases é a contradición máis importante, pero non a única.
Aínda que é certo que o crack bolsista de 1929 foi seguido de vagas de loita obreira na década de 1930, tamén puxo de manifesto as profundas inestabilidades do sistema de capital financeiro centrado nos bancos. Isto impulsou o Estado a separar aos bancos do goberno das empresas, o que á súa vez levou ás corporacións industriais a asumir novas funcións financeiras. Posteriormente, estas empresas adaptáronse aos retos de xestionar operacións cada vez máis complexas, internacionalizadas e diversificadas, reorganizando a planificación corporativa como un mercado financeiro interno.
Cando a militancia obreira reduciu os beneficios empresariais na década de 1970, a financeirización e a globalización impuxeron a disciplina de clase e reduciron os custos laborais, restaurando así os beneficios e permitindo que se renovase a acumulación. O réxime de hexemonía financeira que xurdiu diso centrouse nos bancos e nun novo grupo de investidores institucionais que posuían grandes concentracións de accións. Estas institucións estaban vinculadas a un novo sistema de finanzas baseado no mercado, que dependía dunha complicada cadea de intercambios financeiros para xerar crédito.
O colapso deste sistema foi o núcleo da crise financeira de 2008, a crise máis profunda do capitalismo desde a década de 1930. Posteriormente, mediante unha serie de intervencións drásticas e sen precedentes, o Estado reestruturou a orde financeira. Ao proporcionar abundante liquidez para estabilizar o sistema, o Estado facilitou inadvertidamente a consolidación dunha nova forma de capital financeiro centrada nas empresas de xestión de activos.
As finanzas e a industria non son antagónicas, senón que están fundamentalmente interrelacionadas. As finanzas non foron un problema, senón unha solución para as contradicións sistémicas do capitalismo. Esta imaxe que nos ilustra o modo en que as finanzas foron funcionais ao desenvolvemento capitalista difire marcadamente dos moitos relatos que ven o seu ascenso como un signo de decadencia que xurdiu só nunha etapa «tardía», relativamente recente.
1) A financeirización non é nova
Como xa comprendeu Rudolf Hilferding nos albores do século XX, as formas de financeirización estiveron presentes desde os primeiros tempos do capitalismo corporativo. Para el, a característica clave da sociedade anónima era que permitía «explotar a industria con capital pecuniario». A sociedade anónima substituíu a propiedade persoal dos activos industriais pola propiedade impersoal de accións negociábeis, instrumentos monetarios que tamén permiten controlar as empresas industriais.
O control da produción reorganizouse ao redor da posesión de capital-diñeiro máis que ao redor da propiedade directa de capital fixo, como maquinaria e fábricas. En consecuencia, durante o período clásico do capital financeiro, a posesión por parte dos bancos de fondos concentrados de diñeiro e a súa capacidade para xerar crédito permitiulles desempeñar o papel máis activo na formación e o control das empresas.
Tras a desaparición dos bancos de investimento xurdiu unha nova forma de financeirización empresarial durante o período xerencial, adoito considerado como o cume do capitalismo «prefinanciado». Durante as décadas de posguerra, as corporacións industriais convertéronse cada vez máis en institucións financeiras. Uns beneficios moi elevados e uns investidores relativamente débiles deixaron os directivos industriais en control de grandes reservas de beneficios retidos, que prestaron nos mercados financeiros, entrando en competencia directa cos bancos.
Entrementres, estas empresas adaptáronse aos retos da internacionalización, a diversificación e a crecente escala de produción mediante o desenvolvemento de mercados de capital internos, nos que os altos executivos asignaban diñeiro-capital ao que consideraban cada vez máis unha carteira de activos financeiros en competencia. Este proceso xa estaba moi avanzado cando rexurdiu o poder dos investidores na década de 1980, que hoxe tomou a forma da propiedade concentrada dos xestores de activos.
2) As finanzas e a industria non están separadas
O control sobre o capital é intrinsecamente financeiro: depende da capacidade de acceder ao diñeiro en cantidade suficiente para o poñer en movemento co fin de xerar beneficios. O poder económico do capital resulta sobre todo da capacidade de dirixir o investimento, que determina o uso que se fai das capacidades produtivas da sociedade. Todos os capitalistas son, en certo sentido, financeiros, que se enfrontan á disxuntiva de investir nunha cousa ou noutra e de buscar as oportunidades máis rendíbeis.
Con todo, o capital está dividido en fraccións: as finanzas desempeñan un papel específico na estrutura xeral da acumulación, facendo circular competitivamente o investimento entre as distintas ramas da produción. As finanzas dependen dos beneficios industriais para recibir xuros, mentres que a industria se relaciona co sistema financeiro para aumentar o investimento e facer circular o capital. Por tanto, mesmo cando non se fusionan no capital financeiro, as finanzas e a industria son profundamente interdependentes.
As estratexias políticas que pretenden illar as finanzas como causa do «mal» capitalismo por oposición á «boa» industria, están destinadas a quedar curtas. Por unha banda, os capitalistas entenden instintivamente os ataques ás finanzas como desafíos ao capital no seu conxunto. E, o que é máis importante, este enfoque non ten en conta até que punto, desde unha perspectiva moi material, os intereses das finanzas e da industria se volveron case indistinguíbeis.
Non é posíbel separar un grupo discreto de industriais que foron vítimas da financeirización. Mentres que a reestruturación interna da empresa converteu os directivos industriais en financeiros, a globalización fixo que as finanzas sexan aínda máis esenciais para a produción industrial. E a natureza claramente a longo prazo das estratexias de investimento pasivo que sustentan a forma actual de capital financeiro deu lugar a unha interconexión especialmente estreita entre os financeiros e as empresas industriais.
3) A financeirización non significa o declive do capitalismo
O crecemento e a potenciación das finanzas non son sinais de que o capitalismo se estea derrubando. De feito, se a financeirización das últimas décadas foi prexudicial para o sistema, os capitalistas sorprenderíanse moito ao ouvilo. A financeirización foi fundamental para resolver a crise dos anos 70, restaurar a rendibilidade industrial e abrir á explotación a vasta man de obra de baixos salarios da periferia mundial.
Hoxe, os beneficios e a remuneración dos directivos están polas nubes. Os investidores, pola súa banda, enriquecéronse grazas á suba dos prezos das accións e o pagamento de dividendos. Nada disto se produciu á conta do investimento empresarial ou do gasto en investigación e desenvolvemento (I+D), que tamén se mantiveron altos. As finanzas estabelecen continuamente as condicións para que as empresas multinacionais estadounidenses sigan sendo as máis dinámicas e competitivas do mundo.
De feito, os problemas das finanzas son os problemas do capitalismo. A financeirización reforzou a disciplina competitiva das empresas industriais e proporcionou aos directivos as ferramentas para seguir novas estratexias de maximización de beneficios. Do mesmo xeito que a propiedade concentrada das accións permitiu aos bancos de investimento organizar as empresas no século XIX, hoxe permite ás institucións financeiras desempeñar un papel activo e directo no control do capital industrial e a reestruturación da empresa.
Ao mesmo tempo, a reasignación competitiva do capital por parte do sector financeiro canaliza o aforro cara ás saídas máis produtivas e rendíbeis. Deste xeito, a financeirización facilitou a formación de redes dinámicas, competitivas e flexíbeis de produción e investimento globais. O feito de que isto intensifique a explotación e a disciplina laboral non é un problema para o capital, senón que máis ben significa o éxito destas estratexias.
4) A financeirización non é monopolización
Ver a financeirización da corporación non financeira en termos da súa reorganización ao redor da asignación de diñeiro-capital pon en evidencia os graves defectos de considerar as grandes corporacións como «monopolios». Adoita describirse o desenvolvemento capitalista como o comezo dunha fase «competitiva», superada posteriormente por unha fase «monopolística».
Isto supón unha teoría cuantitativa da competencia, segundo a cal a competitividade é unha función do número de empresas nun sector concreto. Segundo este punto de vista, a medida que o número de empresas diminúe cunha maior concentración e centralización ao longo do tempo, a competencia sucumbe á monopolización, xa que as empresas xigantes fixan os prezos e obteñen beneficios monopolísticos. Porén, a financeirización significa que as empresas non están necesariamente vinculadas a sectores concretos: asignan o seu capital-diñeiro da forma que lles resulte máis rendíbel entre distintas operacións, entre diferentes instalacións e entrando en sectores completamente novos.
O capitalismo xera tendencias cara á concentración, a centralización e a financeirización. A competitividade non é o resultado do número de empresas dun mercado, senón da mobilidade do capital: o proceso polo que flúe cara ás esferas que producen os maiores rendementos e se afasta das que producen rendementos máis baixos. As organizacións que facilitan máis eficazmente este movemento son as máis competitivas.
Na medida en que as finanzas fan que o capital sexa máis móbil, reducindo os custos de transacción e facilitando a circulación do capital entre sectores e espazos xeográficos, fan que o capital sexa máis competitivo, non menos. Á súa vez, a crecente mobilidade do capital exerce unha enorme presión competitiva para maximizar a eficiencia e os beneficios, xa que os traballadores compiten polos postos de traballo, os Estados compiten polo investimento, os subcontratistas compiten polos contratos e as empresas compiten por desenvolver e controlar as tecnoloxías, a propiedade intelectual e as formas de organización.
5) O Estado nunca se «repregou»
Considerouse que as medidas promulgadas para facer fronte á COVID-19 anuncian o «retorno do Estado». Isto supón que o Estado se retirou durante os anos neoliberais do laissez-faire. Pola contra, a crecente complexidade do capitalismo impulsou unha integración cada vez máis profunda do poder estatal na economía.
Isto non ocorreu a través da simple acumulación lineal de funcións. Máis ben, as formas de Estado xorden a través dunha serie de rupturas, mediante as cales non só se reconfigura profundamente o alcance das súas funcións económicas, senón tamén a súa forma cualitativa, e redefínese a relación entre o Estado e a economía. Durante o período xerencial, a hexemonía das corporacións industriais foi apoiada polo complexo militar-industrial, así como por programas sociais que impulsaron a demanda efectiva. O Estado neoliberal concentrou o poder na Reserva Federal e o Tesouro, máis estreitamente integrados coas finanzas.
A diferenza entre estas formas de Estado non é unha simple cuestión de grao, senón de tipo. O Estado neoliberal estaba máis directa e organicamente integrado na acumulación de capital, pero isto non representaba simplemente «máis» do que facía o Estado do New Deal. Máis ben, era un conxunto institucional cualitativamente diferente, que xurdiu a través do proceso da loita de clases como reflexo e apoio da hexemonía das finanzas.
O Estado de risco posterior a 2008 estaba aínda máis fondamente integrado co sistema financeiro. Este Estado interiorizou radicalmente os fundamentos básicos do sistema de finanzas baseado no mercado que tomou forma durante os anos neoliberais, e integrou aínda máis os enormes megabancos co poder estatal. Por riba de todo, definiuse pola práctica central do de-risking, ou o despregamento do poder estatal para absorber ou desviar o risco financeiro. A inflación dos prezos dos activos que isto favoreceu foi esencial para o desenvolvemento do novo capital financeiro.
6) O capital financeiro é distinto do neoliberalismo
É certo, como dixo Adolph Reed, que o neoliberalismo é «capitalismo sen oposición obreira». Outros, con igual acerto, identificaron o neoliberalismo como sinónimo da promoción estatal de políticas favorábeis ao mercado. O problema non é que estas observacións sexan erróneas, senón que, como definicións, son demasiado xerais.
Ambas son compatíbeis con máis dun réxime de acumulación de capital: mentres que o Estado capitalista sempre reproduce a dependencia do mercado dunha forma ou outra, certamente non hai nada distintivamente neoliberal na derrota da clase obreira a mans do capital e do Estado. Como resultado, faise moi difícil determinar como o neoliberalismo podería chegar ao seu final, á parte dun cambio no equilibrio das forzas de clase cara ao traballo, o que (supostamente) levaría á promulgación de algo parecido ao que se imaxina que foi o capitalismo «keynesiano» de posguerra.
As cousas quedan moito máis claras se definimos as fases do desenvolvemento capitalista polas distintas formas de goberno corporativo, poder estatal e hexemonía de clase que as caracterizan. Aínda que a derrota da clase obreira apenas se reverteu, podemos observar que o capitalismo accionario neoliberal foi substituído por un novo capital financeiro dominado polas sociedades de xestión de activos.
A consolidación do Estado do risco, baseado nunha serie de novas prácticas económicas, tamén suxire que se está iniciando un novo período. Con todo, o futuro deste novo capital financeiro é incerto. De feito, o poder continuado das forzas favorábeis á austeridade impediu a formulación dunha novo paradigma político coherente, a pesar dos chamamentos neste sentido dos capitalistas financeiros e os responsábeis políticos. Queda por ver se a hexemonía desta nova fracción de clase pode consolidarse, sobre todo á luz da volatilidade dos mercados bolsistas e a subida dos tipos de xuros.
O que está claro é que, como dixo Sam Gindin, existe hoxe unha polarización das opcións. Se un compromiso de clase socialdemócrata está fóra de discusión, entón o desafío ao capitalismo global contemporáneo só pode vir dunha clase traballadora organizada e mobilizada. A tarefa central da política socialista —máis urxente que nunca ante a crecente crise ambiental— é crear as capacidades dentro do Estado para xestionar as finanzas como un servizo público. Só mediante o estabelecemento dun réxime democrático de planificación económica poderán as decisións de investimento poñerse ao servizo das necesidades sociais e ecolóxicas en lugar do beneficio privado.
[Artigo tirado do sitio web Jacobin Lat, do 2 de setembro de 2024]