O imperialismo contemporáneo
A ofensiva actual do imperialismo colectivo dos Estados Unidos/Unión Europea/Xapón contra todos os pobos do Sur descansa sobre dous alicerces: o alicerce económico (o neoliberalismo globalizado ao que son obrigados como a única política económica posíbel) e o alicerce político (continuas intervencións, incluídas guerras preventivas contra quen rexeita as intervencións imperialistas)
Leccións do século XX
Lenin, Bukharin, Stalin e Trotski en Rusia, así como Mao, Zhou Enlai e Deng Xiaoping en China, modelaron a historia das dúas grandes revolucións do século XX(1). Como dirixentes de partidos comunistas revolucionarios e despois de Estados revolucionarios, víronse desafiados polos problemas que afrontan as revolucións que triúnfan en países do capitalismo “periférico” e obrigados a “revisar” (uso deliberadamente este termo, que moitos consideran sacrílego) as teses herdadas do marxismo histórico da Segunda Internacional. Lenin e Bukharin foron moito máis lonxe que Hobson e Hilferding nas súas análises do capitalismo monopolista e o imperialismo, e chegaron a unha importante conclusión política: a guerra imperialista de 1914-1918 (foron uns dos poucos, senón os únicos, que a previron) facía necesaria e posíbel unha revolución encabezada polo proletariado.
Coa vantaxe que me outorga o tempo transcorrido, indicarei aquí as limitacións das súas análises. Lenin e Bukharin consideraban que o imperialismo era unha nova etapa (“a superior”) do capitalismo, asociada co desenvolvemento dos monopolios. Non estou de acordo con esta tese, e sosteño que o capitalismo histórico sempre foi imperialista, no sentido de que desde as súas orixes (no século XVI) conduciu á polarización entre centros e periferias, e que a devandita polarización non fixo senón aumentar durante o seu posterior desenvolvemento globalizado. O sistema premonopolista decimonónico non era menos imperialista. Gran Bretaña mantiña a súa hexemonía precisamente debido ao seu dominio colonial da India. Lenin e Bukharin pensaban que a revolución, comezada en Rusia (“o elo máis débil”), continuaría nos centros (particularmente en Alemaña). Esa esperanza tiña a súa base nunha subestimación dos efectos da polarización imperialista, que destruíu as perspectivas revolucionarias nos centros.
No entanto, Lenin, e sobre todo Bukharin, aprenderon rapidamente a necesaria lección histórica. A revolución, feita en nome do socialismo (e o comunismo) era, de feito, outra cousa: tratábase sobre todo unha revolución campesiña. Que facer daquela? Como se pode vincular o campesiñado á construción do socialismo? Facéndolle concesións ao mercado e respectando a propiedade campesiña recentemente adquirida e, xa que logo, progresando lentamente cara ao socialismo? A Nova Política Económica (NEP) implementou esa estratexia.
Si, pero... Lenin, Bukharin e Stalin tamén comprendían que as potencias imperialistas nunca aceptarían a Revolución, nin sequera a NEP. Despois das guerras de intervención, a guerra fría converteuse nun feito permanente desde 1920 até 1990(2). Aínda que a Rusia soviética estaba lonxe de ser capaz de construír o socialismo, si puido liberarse da camisa de forza que o imperialismo sempre trata de lles impoñer a todas as periferias do sistema mundial que domina. En efecto, a Rusia soviética desconectouse. Que facer agora entón? Tratar de lograr a coexistencia pacífica, facendo concesións de ser necesario, e non intervindo demasiado activamente no escenario internacional? Pero, á vez, era necesario armarse para enfrontar os novos e inevitábeis ataques. E iso implicaba unha rápida industrialización que, á súa vez, entraba en conflito cos intereses do campesiñado e, en consecuencia, ameazaba con romper a alianza obreiro-campesiña, que era o alicerce do Estado revolucionario.
Resulta posíbel entón entender os vaivéns de Lenin, Bukharin e Stalin. En termos teóricos producíronse xiros de cento oitenta graos, dun extremo a outro. En ocasións prevaleceu unha actitude determinista, inspirada polo enfoque etapista herdado do marxismo previo (primeiro a revolución democrático-burguesa, despois a socialista); noutras, un enfoque voluntarista (a acción política permitiría saltar etapas). Finalmente, entre 1930 e 1933, Stalin optou pola industrialización rápida e o armamento (e esta opción non foi totalmente allea ao auxe do fascismo). O prezo desa alternativa foi a colectivización. Aquí, de novo, non debemos facer xuízos demasiado rápidos: todos os socialistas dese período (e aínda máis os capitalistas) compartían as análises de Kautsky sobre este tema, e estaban persuadidos de que o futuro pertencía á agricultura a gran escala(3). A ruptura da alianza obreiro-campesiña implicada por esa opción é o que subxace ao abandono da democracia revolucionaria e o xiro á autocracia.
Na miña opinión, Trotski non o fixo moito mellor. A súa actitude con respecto á sublevación dos mariños de Kronstadt e os seus vaivéns posteriores demostran que non se diferenciaba doutros dirixentes bolxeviques que formaban parte do goberno. Pero despois de 1927, no exilio, e xa sen a responsabilidade de dirixir o Estado soviético, podía deleitarse repetindo incesantemente os sagrados principios do socialismo. Parecíase a moitos marxistas académicos que se dan o luxo de afirmar o seu apego aos principios sen ter que preocuparse acerca da súa efectividade na transformación da realidade(4).
Os comunistas chineses apareceron posteriormente no escenario revolucionario. Mao puido aprender dos vaivéns bolxeviques. China afrontaba os mesmos problemas que a Rusia soviética: a revolución nun país atrasado, a necesidade de incluír o campesiñado na transformación revolucionaria e a hostilidade das potencias imperialistas. Pero Mao foi capaz de ver con máis clareza que Lenin, Bukharin e Stalin. Si, a revolución chinesa era antiimperialista e campesiña (antifeudal). Pero non era democrático-burguesa; era democrático-popular. A diferenza é importante: este último tipo de revolución esixe manter a alianza obreiro-campesiña durante un longo período. China, xa que logo, puido evitar o fatal erro da colectivización forzada e inventar unha nova vía: converter toda a terra agrícola en propiedade do Estado, proporcionarlle ao campesiñado un dereito igualitario ao uso desa terra e renovar a agricultura familiar(5).
A ambas as revolucións resultoulles difícil alcanzar a estabilidade, porque se viron obrigadas a reconciliar o apoio a unha visión socialista con concesións ao capitalismo. Cal desas dúas tendencias prevalecería? Esas revolucións só alcanzaron a estabilidade despois do seu “Termidor”, para empregar o termo de Trotski. Pero, cando se produciu o Termidor en Rusia? Foi en 1930, como afirmou Trotski? Ou foi nos vinte coa NEP? Ou foi na idade de xeo do período de Brezhnev? E en China, optou Mao polo Termidor a partir de 1950? Ou hai que esperar a Deng Xiaoping para falar do Termidor en 1980?
Non é casual que se usaron como referencia as leccións da Revolución francesa. As tres grandes revolucións dos tempos modernos (a francesa, a rusa e a chinesa) son grandes precisamente porque ollaban máis aló das esixencias inmediatas do momento. Co auxe da Montaña na Convención Nacional francesa, encabezada por Robespierre, a Revolución francesa consolidouse como popular e burguesa á vez e, como a rusa e a chinesa -que teimaron en avanzar cara ao comunismo aínda se non estaba na axenda debido á necesidade de evitar a derrota- mantivo aberta a posibilidade de ir moito máis lonxe posteriormente. O Termidor non é a Restauración. Esta última non ocorreu en Francia con Napoleón, senón só a partir de 1815. Aínda así, hai que recordar que a Restauración non puido eliminar por completo a xigantesca transformación social xerada pola Revolución. En Rusia, a restauración tivo lugar mesmo máis tarde na súa historia revolucionaria, con Gorbachov e Ieltsin. Hai que sinalar que esa restauración segue sendo fráxil, como demostran os retos que aínda afronta Putin. En China non houbo (ou non houbo aínda!) unha restauración(6).
Unha nova etapa do capital monopolista
O mundo contemporáneo afronta os mesmos retos que tiveron ante si as revolucións do século XX. A continua profundación do contraste centro/periferia, característica da expansión do capitalismo globalizado, conduce aínda á mesma e importante consecuencia política: a transformación do mundo comeza con revolucións antiimperialistas, nacionais, populares -e potencialmente anticapitalistas- que son as únicas que aparecen na orde do día no futuro previsíbel. Pero esa transformación só poderá ir máis aló dos primeiros pasos e avanzar polos vieiros do socialismo posteriormente se os pobos dos centros, á súa vez, comezan a loitar polo comunismo, entendido como unha etapa superior da civilización humana universal. A crise sistémica do capitalismo nos centros brinda a posibilidade de que esa eventualidade se transforme en realidade.
Entre mentres, os pobos e os Estados do Sur enfrontan un duplo desafío: 1) o desenvolvemento de carácter lumpen ao que o capitalismo contemporáneo obriga a todas as periferias do sistema non ten nada que ofrecer a tres cuartas partes da humanidade; en particular, conduce á rápida destrución das sociedades campesiñas de Asia e África e, en consecuencia, a resposta que se lle dea á cuestión campesiña determinará, en boa medida, a natureza dos cambios futuros(7); 2) a xeoestratexia agresiva das potencias imperialistas, oposta a todo intento dos pobos e Estados da periferia por saír do impasse, obriga eses pobos a derrotar o control militar do mundo que exercen os Estados Unidos e os seus aliados subalternos, isto é, a Unión Europea e Xapón.
A primeira crise sistémica prolongada do capitalismo comezou na década de 1870. A versión do desenvolvemento histórico do capitalismo na longa duración que propuxen apunta a unha sucesión de tres épocas: dez séculos de incubación desde o ano 1000 en China até as revolucións do século XVIII en Inglaterra e Francia, un século curto de florecemento triunfal (o século XIX), un ocaso probabelmente longo que inclúe unha primeira crise prolongada (1875-1945) e unha segunda (iniciada en 1975 e aínda en curso). En cada unha desas dúas longas crises, o capital respondeu ao desafío coa mesma fórmula composta por tres elementos: concentración do control do capital, profundación da globalización desigual, financeirización do manexo do sistema(8). Dous pensadores importantes (Hobson e Hilferding) decatáronse inmediatamente da enorme importancia que tiña a transformación do capitalismo en capitalismo monopolista. Pero foron Lenin e Bukharin os que chegaron a unha conclusión política a partir desa transformación, que daba inicio ao ocaso do capitalismo e, xa que logo, poñía a revolución socialista na orde do día(9).
Xa que logo, a formación primixenia do capitalismo monopolista remóntase a fins do século XIX, pero nos Estados Unidos só se estableceu realmente como sistema a partir da década de 1920, e a continuación conquistou á Europa Occidental e o Xapón dos “trinta anos gloriosos” que seguiron á Segunda Guerra Mundial. O concepto de excedente, realizado por Baran e Sweezy na década de 1950-1960, permite comprender o esencial da transformación do capitalismo. Convencido no momento da súa publicación por esa obra que enriquecía a crítica marxista ao capitalismo, deime á tarefa, xa na década de 1970, de reformulala, que esixía, na miña opinión, analizar como unha fase cualitativamente nova do sistema a transformación do “primeiro” capitalismo monopolista (1920-1970) en capitalismo monopolista xeneralizado.
Nas formas previas de competencia entre as empresas que producían o mesmo valor de uso –daquela, numerosas e independentes unas de outras- eran os propietarios capitalistas das devanditas firmas os que tomaban as decisións, sobre a base dun prezo de mercado recoñecido que se impoñía como un dato externo. Baran e Sweezy sinalaron que os novos monopolios actúan de modo diferente: fixan os prezos á vez que a natureza e o volume da súa produción. Xa que logo, iso implica a fin da “competencia libre e xusta”, que permanece, a contrafío da realidade, no centro mesmo da retórica convencional dos economistas. A abolición da competencia -a radical transformación do significado dese termo, do seu funcionamento e os seus resultados- desancora o sistema de prezos da súa base, o sistema de valores, e dese xeito agocha á vista de todos o marco referencial que adoitaba definir a racionalidade do capitalismo. Aínda que os valores de uso adoitaban constituír en boa medida realidades autónomas, no capitalismo monopolista convértense en obxecto de reais artificios producidos sistematicamente mediante estratexias de venda agresivas e particularizadas (anuncios, marcas, etc.). No capitalismo monopolista xa non resulta posíbel unha reprodución coherente do sistema produtivo mediante o simple axuste mutuo dos dous sectores analizados no segundo tomo d’O Capital: por tanto, é necesario tomar en conta un Sector III concibido por Baran e Sweezy. Este permite unha absorción maior do excedente promovida polo Estado, máis aló do Sector I (o investimento privado) e da porción do Sector II (o consumo privado) dedicada ao consumo capitalista. O exemplo clásico de desembolso do Sector III é o gasto militar. No entanto, o concepto de Sector III pode ampliarse para incluír o vasto conxunto de gastos socialmente non reproducíbeis promovidos polo capitalismo monopolista xeneralizado(10).
A excrecencia do Sector III, á súa vez, favorece que desapareza a distinción feita por Marx entre traballo produtivo (de plusvalor) e traballo non produtivo. Todas as formas de traballo asalariado poden converterse -e de feito, fano- en fontes de posíbeis ganancias. Un perruqueiro véndelle os seus servizos a un cliente que lle paga con parte dos seus ingresos. Pero se ese perruqueiro se converte en empregado dun salón de beleza, o negocio debe renderlle unha ganancia ao seu dono. Se un país sitúa a dez millóns de asalariados traballando nos sectores I, II e III, o que proporciona o equivalente a doce millóns de anos de traballo abstracto, e se os salarios percibidos por eses traballadores lles permiten comprar bens e servizos que requiren só seis millóns de anos de traballo abstracto, a taxa de explotación de todos eles, sexan produtivos ou non produtivos, é a mesma: un 100%. Pero os seis millóns de anos de traballo abstracto que non reciben os traballadores non se poden investir todos na compra de bens de produción destinados a ampliar os sectores I e II; unha parte deles dedicaranse á ampliación do Sector III.
Capitalismo monopolista xeneralizado (a partir de 1975)
O paso do capitalismo monopolista inicial á súa forma actual (capitalismo monopolista xeneralizado) realizouse en breve tempo (entre 1975 e 2000) como resposta á segunda crise prolongada do ocaso do capitalismo. Nun prazo de quince anos, a centralización do poder monopolista e a súa capacidade para controlar todo o sistema produtivo alcanzou cimos incomparábeios co que até daquela fora o caso.
A miña primeira formulación do capitalismo monopolista xeneralizado data de 1978, cando expuxen unha interpretación das respostas do capital ao desafío que lle xeraba a súa prolongada crise sistémica, que se iniciou en 1971-1975. Nesa interpretación subliñaba as tres direccións esperábeis desa resposta, que neses momentos apenas comezaba a implementarse: unha centralización máis forte do control sobre a economía por parte dos monopolios, unha profundación da globalización (e a externalización da industria manufactureira cara ás periferias) e unha financeirización. A obra conxunta que André Gunder Frank mais eu publicamos en 1978 non atraeu moita atención, probabelmente porque as nosas teses se adiantaban ao seu momento. Pero hoxe en día esas tres características son ben evidentes para todos(11).
Había que darlle un nome a esta nova fase do capitalismo monopolista. O adxectivo “xeneralizado” especifica o novo: a partir dese momento, os monopolios sitúanse nunha posición que lles permite reducir todas (ou case todas) as actividades económicas ao estatus da subcontratación. O caso da agricultura familiar nos centros capitalistas é o mellor exemplo. Eses agricultores son controlados upstream polos monopolios que lles proporcionan insumos e financiamento, e downstream polas cadeas de venda, até o punto de que as estruturas de prezos que se lles impoñen eliminan por completo os ingresos procedentes do seu traballo. Os agricultores subsisten só grazas aos subsidios públicos que sufragan os contribuíntes. Por tanto, esa extracción está na orixe das ganancias dos monopolios. Como se sinalou tamén no caso das crebas bancarias, o novo principio da xestión económica resúmese nunha frase: privatización das ganancias dos monopolios, socialización das súas perdas. Seguir falando de “competencia libre e xusta” e da “verdade dos prezos revelada polos mercados” constitúe unha farsa.
O poder económico fragmentado, e por iso mesmo concreto, das familias propietarias da burguesía, cede o seu lugar a un poder centralizado que exercen os directivos dos monopolios e a súa cohorte de servidores asalariados. Porque o capitalismo monopolista xeneralizado non supón a concentración da propiedade que, pola contra, está máis dispersa que nunca, senón do poder para administrala. É por iso que resulta enganoso adxudicarlle o adxectivo “patrimonial” ao capitalismo contemporáneo. É só en aparencia que os “accionistas” gobernan. Os altos executivos dos monopolios deciden todo no seu nome como monarcas absolutos. Engádase que a globalización cada vez máis profunda do sistema elimina a lóxica holística (isto é, simultaneamente económica, política e social) dos sistemas nacionais, sen reemprazala por ningunha lóxica global. É o imperio do caos, título dunha das miñas obras, publicada en 1991, que foi despois retomado por outros: de feito, a violencia da política internacional ocupa o lugar da competencia económica(12).
Financeirización da acumulación
A nova financeirización da vida económica coroa esta transformación do poder do capital. No canto de estratexias postas en práctica por verdadeiros propietarios de capital fragmentado, agora existen as dos administradores de títulos de propiedade de capital. O que se coñece vulgarmente como capital ficticio (o valor estimado dos certificados de propiedade) non é senón a expresión deste desprazamento, esta desconexión entre os mundos real e virtual.
Pola súa propia natureza, a acumulación capitalista sempre foi sinónimo de desorde no sentido que Marx lle deu a ese termo: un sistema que se move de desequilibrio en desequilibrio (impulsado polas loitas de clase e os conflitos entre as potencias) sen tender nunca a un equilibrio. Pero esa desorde resultante da competencia entre capitais fragmentados mantíñase dentro de límites razoábeis mediante a xestión do sistema de crédito levada a cabo baixo o control do Estado nacional. No capitalismo financeirizado e globalizado contemporáneo esas fronteiras desaparecen; a violencia do paso dun desequilibrio a outro refórzase. O sucesor da desorde é o caos.
A dominación que exerce o capital dos monopolios xeneralizados exércese a escala mundial mediante a integración do mercado monetario e financeiro, baseado agora sobre o principio das taxas de cambio flexíbeis e a cesión dos controis nacionais sobre o fluxo de capital. No entanto, esa dominación é posta en xaque, en graos diversos, polas políticas estatais dos países emerxentes. O conflito entre esas políticas e os obxectivos estratéxicos do imperialismo colectivo da tríade convértese por iso nun dos eixes centrais dun posíbel emprazamento ao capitalismo monopolista xeneralizado(13).
O ocaso da democracia
Nos centros do sistema, o capitalismo monopolista xeneralizado trouxo consigo a xeneralización de fórmaa salario. Os administradores de máis nivel son empregados que non participan na formación de plusvalor, do que se tornaron consumidores. No outro extremo social, a proletarización xeneralizada que supón a forma salario vese acompañada pola multiplicación das formas de segmentación da forza de traballo. Noutras palabras, o “proletariado” (na forma en que se coñecía no pasado) desaparece no momento mesmo en que se xeneraliza a proletarización. Nas periferias, os efectos da dominación do capital monopolista xeneralizado non son menos visíbeis. Por riba dunha estrutura social xa diversa composta por clases dominantes e clases subordinadas locais, así como grupos de estatus, sitúase unha superclase dominante xurdida baixo a éxida da globalización. Esta superclase está integrada en ocasións por “tafures” ao servizo do capital exterior, noutras pola clase política (ou clase-Estado-partido) gobernante, ou unha mestura de ambas.
Lonxe de ser sinónimos, “mercado” e “democracia” son, pola contra, antónimos. Nos centros, un novo consenso/cultura política (quizais só aparente, pero aínda así activo) sinónimo de despolitización reemprazou a anterior cultura política baseada na confrontación entre a esquerda e a dereita que adoitaba outorgarlle significación á democracia burguesa e á contraditoria inscrición das loitas de clase no seu seo. Nas periferias, o monopolio do poder posuído pola superclase dominante local supón igualmente a negación da democracia. O auxe do islamismo político é un exemplo da devandita regresión.
A xeoestratexia agresiva do imperialismo contemporáneo. O imperialismo colectivo da tríade; o Estado no capitalismo contemporáneo
Na década de 1970, Sweezy, Magdoff mais eu xa enunciaramos esta tese, formulada por André Gunder Frank e eu nun traballo publicado en 1978. Diciamos que o capitalismo monopolista estaba entrando nunha nova era, caracterizada polo gradual -aínda que rápido- desmantelamento dos sistemas produtivos nacionais. A produción dun número crecente de bens de mercado xa non podía levar a etiqueta “feito en Francia” (ou na Unión Soviética ou os Estados Unidos), senón que eran “feitos no mundo”, dado que a súa manufactura estaba segmentada e se situaba aquí e acolá por todo o planeta.
O recoñecemento deste feito, que é agora un lugar común, non implica que exista unha única explicación sobre a causa fundamental desta transformación. Eu, pola miña banda, explícoa co salto adiante no grao de centralización do control do capital por parte dos monopolios, que describín como o paso do capitalismo dos monopolios ao capitalismo dos monopolios xeneralizados. A revolución da información, entre outros factores, fai que sexa posíbel a xestión deste sistema de produción disperso por todo o planeta. Pero para min, eses medios só se implementan en resposta a unha nova necesidade obxectiva creada polo salto adiante no control centralizado do capital.
O xurdimento deste sistema produtivo globalizado elimina as políticas de “desenvolvemento nacional” coherentes (diversas e de desigual efectividade), pero non as substitúe por unha nova coherencia, que sería a do sistema globalizado. Iso débese á ausencia dunha burguesía e un Estado globalizados, o cal examinarei máis adiante. En consecuencia, o sistema produtivo xeneralizado é incoherente por natureza.
Outra consecuencia importante desta transformación cualitativa do capitalismo contemporáneo é o xurdimento do imperialismo colectivo da tríade, que ocupa o lugar dos imperialismos nacionais históricos (dos Estados Unidos, Gran Bretaña, Xapón, Alemaña, Francia e uns poucos máis). O imperialismo colectivo atopa a súa razón de ser na conciencia por parte das burguesías dos países da tríade acerca da necesidade de administrar o mundo de modo conxunto, en especial, as sociedades sometidas, e por someter das periferias.
Hai que extraen dous correlatos da tese sobre o xurdimento dun sistema produtivo globalizado: o xurdimento dunha burguesía globalizada e o dun Estado globalizado, os cales terían ambos a súa base obxectiva neste novo sistema produtivo. A miña interpretación dos cambios e as crises contemporáneos lévame a rexeitar estes dous correlatos.
Non existe unha burguesía (ou clase dominante) globalizada en proceso de formación, nin a escala mundial nin nos países da tríade imperialista. Coido conveniente subliñar o feito de que a centralización do control sobre o capital por parte dos monopolios se dá moito máis no seo dos Estados-nacións da tríade (os Estados Unidos, cada un dos membros da Unión Europea e Xapón) que nas relacións entre os socios da tríade, ou ata entre membros da Unión Europea. As burguesías (ou grupos oligopólicos) compiten no seo das nacións (e o Estado nacional administra esa competencia, polo menos parcialmente) e entre nacións. Por iso é polo que os oligopolios alemáns (e o Estado alemán) asumiron o liderado nos asuntos europeos, non para beneficiar a todos por igual, senón primeiro de nada a si mesmos. No nivel da tríade é obviamente a burguesía estadounidense a que encabeza a alianza, e tamén neste caso se produce unha distribución desigual dos beneficios. A idea de que a causa obxectiva -o xurdimento do sistema produtivo globalizado- implique ipso facto o xurdimento dunha clase dominante globalizada baséase sobre a hipótese subxacente de que o sistema debe ser coherente. En realidade, resulta posíbel que non o sexa. De feito, non é coherente, e, xa que logo, este sistema caótico é inviábel.
Nas periferias, a globalización do sistema produtivo ocorre en conxunción coa substitución dos bloques hexemónicos de eras anteriores por un novo bloque hexemónico dominado polas novas burguesías compradore, que non son elementos constitutivos dunha burguesía globalizada, senón só aliadas subalternas das burguesías da tríade dominante. E se non hai unha burguesía globalizada en proceso de formación, tampouco se enxerga no horizonte un Estado globalizado. A causa fundamental é que o actual sistema globalizado non atenúa, senón que en realidade acentúa o conflito (xa visíbel ou potencial) entre as sociedades da tríade e as do resto do mundo. Insisto en que me refiro a un conflito entre sociedades e, en consecuencia, potencialmente entre Estados. A vantaxe derivada da posición dominante da tríade (a renda imperialista) permítelle ao bloque hexemónico formado en torno aos monopolios xeneralizados gozar dunha lexitimidade que se expresa, á súa vez, na converxencia de todos os partidos políticos fundamentais, sexan de dereita ou de esquerda, e no seu compromiso coas políticas económicas neoliberais e a continua intervención nos asuntos das periferias. Doutra banda, as burguesías neocompradore das periferias non son nin lexítimas nin críbeis a ollos dos seus propios pobos (porque as políticas ás que serven non permiten “alcanzar os desenvolvidos”, e na maioría dos casos conducen ao impasse do desenvolvemento de carácter lumpen. Xa que logo, a inestabilidade dos actuais gobernos é a regra neste contexto.
Do mesmo xeito en que non existe unha burguesía globalizada nin sequera no nivel da tríade ou da Unión Europea, tampouco existe neses niveis un Estado globalizado. O que existe é unha simple alianza entre Estados. Eses Estados, á súa vez, aceptan gustosamente a xerarquía que lle permite á alianza funcionar: o liderado xeral está en mans de Washington, e o liderado europeo en mans de Berlín. O Estado nacional segue en pé ao servizo da globalización.
Nos círculos posmodernos circula a idea de que o capitalismo contemporáneo xa non necesita o Estado para manexar a economía mundial e que, xa que logo, o sistema dos Estados está en proceso de extinción e no seu lugar emerxe a sociedade civil. Non repetirei os argumentos que formulei contra esta tese inxenua que é espallada, ademais, polos gobernos dominantes e os santóns dos medios de comunicación ao seu servizo. Non hai capitalismo sen Estado. A globalización capitalista non sería posíbel sen as intervencións das forzas armadas dos Estados Unidos e o seu manexo do dólar. É obvio que as forzas armadas e o diñeiro son instrumentos do Estado, non do mercado.
Pero como non existe un Estado mundial, os Estados Unidos intentan cumprir esa función. As sociedades da tríade considérano lexítimo; outras sociedades non. Pero, que importa? A autoproclamada “comunidade internacional”, isto é, o G7 máis Arabia Saudita, que sen dúbida debe terse convertido nunha república democrática, non recoñece a lexitimidade da opinión do 85% da poboación mundial.
Polo tanto, existe unha asimetría entre as funcións do Estado nos centros imperialistas dominantes e nas periferias sometidas ou por someter. O Estado nas periferias compradorizadas é inherentemente inestábel e, en consecuencia, un inimigo potencial, cando non un inimigo xa real.
Hai inimigos cos que as potencias imperialistas dominantes se viron obrigadas a coexistir, polo menos até o de agora. É o caso de China, que rexeitou (até o momento) a opción neocompradore e leva adiante un proxecto soberano de desenvolvemento nacional integrado e coherente. Rusia tornouse un inimigo en canto Putin se negou a aliñarse politicamente coa tríade e quixo coutar as súas ambicións expansionistas en Ucraína, aínda cando non pretende (non o pretende aínda?) abandonar os coñecidos vieiros do liberalismo económico. A gran maioría dos Estados compradore do Sur (ou sexa, Estados ao servizo das súas burguesías compradore) son aliados, non inimigos, mentres cada un deses Estados compradore parezan estar a cargo dos seus respectivos países. Mais os dirixentes en Washington, Londres, Berlín e París saben que eses Estados son fráxiles. En canto unha revolta popular -con ou sen unha estratexia alternativa viábel- ameaza a un deles, a tríade arrógase o dereito a intervir. A intervención pode conducir até a considerar a destrución deses Estados e das sociedades implicadas. Esta estratexia está agora en curso en Iraq, Siria e outros lugares. A razón de ser da estratexia encamiñada ao control militar do mundo pola tríade encabezada por Washington enmárcase de maneira total nesta visión “realista”, que se contrapón claramente á visión inxenua -á Negri- dun Estado globalizado en proceso de formación(14).
Respostas dos pobos e os Estados do Sur
A ofensiva actual do imperialismo colectivo dos Estados Unidos/Unión Europea/Xapón contra todos os pobos do Sur descansa sobre dous alicerces: o alicerce económico (o neoliberalismo globalizado ao que son obrigados como a única política económica posíbel) e o alicerce político (continuas intervencións, incluídas guerras preventivas contra quen rexeita as intervencións imperialistas). A resposta dalgúns países do Sur, como os membros do grupo BRICS, no mellor dos casos descansa sobre un único alicerce: rexeitamento á xeopolítica do imperialismo, mais aceptación do neoliberalismo económico. Iso fainos vulnerábeis, como mostra a actual situación de Rusia(15). Si, hai que entender que “o comercio é a guerra”, como escribiu Yash Tandon(16).
Todos os países do mundo, con excepción dos da tríade, son inimigos reais ou potenciais, salvo os que se someten por completo á súa estratexia económica e política. Dado ese marco referencial, Rusia é “un inimigo”(17). Sexa cal for o noso xuízo acerca do que foi a Unión Soviética, a tríade combateuna simplemente porque se trataba dun intento de desenvolvemento que era independente do capitalismo/imperialismo dominante. Tras a derruba do sistema soviético, algúns (sobre todo en Rusia) pensaron que Occidente non se enfrontaría a unha “Rusia capitalista”, como ocorrera en Alemaña e Xapón, que “perderon a guerra pero gañaron a paz”. Esquecían que as potencias occidentais apoiaron a reconstrución dos países onde florecera o fascismo precisamente para enfrontar o reto que supoñían as políticas independentes da Unión Soviética. Agora que ese reto desapareceu, o obxectivo da tríade é lograr o total sometemento de Rusia, a destrución da súa capacidade de resistencia. O curso actual da traxedia ucraína ilustra a realidade do obxectivo estratéxico da tríade. Esta organizou en Kiev o que en puridade debería chamarse un “golpe de estado euro/nazi”. A retórica dos medios de comunicación occidentais, que proclaman que as políticas da tríade teñen como propósito promover a democracia é sinxelamente unha trola. Os países de Europa Oriental non se “integraron” na Unión Europea como socios iguais, senón como “semicolonias” das principais potencias capitalistas/imperialistas de Europa Occidental e Central. A relación entre o oeste e o leste do sistema europeo é similar até certo punto á que rexe as relacións entre os Estados Unidos e América Latina.
Xa que logo, hai que apoiar a política rusa de se opoñer ao proxecto de colonización de Ucraína. Pero esta “política internacional” positiva de Rusia está condenada ao fracaso se non conta co apoio do pobo ruso. E ese apoio non pode lograrse sobre a exclusiva base do “nacionalismo”. Só pode alcanzarse se a política económica e social interna promove os intereses da maioría dos traballadores. Unha política orientada cara ao pobo implica, xa que logo, afastarse o máis posíbel da receita “liberal” e a mascarada electoral asociada a ela, que afirma brindarlle lexitimidade a políticas sociais regresivas. No seu lugar, suxeriría implantar un novo capitalismo de Estado cunha dimensión social (e digo social, non socialista). Ese sistema despexaría o camiño para posíbeis avances futuros cara á socialización da xestión da economía, e, xa que logo, cara a novos avances auténticos cara a unha invención da democracia que responda aos desafíos dunha economía moderna.
Un poder estatal ruso que se manteña dentro dos límites estritos da receita neoliberal elimina as posibilidades de éxito dunha política exterior independente e de que Rusia se converta nun país verdadeiramente emerxente que poida transformarse nun importante actor internacional. O neoliberalismo só pode achegarlle a Rusia unha tráxica regresión económica e social, un “desenvolvemento de carácter lumpen” e unha subordinación crecente á orde imperialista global. Rusia proporcionaríalle á tríade petróleo, gas e outros recursos naturais; as súas industrias reduciríanse ao estatus da subcontratación en beneficio dos monopolios financeiros occidentais. En tal situación, que non é moi afastada da que Rusia ocupa actualmente no sistema global, os intentos de actuación independente na area internacional serán extremadamente fráxiles, e estarán suxeitos a “sancións” que fortalecerán o desastroso aliñamiento da oligarquía económica dominante ás esixencias dos monopolios dominantes da tríade. A actual saída de “capital ruso” asociada coa crise de Ucraína ilustra o perigo. O restablecemento do control estatal sobre os movementos de capital é a única resposta efectiva a este.
Agás China, que leva a cabo un proxecto nacional de desenvolvemento industrial moderno vinculado á renovación da agricultura familiar, os países emerxentes do Sur (os BRICS) seguen descansando sobre un único alicerce: opóñense á depredación da globalización militarizada, pero seguen presos pola camisa de forza do neoliberalismo(18).
_____________________________________________________________________
Notas
(1) Neste artigo limítome a examinar as experiencias de Rusia e China, aínda que sen intención de ignorar as outras revolucións socialistas do século XX (Corea do Norte, Vietnam, Cuba).
(2) Antes do inicio da Segunda Guerra Mundial, Stalin intentou desesperadamente, e sen éxito, establecer unha alianza coas democracias occidentais contra o nazismo. Terminada a guerra, Washington optou pola Guerra Fría, mentres que Stalin procurou establecer vínculos amigábeis coas potencias occidentais, de novo sen éxito. Ver Geoffrey Roberts, Stalin’s Wars: From World War to Cold War, 1939-1953 (New Haven, CT: Yale University Press, 2007). Ver o importante prefacio de Annie Lacroix Riz á edición francesa: Les guerres de Staline: De la guerre mondiale à la guerre froide (París: Éditions Delga, 2014).
(3) Aludo aquí ás teses de Kautsky en The Agrarian Question, 2 vols. (Londres: Pluto Press, 1988; primeira edición, 1899).
(4) Existen gratas excepcións entre os intelectuais marxistas que, sen teren responsabilidades na dirección de partidos revolucionarios, e moito menos de Estados revolucionarios, permaneceron atentos aos desafíos enfrontados polos socialismos de Estado (penso, por exemplo, en Baran, Sweezy, Hobsbawn e outros).
(5) Ver Samir Amin, “Chinesa 2013”, Monthly Review 64, nº. 10 (marzo 2013): 14-33, en especial para análises relativas ao tratamento que lle dispensou o maoísmo á cuestión agraria.
(6) Ver Eric J. Hobsbawn, Echoes of the Marseillaise: Two Centuries Look Back on the French Revolution (Londres: Verso, 1990); ver tamén as obras de Florence Gauthier. Estes autores non identifican Termidor coa restauración, como suscita a simplificación trotskista.
(7) Sobre a destrución en curso do campesiñado de Asia e África, ver Samir Amin, “Contemporary Imperialism and the Agrarian Question”, Agrarian South: Journal of Political Economy 1, nº 1 (abril 2012): 11-26, http://ags.sagepub.com.
(8) Analizo aquí só algunhas das consecuencias de maior envergadura do paso aos monopolios xeneralizados (a financeirización, o ocaso da democracia). No que toca ás cuestións ecolóxicas, remítome á notábel obra de John Bellamy Foster.
(9) Nikolai Bukharin, Imperialism and the World Economy (Nova York: Monthly Review Press, 1973; escrito en 1915); V. I. Lenin, Imperialism, The Highest Stage of Capitalism (NovaYork: International Publishers, 1969; escrito en 1916).
(10) Para unha maior profundación sobre a análise do Sector III e a súa relación coa teoría de Baran e Sweezy sobre a absorción do excedente, ver Samir Amin, Three Essays on Marx’s Value Theory (Nova York: Monthly Review Press, 2013), 67-76; e John Bellamy Foster, “Marxian Crise Theory and the State”, en John Bellamy Foster e Henryk Szlajfer, eds., The Faltering Economy (Nova York: Monthly Review Press, 1984), 325-49.
(11) André Gunder Frank e Samir Amin, “Let’s Not Wait for 1984”, en Frank, Reflections on the World Economic Crisis (Nova York: Monthly Review Press, 1981).
(12) Samir Amin, Empire of Chaos (Nova York: Monthly Review Press, 1992).
(13) Sobre o enfrontamento á globalización financeira, ver Samir Amin, “From Bandung (1955) to 2015: New and Old Challenges for the Peoples and States of the South”, relatorio presentado no Foro Social Mundial, Túnez, marzo de 2015, e “The Chinese Yuan”, publicado en chinés, 2013.
(14) “Contra Hardt and Negri”, Monthly Review 66, nº. 6 (novembro 2014): 25-36.
(15) A opción da desconexión é inevitábel. A extrema centralización do excedente no nivel mundial, en forma de renda imperialista para os monopolios das potencias imperialistas, resúltalles insoportábel a todas as sociedades da periferia. É necesario deconstruír ese sistema con vistas a reconstruílo máis tarde con outra forma de globalización compatíbel co comunismo, entendido como unha etapa máis avanzada da civilización universal. Neste contexto, suxerín unha comparación coa necesaria destrución da centralización no Imperio romano, que despexou o camiño para a descentralización feudal.
(16) Yash Tandon, Trade is War (Nova York: OR Books, de próxima aparición).
(17) Samir Amin, “Russia in the World System”, capítulo 7 en Global History: A View from the South (Londres: Pambazuka Press, 2010), “The Return of Fascism in Contemporary Capitalism”, Monthly Review 66, nº. 4 (setembro 2014): 1-12.
(18) Sobre as inadecuadas respostas da India e Brasil, ver Samir Amin, The Implosion of Capitalism (Nova York: Monthly Review Press, 2013), capítulo 2, e “Latin America Confronts the Challenge of Globalization”, Monthly Review 66, nº. 7 (decembro 2014): 1-6.
_____________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web ‘El viejo topo’, xaneiro de 2016]