O futuro do traballo ante o desmantelamento do Estado
Se conseguimos ter un control social na implantación destas novas tecnoloxías, seremos capaces de crear un traballo de calidade, cunha redución da xornada laboral e unha mellora dos parámetros de seguridade e saúde no traballo
As innovacións tecnolóxicas son presentadas inicialmente como procesos que melloran as condicións de vida, reducen o tempo de traballo e optimizan o desenvolvemento. As transformacións que se produciron desde a revolución industrial nas súas diversas etapas trouxeron consigo, ademais de avances, cambios radicais na estruturación do traballo e nas súas formas de organización. Ao mesmo tempo que certos postos de traballo deixaron de existir, desenvolvéronse moitos outros e produciuse un salto nas condicións de vida dunha parte importante da poboación.
Hoxe estamos a vivir unha nova transformación no modelo produtivo e económico que suscita novos retos para as formas do traballo. Presentado de diversos xeitos, como a 4ª revolución industrial ou a industria 4.0, o modelo caracterizado polo acelerado proceso de automatización e dixitalización da economía, a robótica avanzada e o uso intensivo da biotecnoloxía e a nanotecnoloxía achega, a diferenza das outras "revolucións" produtivas, un novo aspecto que é a velocidade coa que se desenvolve e que, fronte á falta dunha regulación que siga ao seu ritmo, tamén aumenta a desigualdade en niveis nunca antes vistos. As tecnoloxías, por si mesmas, non son o problema, senón a lóxica que impulsa a súa introdución.
O PIB mundial triplicouse nos últimos 40 anos, pero non trouxo beneficios para a poboación no seu conxunto. Datos da OIT(1) mostran que en 2018, 172 millóns de persoas en todo o mundo estaban desempregadas, pero que, malia a diminución en comparanza co ano anterior, as condicións de traballo non melloraron.
A mesma investigación sinala que máis de 3.300 millóns de persoas empregadas non tiñan niveis acaídos de seguridade económica, benestar material ou oportunidades de progreso, advertindo que os empregos creados pola dixitalización son cada vez máis precarios, temporais e con escasas posibilidades de negociar dereitos.
En canto á desigualdade, Oxfam(2) sinala que o 1% da poboación mundial concentra o 99% da súa riqueza. Desigualdade que é condicionada por factores como: rexión, sexo, idade e raza. Mentres os traballadores europeos se adaptan, non sen perdas, a este novo proceso do mercado laboral, os países do Sur Global enfróntanse á falta de acceso ás tecnoloxías e Internet, o que xera unha distancia abismal en canto ao tipo de beneficios e capacidades para participar nesta nova economía.
A división do traballo internacional é aínda máis desigual
Unha cuestión determinante no proceso de acumulación de capital e directamente ligada a esta nova distribución son as cadeas globais de produción, onde existe unha clara división entre países que concentran tecnoloxía de punta, desenvolvemento de produtos con alto valor engadido e concentración de "propiedade intelectual" e outros países relegados a unha produción con baixo valor engadido, baixa capacidade de innovación tecnolóxica, que se resignan apenas a reproducir ou ensamblar produtos e equipos.
Este modelo caracterízase por unha produción fragmentada en varios países, levada a cabo por unha empresa matriz, xeralmente transnacional, con sede no Norte Global, que está lonxe de onde se producen e/ou comercializan os produtos. A publicación Cadeas Globais de Produción e Acción Sindical, da Confederación de Traballadores das Américas (CSA) mostra que o 20,6% do traballo global forma parte das longas cadeas produtivas(3), onde a meirande parte da forza laboral non é recoñecida polas empresas matrices, ignorando os dereitos de millóns de traballadores en todo o mundo.
Dentro deste mapa da división da produción internacional, cales son os empregos e as súas características para os países latinoamericanos? O 95% da forza laboral de 25 multinacionais que operan en América Latina (O Salvador, Panamá, Costa Rica, Brasil, Arxentina) está composto por traballadores ocultos. Hai 17 traballadores ocultos nestas cadeas por cada traballo directo(4).
De feito, a nosa rexión en particular continúa profundando a súa especialización como provedora de materias primas de orixe mineral ou agrícola, situadas nas primeiras fases das cadeas, mentres que perde peso nas etapas de maior elaboración, situadas nas fases superiores.
Ao estruturar grandes cadeas de produción, as empresas transnacionais poden trasladar as cargas sociais, ambientais e laborais e as ameazas para a institución aos últimos elos da cadea, a empresas locais situadas nos países do Sur, mentres que os principais beneficios se concentran nas mans das empresas matrices, xeralmente no Norte, pero tamén en países como Brasil e México que son sedes destas empresas matrices.
A precarización dos dereitos como tendencia
Un estudo(5) da OIT mostra que entre 2008 e 2014, 110 países sometéronse a reformas legais para debilitar a lexislación laboral, aumentando as horas de traballo, fomentando os contratos temporais, o despedimento colectivo e interferindo na negociación colectiva e as formas de contratación.
As reformas en curso en Brasil desde 2016 están fóra do período de investigación da OIT, mais forman parte do mesmo patrón de recorte dos dereitos adquiridos historicamente, favorecendo así a unha maior inseguridade laboral, a terceirización e os ataques ás organizacións sindicais.
Os cambios cada vez máis rápidos dos modos de produción e o aumento do nivel de desemprego sinalan un futuro pouco promisorio para a clase obreira, se non se reformulan estas normas e se a lexislación non se adapta ás novas características para garantir a preservación dos dereitos e a protección dos traballadores.
Brasil neste contexto
Neste marco, a realidade brasileira agrávase tras os reveses que se veñen dando desde 2016, coa destitución da presidenta Dilma Rousseff e cos gobernos de Temer e Bolsonaro, caracterizados polo desmantelamento das políticas sociais e laborais, así como por un investimento cada vez menor en tecnoloxías e a priorización das economías primarias, o que suscita unha perspectiva bastante desafiante para o futuro do traballo no país.
Dentro da economía mundial, Brasil profunda o seu rol como un dos principais exportadores de produtos básicos minerais e agrícolas, que tenden a caracterizarse cada vez máis por un alto grao de automatización e robotización, con pouca xeración de emprego e un gasto cada vez maior en enerxía e recursos naturais.
Esta realidade transfire non só máis empregos precarios a estas rexións, senón tamén modelos económicos baseados na primarización e exportación de baixo valor engadido e, frecuentemente, con altos custos ambientais e sociais.
Fronte a unha política de Estado que non prioriza os investimentos en investigación e tecnoloxía e a diversificación da economía, os traballadores son vulnerábeis ante unha dinámica de mercado cada vez máis cruel e agresiva. En tempos de disputa mundial polo control das ganancias obtidas da alta especialización da economía, o proxecto do goberno que hoxe exerce o poder en Brasil, vinculado ao ultraliberalismo internacional, renuncia o subordinadamente ás posibilidades de obter beneficios das novas tecnoloxías para o desenvolvemento do país.
O papel do Estado e a democracia
Os Estados fortes e democráticos son fundamentais ante unha dinámica económica cada vez máis rápida que exacerba as desigualdades. Por outra banda, cómpre incorporar ao actual proceso de transformación as políticas sociais e económicas que garantan dereitos máis xustos e posibilidades de competitividade, como formas de compensación ante os rápidos cambios no mundo do traballo. O tema das tecnoloxías e o seu papel na economía non é unha cuestión de determinismo tecnolóxico, senón do seu control e aplicación en beneficio da maioría da poboación. O Sur Global en xeral ten pouca participación neste debate, acaparado polas economías desenvolvidas e nomeadamente polas grandes empresas transnacionais.
Ao non ter o protagonismo nesta disputa, as nosas economías e países reforzan o papel que se lles outorga na distribución internacional do capital como fontes de materias primas, provedoras de enerxía e man de obra barata.
Dada a tendencia ao desmantelamento acelerado das capacidades regulatorias e de control por parte das institucións estatais en Brasil, a poboación traballadora atópase sen mecanismos de protección e defensa. O sector privado brasileiro, o maior beneficiario do golpe xudicial, lexislativo e mediático, recibiu diversos tipos de beneficios desde 2016 (impostos, condonación de débedas co Estado, facilitación e incentivos na privatización de empresas públicas, entre outros), ademais de ser o principal promotor das contrarreformas laborais desenvolvidas polos gobernos de Temer e Bolsonaro.
Neste contexto, tamén existe unha crecente tendencia a descoñecer os mecanismos de intermediación social construídos desde a redemocratización, así como a criminalización das diversas formas de organización social no campo e na cidade.
Transición xusta como estratexia sindical fronte aos cambios no mundo do traballo
Fronte a un contexto de ataques, pero entendendo a urxencia de actuar para lles facer fronte, na actualidade, a bandeira sindical dunha transición xusta pode entenderse como unha forma posíbel e necesaria de responder a un panorama inicialmente devastador para o emprego.
Nunha perspectiva de cambio do sistema de produción e das formas de emprego, un debate que presenta certas semellanzas con relación aos impactos sobre a clase obreira é o do cambio climático e as transformacións cara a unha economía baixa en carbono.
Tanto a industria 4.0 como a economía baixa en carbono traen consigo cambios fundamentais que implican un alto uso de tecnoloxías coa substitución de modelos que afectan a un gran número de traballadores, o que xera retos en canto ás respostas necesarias e urxentes para os traballadores implicados.
Para unha transición xusta, avogamos por unha política que involucre os Estados, empresas, traballadores e comunidades afectadas, onde se garanta que a clase obreira non cargue coa responsabilidade das transformacións necesarias ou implementadas para unha nova economía, nin das débedas sociais das empresas, que non están dispostas a facer unha transición socialmente xusta.
Esta política debe implicar a capacitación dos traballadores para as novas tecnoloxías e a recualificación e inserción dos traballadores dos sectores que serán transformados ou deixarán de existir, asegurando a participación dos sindicatos e as comunidades na formulación das políticas desenvolvidas, incluíndo perspectivas como de xénero, raza e xeracional. Implica tamén conseguir a xeración de novos e mellores empregos sobre a base do traballo decente e o respecto á organización sindical.
Se non se observan esta realidade e esta necesidade, veremos que as novas tecnoloxías agrandarán aínda máis a fenda entre a precariedade e a miseria sistémica da clase obreira e as condicións mínimas para o desenvolvemento sustentábel e a dignidade humana. Se conseguimos ter un control social na implantación destas novas tecnoloxías, seremos capaces de crear un traballo de calidade, cunha redución da xornada laboral e unha mellora dos parámetros de seguridade e saúde no traballo.
_____________________________________________________________________________
Notas:
1 OIT, 2019. Perspectivas sociais e do emprego no mundo: Tendencias 2019. Dispoñíbel en: https:// bit.ly/2Ztb4IH
2 Oxfam Internacional, 2016. Uma Economia para ou 1%. Dispoñible en: https://bit.ly/2Zl9QUI
3 Confederación Sindical de Traballadores/as das Américas, 2018. Cadeas globais de produción e acción sindical. Cartilla didáctica. Dispoñibel en: https://bit.ly/2Pi3uRy
4 Confederación Sindical Internacional, 2017.
5 ILO, 2015. Labour market reforms since the crisis: drivers and consequences / Dragos Adascalitei, Clemente Pignatti Morano; International Labour Office, Research Department. Geneva: (Research Department working paper; Non. 5. Dispoñíbel en: https://bit.ly/2Nz9H96
Escándalo Exportando cobiza a través da Canal de Panamá. Dispoñíbel en: https://bit.ly/2zmOJll
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Alainet, núm. 543, setembro de 2019]