O capital vaise á guerra (e arrástranos)
A crecente escalada belicista sitúanos nunha encrucillada existencial: a necesidade de identificar os perigos potenciais desta escalada, así como a súa vinculación coas lóxicas dun capitalismo terminal, ten que ir acompañada da recuperación da mellor tradición internacionalista revolucionaria
Unha lectura atenta dos acontecementos recentes móstranos como a guerra de Ucraína avanza inevitabelmente cara a un conflito militar aberto entre Occidente e Rusia, de consecuencias catastróficas e cun posíbel desenlace (xa non é tabú) en forma de guerra nuclear. Non creo que o catastrofismo sirva para nada, nin para mobilizar a clase traballadora contra a guerra nin moito menos para contrarrestar a euforia militarista das elites, pero é difícil estabelecer unha lectura alternativa do que está a suceder. A diplomacia está enterrada, as canles de diálogo son inexistentes, emprendeuse unha carreira armamentística que non é máis que o presaxio do inminente desastre. Moitos dos ingredientes que levaron á gran trituradora de carne humana que foi a Primeira Guerra Mundial están sobre a mesa. Pero sexa por entusiasmo militarista ou por ignorancia supina –ou ben as dúas cousas…– os medios de comunicación e os gobernos occidentais seguen transmitindo un discurso unidireccional e simplista, en función do cal todo o que está a pasar se explica exclusivamente polos delirios de grandeza dun tolo disposto a destruír o mundo.
As análises xeopolíticas complexas, cando máis necesarias son, deixaron se facer á hora de fixar as coordenadas que guían a política exterior, tamén por parte duns medios de comunicación sempre ben dispostos a explotar a dimensión espectacular da cousa e que consideran un aburrimento os discursos máis elaborados. Talmente como o ano 1914, estamos a deslizar irresistibelmente cara ao abismo nihilista da guerra total, os falcóns militaristas ocuparon a centralidade do debate político e parece que non hai marcha atrás cara á desfeita. E ao igual que no ano 1914, a esquerda é incapaz de construír un discurso internacionalista coherente e agocha a cabeza no mellor dos casos; no peor, apoia activamente a política de rearmamento e o fortalecemento do bloque imperialista atlantista.
E, aínda así, á marxe das responsabilidades da Federación Rusa, o actual conflito non se entende sen ter en conta o intervencionismo occidental desde os feitos de Euromaidan (2013-2014) e antes. A Unión Europea e a OTAN –vehículo da submisión europea ao imperialismo ianqui– empezan a considerar desde 1989, a pesar das promesas feitas ao iluso Mikhaïl Gorbachev, os países saídos da extinta Unión Soviética como a súa zona natural de influencia, resucitando en certo xeito os anhelos do expansionismo alemán cara ao leste, concretadas no infame lebensraum. A confrontación coa Rusia de Putin –que desde 2008 se opón a tales designios recuperando a dimensión xeopolítica propia do nacionalismo grande-ruso–, a pesar de que, disfrazada do eterno conflito entre democracia liberal e autocracia, ten todas as características dunha disputa por zonas de influencia. Occidente instrumentalizou o nacionalismo ucraíno máis esencialista (branqueando mesmo as súas expresións fascistas máis evidentes) para facer bascular o país cara á súa zona de influencia e romper os tradicionais vínculos con Rusia. Foi o caso da chamada Revolución Laranxa encabezada por Viktor Iushenko (presidente entre 2004 e 2010) e patrocinada por Occidente; e, obviamente, tamén foi o caso do golpe de Euromaidan do 2014, que supón unha ruptura radical e irreversíbel con Rusia e o inicio dunha nacionalización ucraína unificadora cos parámetros que sempre sostivera a extrema dereita nacionalista, cunha centralidade máis que evidente do compoñente antirruso e prooccidental. É o apoio occidental á revolución de cores do nacionalismo ucraíno máis radical o que fai estourar o país e propicia unha guerra civil nunca recoñecida entre a Ucraína nacionalista e a Ucraína rusófona do leste. De feito, a intervención rusa prodúcese só a partir deste suceso, primeiro en Crimea e despois ao Donbass, só despois da toma de conciencia de que a situación era irreversíbel para os intereses rusos e que ningunha estratexia de poder brando do Kremlin podería endereitala.
O ruído da maquinaria de guerra agochou que, desde entón, as corporacións occidentais viron aberto un mercado prometedor, sobre todo nun sector agrícola altamente produtivo. O Banco Mundial, o FMI, e o Banco Europeo pola Reconstrución e o Desenvolvemento estiveron poñendo as bases para a privatización a grande escala de Ucraína, mediante a imposición de programas de axuste estrutural (eufemismo liberal que significa pousar un país de xeonllos ante o capital internacional). Xa en 2014 Ucraína tivo que se comprometer cun conxunto de medidas de austeridade a cambio dun rescate de 17.000 millóns de dólares do FMI. Estas medidas incluían o recorte de pensións e salarios, a privatización de servizos como o fornecemento de auga e enerxía e a privatización dos bancos. Como condición previa para a integración europea, a UE tamén impuxo reformas políticas e económicas legalmente vinculantes para liberalizar a economía, codificadas ao DCFTA (Tratado de Asociación e Zonas Integradas de Libre Comercio), asinado o mesmo 2014 a todo correr e en vigor desde o ano 2017(1). O crecente endebedamento do país só logrou situalo nunha posición de non retorno, sometido á chantaxe da axuda occidental para sufragar o custo dunha guerra á cal se viu, en certo xeito, arrastrado polo mesmo Occidente. Nin hai que dicir que as medidas tomadas implicaron unha caída drástica do nivel de vida, só tapada pola bandeira e o fervor nacionalista, sempre tan útiles na hora de complementar a disciplina imposta polo capital.
Unha das condicións impostas a cambio da sempre desinteresada axuda occidental foi o levantamento da moratoria sobre a venda de terras agrícolas (facilitando a privatización do que quedaba de terras do Estado, herdeiras dos kolkhoz e sovkhoz soviéticos) e a creación dun mercado de terras ás cales podían acceder corporacións estranxeiras e fondos de investimento. Os resultados son notábeis, como sinalaba o ano pasado un informe do Oakland Institute: os oligarcas, en combinación coa agroindustria internacional puideron acaparar gran número de terras, de xeito que ao redor de 4,3 millóns de hectáreas son explotadas pola gran agroindustria, con 3 millóns de hectáreas en mans dunha ducia de grandes empresas agroindustriais (as nove primeiras con sede ao estranxeiro e participadas por fondo de investimento internacionais). A cantidade total de terras controlada por oligarcas, individuos corruptos e grandes empresas agroalimentarias supera os nove millóns de hectáreas, máis do 28% das terras cultivábeis do país; o resto é cultivado por máis de oito millóns de agricultores ucraínos(2). A reconstrución de Ucraína, que será dirixida polo benintencionado fondo voitre BlackRock, augura todo un futuro brillante para os investimentos internacionais: un país devastado pola guerra, cunha man de obra relativamente moi formada pero con soldos de miseria, un país disposto (e obrigado) a se someter á lei ditada polo gran capital internacional.
As empresas vinculadas directa ou indirectamente co negocio da guerra están exultantes. Os beneficios récord que conseguiron nos últimos tempos non son nada en comparanza coas bendicións que lles promete o futuro a medio prazo: non só haberá que seguir alimentando o arsenal dilapidado de forma voraz na fronte de Ucraína; fará falta tamén repoñer o arsenal dos países europeos, que se baleirou en gran medida polas transferencias de armamento e, se o conflito deriva nunha implicación máis directa da UE e a OTAN, haberá que ir a unha economía de guerra, como os mediocres e grises líderes europeos, convertidos en belicistas de salón, xa están a pregoar por activa e por pasiva. Rheinmetall, a empresa armamentística alemá, xa anunciou que estabelecería plantas de produción en Ucraína (por certo, a súa cotización bolsista ha pasado duns 100 € antes da guerra aos 500 actuais e a tendencia é á alza…); tamén a industria armamentística francesa mostrou un claro interese para producir in situ a prezos de saldo. Aínda así, seguimos pensando que esta guerra vai da sempiterna loita entre democracia e autocracia; entre o ben e o mal.
Pero deixemos de lado a economía e o capital. Aceptemos, por un momento, a clásica lectura liberal, consistente a observar a realidade xeopolítica cuns anteollos través dos cales só se ve unha esfera política supostamente autónoma, á cal son reconducíbeis os conflitos e todos os males deste mundo, deixando sempre impoluto o expediente criminal do capital nas súas empresas internacionais; lectura tan cara á nosa esquerda progresista, que xa hai tempo que se esqueceu do capitalismo e a loita de clases. É esta lectura a que permite entender o presente conflito como unha cuestión vinculada ás ambicións xeopolíticas de dominación dunha potencia de segunda orde –pero cun bo arsenal nuclear e mísiles hipersónicos–, encabezada por un líder megalómano que virou tolo. O que é máis curioso do caso é que, en función desta lectura, digamos estritamente política, tanto pode ser que Rusia estea a piques de se afundir como un castelo de cartas como que estea a planear seriamente unha conquista de Europa e estea en disposición de facelo. Nun caso e o outro, curiosamente, o resultado é o mesmo: conseguir lexitimar máis transferencia armamentística e máis investimento para rearmar Europa (nun caso para facer caer o coloso con pés de barro; no outro, para facer fronte á ameaza de guerra inminente). Pero o segundo argumento, aínda que pouco críbel se se observan as dificultades rusas no terreo militar, ten unhas implicacións dobremente perigosas: se Rusia se fai coa vitoria e se propón avanzar máis aló do Vístula (por moito que nada demostra que sexa así…), ábrense as portas de par en par a unha intervención militar directa da OTAN. Esta é a perspectiva das recentes declaracións de Macron, posto no seu papel de Napoleón de andar pola casa; tamén da liña dura que encarnan países como Polonia e as Repúblicas Bálticas.
Desde esta lectura estritamente «política», a primeira cuestión que deberían responder os nosos liberais e progresistas é: púidose evitar esta guerra? A resposta é evidentemente si: só faría falta que ambas as partes respectasen os acordos de Minsk asinados en 2015 por Rusia, Ucraína, Alemaña e Francia. Estes acordos poñían sobre a mesa un escenario de desmilitarización e de saída política ao conflito a partir do recoñecemento dun certo grao de autonomía para o Donbass (o caso de Crimea quedaba ao aire). Pero nin para Ucraína nin para os seus socios occidentais estas condicións, por tímidas que fosen, eran aceptábeis. Durante anos o exército ucraíno e as milicias ultranacionalistas seguiron coa maquinaria de guerra, atacando tanto obxectivos militares como civís. O 7 de decembro de 2022, o ex-chanceler alemá Angela Merkel, valedora dos acordos, recoñece ao semanario Die Zeit que os acordos de Minsk se asinaron co único obxectivo de dar tempo en Ucraína para se rearmar e fortalecer. Estas declaracións foron confirmadas posteriormente polo outro valedor do acordo, o ex-presidente francés François Hollande. Os presidentes ucraínos Petrò Poroishenko e Volodimir Zelenski coincidiron con este punto de vista, engadindo este último que «o engano por unha boa causa é perfectamente correcto.»(3). Se non fose que se trata de Zelenski, poderíase pensar que se trata de maquiavelismo en estado puro. Pero non: o oportunista Zelenski, que ás eleccións de 2019 foi escollido presidente cun programa de pacificación, entendeu cales eran os equilibrios de forza cando deu pasos para parar os combates e tentar domesticar os ultranacionalistas que loitaban no Donbass... e enterrou definitivamente a posibilidade de atopar unha solución no conflito.
O Instituto Alemany de Asuntos Internacionais e de Seguridade (SWP), pouco sospeitoso de simpatías con Rusia, publicaba en 2019 un documento en que se poñía en evidencia os factores que alimentaban o conflito tres anos antes de que este derivase en guerra aberta(4). Segundo o informe, o réxime de Kiev tiña como obxectivos centrais a vinculación coa OTAN e o illamento de Rusia, estando disposto a sacrificalo todo para a súa consecución. Respecto ao Donbass, a única perspectiva do goberno ucraíno era recuperar militarmente o control da rexión, sen outorgar ningún tipo de importancia a unha posíbel «reconciliación» cunha poboación que era percibida como retrógrada e con demasiada cultura soviética. O documento tamén admite a influencia das forzas fascistas na política ucraína: aínda que non tivera éxito electoralmente, a extrema dereita fascista conseguira condicionar fortemente o debate político e, de forma especial, a postura gobernamental respecto ao conflito do Donbass. Pero, evidentemente, o feito que o conflito conteña un claro compoñente de guerra civil non foi nunca contemplado polo discurso político hexemónico nin polos mediocres voceiros dos intereses do capital occidental, xa que este recoñecemento implicaría desmontar o discurso simplista dunha nación democrática indefensa que resiste heroicamente a agresión do xigante ruso. Pola súa banda, tamén en 2019, nun informe titulado «Overextending and Unbalancing Russia», o moi influente think tank RAND Corporation valoraba e recomendaba toda unha serie de medidas para desestabilizar Rusia, entre as cales estaba a imposición de sancións para prexudicar a economía rusa, proporcionar axuda letal a Ucraína, promover unha revolución de cores en Bielorrusia e reducir a influencia rusa sobre as ex repúblicas soviéticas do Cáucaso e Asia Central(5).
Entrementres, os líderes europeos seguen predicando a guerra santa da democracia contra a tiranía, os mesmos que agochan a cabeza baixo a á ou lexitiman o masacre que Israel está a cometer contra o pobo palestino. Pero deixemos tamén de lado o caso case patolóxico da hipocrisía occidental cando se trata de construír relatos de guerras xustas. Que esta é unha guerra por procuración contra Rusia case todo o mundo o sabe, pero son poucos os que se atreven a recoñecelo. Un deles é Leon Panetta, director da CIA durante a presidencia de Obama, cando se montou todo este enguedello: nunha entrevista concedida aos inicios do conflito recoñecía abertamente que esta «é unha guerra por procuración, digámolo ou non; pero trátase precisamente disto, e por esta razón temos que fornecer (a Ucraína) de todas as armas que poidamos.»(6). Pola súa banda, Oleksí Réznikov, ex-ministro de defensa ucraíno, afirmaba o seguinte nun ataque de sinceridade: «Estamos a levar a cabo unha misión da OTAN. Ucraína como país –e as súas forzas armadas– é membro da OTAN, de facto, non de iure.»(7).
Máis aló de excesos verbais, as probas da implicación occidental desde 2014, cando o conflito aínda se podía encarreirar de maneira diplomática, son abondosas. Segundo o mesmo secretario de defensa británico, Grant Schapps, o Reino Unido adestrou desde aquela uns 60.000 soldados ucraínos en solo británico(8). Pero é a CIA e mais o Departamento de Estado dos Estados Unidos os que máis fixeron para reforzar a maquinaria de guerra ucraína e máis partido sacaron da orientación claramente antirrusa do réxime que saíu do golpe de estado de 2014 (apoiado e instigado polos Estados Unidos). O New York Times destapou recentemente(9) que #CIA e os servizos secretos ucraínos colaboraran estreitamente durante os 8 anos anteriores á guerra en operacións de espionaxe e accións de sabotaxe (asasinatos incluídos) contra intereses rusos e na construción dunha rede de 12 bases de espionaxe ao longo da fronteira con Rusia. Doutra banda, esta estreita colaboración serviu para formar persoal altamente capacidade que chegou a posicións importantes e que mantén unha relación directa cos servizos secretos dos EUA: é o caso de Kirilo Budanov, xefe da Dirección Xeral de Intelixencia do Ministerio de Defensa (HUR) e no seu tempo integrante da Unidade 2245 –comando que recibiu adestramento militar especializado do grupo paramilitar de elite da CIA. Budanov é un personaxe chave da estrutura do poder ucraíno, mantén unha relación directa coa intelixencia americana e abandeira as posicións nacionalistas máis extremas e un odio antirruso visceral. Nunha entrevista en que se lle preguntaba pola responsabilidade do HUR en operacións terroristas e de sabotaxe, afirmou o seguinte: «Estivemos matando rusos e continuaremos matando rusos en calquera lugar do mundo até a completa vitoria de Ucraína.»(10). Porén, que personaxes escuros como Budanov teñan o poder que teñen non inquieta os nosos demócratas belicosos de salón.
Poucas semanas despois da invasión rusa, a CIA, segundo o NYT, «enviou decenas de novos oficiais para axudar os ucraínos. Un alto funcionario norteamericano dixo sobre a presenza da CIA: «Están a premer o gatillo? Non. Están a axudar coa identificación de obxectivos militares? Abofé que si.» A reportaxe do NYT, titulada de xeito ben enfático «The Spy War: How the C.I.A. Secretly Helps Ukraine Fight Putin» ten un ton claramente apoloxético e tenta encaixar no relato hexemónico de democracia contra tiranía, pero tería que deixar en evidencia que a Guerra de Ucraína ten implicacións e causas moito máis complexas do que se quere recoñecer e que Occidente está involucrado de pleno, moito antes de 2022.
O que se hai que preguntar hoxe é se a escalada militar en que estamos inmersos pode levar ao comezo da Terceira Guerra Mundial. Recentemente, o presidente francés Emmanuel Macron afirmaba que Francia xa non tiña liñas vermellas e abría a posibilidade dun envío de tropas a Ucraína e, por tanto, a involucrar o país (e por extensión os países da OTAN) directamente na guerra. Tamén recentemente se interceptaba unha comunicación do Estado Maior alemán en que militares de alto rango falaban abertamente e con profusión de detalles de cales eran os pasos que había que dar para facer voar a ponte do estreito de Kertx (en Crimea) con mísiles alemáns Taurus (implicando unha transferencia previsíbel deste tipo de mísiles de longo alcance, pero tamén a presenza de especialistas militares alemáns para manexalos). A resposta do goberno alemán foi significativa: puxo o foco de atención ao investigar como se produciu a filtración e non no seu contido, dando pois por boa a tese de que as potencias occidentais xa están a actuar sobre o terreo ou o farán de forma inminente. Os principais líderes europeos endurecen o seu belicismo e, coa nefasta Ursula von der Leyen á fronte, instan a rearmar Europa e a poñer os seus países en modo de economía de guerra. Alastair Crooke sostén que esta escalada é unha mostra clara que Europa ten medo da perda de hexemonía e, xunto cunha posíbel desvinculación dos Estados Unidos, isto leva os países do vello continente a emprender un posicionamento belicista á desesperada(11).
Habería que engadir a cantidade indecente de armamento e diñeiro que se investiron nesta guerra por procuración e a perspectiva dun investimento errado que non permitiría os retornos esperados. Faría falta tamén ter en conta o proxecto de reconfiguración xeopolítica que explica en boa parte esta guerra (e volvemos á economía capitalista). Ucraína ten que pasar ao bloque hexemónico occidental non polas súas calidades esencialmente democráticas e liberais, evidentemente, senón como provedor de gran e man de obra barata e en condicións practicamente servís; Rusia ten que ser sometida ou esfarelada, a explotación dos seus hidrocarburos e recursos posta a disposición do gran capital internacional e drenados cara a Occidente. A oligarquía capitalista ucraína tomou partido por Occidente o 2014; o pecado da oligarquía capitalista rusa, encadrada por Putin, é non querer compartir o botín. Os Estados Unidos de América e os seus vasalos decidiron preservar a hexemonía na súa orde baseada nas (súas) regras destruíndoo: abrindo un conflito de consecuencias imprevisíbeis con Rusia e China. Entrementres, o vasalo norteamericano denominado Europa, co argumento da defensa da democracia ucraína, iniciou unha política militarista e de rearmamento que será moi difícil de reverter e as consecuencias da cal poden ser potencialmente catastróficas. O conflito militar aberto con Rusia é cousa de tempo: un accidente imprevisto ou unha liña vermella que non se poida franquear. Se volvemos a 1914, tamén naquel momento, desde un punto de vista estritamente económico, o camiño cara á guerra parecía totalmente irracional, pero sucedeu. O capital vaise á guerra e arrástranos.
Poucas voces están a se levantar contra esta carreira cara ao abismo. Desde a esquerda institucional colaborouse de forma moi maioritaria con esta nova Union Sacrée e favoreceuse o discurso do militarismo atlantista. Probabelmente foi a nosa cándida esquerda a única que se creu o discurso hexemónico sobre a loita pola democracia e contra a tiranía: eran lexión os que crían que a Guerra contra Putin abriría novas oportunidades para estender a democracia e mesmo que o aliñamento coa OTAN equivalía a unha posición internacionalista. Esta lectura mistificadora en clave «liberal-democrática» que adoptou boa parte da esquerda só é viábel a partir da aceptación da premisa de que estamos ante unha guerra que se explica única e exclusivamente pola agresión non provocada dunha potencia (Rusia) sobre un país en situación de vulnerabilidade e se ignoran todos os factores que o acompañan (o intervencionismo occidental, o expansionismo da OTAN, a pugna por zonas de influencia, a toma do poder ucraíno por parte dos sectores prooccidentais e nacionalistas máis extremos, a guerra civil que vive o país desde 2014…)(12). Obviaremos que este «internacionalismo democrático» do capital e as súas pancas institucionais só se mobiliza hipocritamente de maneira discrecional e segundo conveña aos seus intereses… Trátase dunha simplificación aberrante que só pode facer obnubilar a capacidade de análise, reconducila aos parámetros ideolóxicos promovidos polo capital e impedir que se desenvolva en clave de materialismo histórico.
Só agora algúns empezan a ver as orellas ao lobo, cando xa se está falando abertamente de militarización do continente, de rearmamento e de guerra aberta cunha potencia nuclear, cando se está facendo evidente que os falcóns da guerra dominan totalmente o relato e a situación. A carencia dunha posición antibelicista coherente, a renuncia ao pensamento estratéxico e o seguidismo que se fixo do consenso hexemónico é un síntoma máis do naufraxio total desta esquerda. Tería que ser evidente que, desde un punto de vista internacionalista, é totalmente incoherente soster a posición belixerante do propio bloque. O primeiro deber de toda esquerda que se queira internacionalista tería que ser denunciar o chovinismo, o imperialismo e a predación capitalista, empezando polos da casa, e opoñerse á guerra convencional a partir da loita de clases. Abandonar de relatos liberais mistificadores sobre guerras idealistas que se combaten para defender a democracia faise imperativo.
_____________________________________________________________________________
Notas:
(1) The Oakland Institute, War and Theft: The Takeover of Ukraine’s Agricultural Land, The Oakland Institute, 2023, p. 14
(2) War and Theft, p. 4
(3) Christian Esch, Steffen Klusmann e Thore Schröder, «Putin ist ein Drache, der fressen muss», Der Spiegel, 9 de febreiro de 2023. https://www.spiegel.de/ausland/wolodymyr-selenskyj-im-interview-putin-ist-ein-drache-der-fressen-muss-a-458b7fe2-e15a-49a9-a38e-4bfba834f27b
(4) Sabine Fischer, The Donbas Conflict. Opposing Interests and Narratives, Difficult Peace Process. SWP Research Paper, 17.04.2019, doi:10.18449/2019RP05, https://www.swp-berlin.org/publikation/the-donbas-conflict
(5) RAND Corporation, Overextending and Unbalancing Russia, RAND Corporation, 2019.
(6) Entrevista a Bloomberg, 17 de marzo de 2022, https://www.bloomberg.com/news/videos/2022-03-17/u-s-is-in-a-proxy-war-with-russia-panetta-video
(7) Hugo Bachega, «Ukraine defence minister: We are a de facto member of Nato alliance», BBC, 13 de xaneiro de 2023.
(8) Grant Shapps, «Defending Britain from a more dangerous world» (discurso, 15 xaneiro 2024). https://www.gov.uk/government/speeches/defending-britain-from-a-more-dangerous-world
(9) Adam Entous e Michael Schwirtz, «The Spy War: How the C.I.A. Secretly Helps Ukraine Fight Putin», New York Times, 25 de febreiro de 2024. https://www.nytimes.com/2024/02/25/world/europe/cia-ukraine-intelligence-russia-war.html
(10) Michael Weiss e James Rushton, «’We will keep killing Russians,’ Ukraine’s military intelligence chief vows,» Yahoo News, 6 de maio de 2023. https://news.yahoo.com/we-will-keep-killing-russians-ukraines-military-intelligence-chief-vows-232156674.html
(11) Alastair Crooke, «Europe is Fearful and Desperate», Al Mayadeen, 4 de marzo de 2024. https://english.almayadeen.net/articles/analysis/europe-is-fearful-and-desperate
(12) Unha lectura moi recomendable, que analiza a guerra na súa complexitade de factores: Susan Watkins, «Five Wars in One. The Battle for Ukraine,» New Left Review, outubro-novembro de 2022.
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web catalán Catarsi, do 3 de abril de 2024]