O avance do neofascismo e os desafíos da esquerda en América Latina

The Tricontinental - 03 Set 2024

Introdución

A nova vaga progresista latinoamericana creou unha grande expectativa na esquerda, non só do continente, senón do mundo. Sabemos da importancia das vitorias institucionais contra a extrema dereita nas eleccións presidenciais, pero mesmo cando isto ocorre, aínda queda un longo e arduo camiño por percorrer para enterrar o neofascismo que, máis aló dos gobernos, se situouse no día a día de forma organizada en diversas frontes, absorbendo unha parte importante da clase traballadora nun proxecto de morte.

Este dosier ofrece un panorama xeral sobre a política, a economía e o debate cultural da extrema dereita en América Latina, a partir de reflexións, investigacións, accións políticas e experiencias das oficinas de América Latina do Instituto Tricontinental de Investigación Social.

O documento analiza o avance do neoliberalismo en todo o continente, as súas consecuencias para a realidade material da clase traballadora e os mecanismos ideolóxicos e culturais deste modelo económico para convencer unha parte significativa dos sectores populares de defender un proxecto no que eles e elas son as principais vítimas. Estes discursos non foron impulsados pola dereita “tradicional” ou “moderada”, dado o seu distanciamento do campo popular. A conexión entre a dereita e as clases populares alcanzouse na fase máis recente do neoliberalismo, que trae consigo un enfoque máis radical e populista coñecido como neofascismo.

Vivimos, polo tanto, un momento histórico de parálise das forzas sociais e os seus proxectos de mundo, pois nin o neoliberalismo nin o progresismo actual —sen inclinación revolucionaria— son capaces de presentar un horizonte de futuro para as e os traballadores que non sexa o retorno ás políticas das últimas tres décadas. Para o teórico e ex vicepresidente de Bolivia, Álvaro García Linera, vivimos un momento de “estupor colectivo, de certa parálise, no que o tempo parecese estar suspendido” (2022: 60).

Máis que mirar esas realidades a distancia, este dosier pretende relatar experiencias concretas de confrontación vividas nos países latinoamericanos para elaborar unha perspectiva rexional e pensar nun proxecto común para superar as cuestións estruturais que afectan o continente. Como tal, este documento é un convite a crear novos espazos de debate, formación e loita de forma continua e integrada.

Neoliberalismo: da política institucional á ideoloxía

A vitoria electoral de candidatos progresistas en América Latina no último período foi caracterizada como a “segunda vaga rosa” e xerou expectativas na esquerda (Tricontinental, 2023). Con todo, a diferenza da “primeira vaga” progresista, cando se apostou pola integración latinoamericana e a construción dunha soberanía xeopolítica que desafiaba frontalmente o imperialismo estadounidense, a segunda vaga parece máis fráxil. Os actuais gobernos progresistas xorden nunha conxuntura internacional e interna desfavorábel, cunha extrema dereita que se fortaleceu moito máis alá do campo institucional. Por exemplo, a experiencia neofascista dos catro anos de Jair Bolsonaro (2019-2022) na presidencia de Brasil fixo que o campo progresista gañase as eleccións do brazo de inimigos clásicos da esquerda, xa que era necesario reaccionar ante a posibilidade de vitoria dos candidatos de extrema dereita. A segunda vaga está a pasar, polo tanto, por unha crise do seu proxecto político, incapaz de repetir as receitas do pasado. Entre estes factores, destácanse os seguintes:

A crise financeira e ambiental mundial divide os países da rexión sobre o camiño a seguir.
A recuperación do control dos Estados Unidos sobre os recursos naturais e laborais da rexión, que perderan como consecuencia da primeira vaga progresista. Os EUA vían esa perda como resultado da entrada de China nos mercados latinoamericanos.
A crecente uberización dos mercados laborais creou unhas condicións de vida moito máis precarias para as e os traballadores e afectou negativamente a capacidade da clase traballadora para se organizar en masa. Isto provocou un importante retroceso dos dereitos laborais e debilitou o poder da clase traballadora.
A reconfiguración do réxime de reprodución social con base no desinvestimento público en políticas de benestar social, mantendo a responsabilidade dos coidados na esfera privada, sobrecargando principalmente as mulleres.
O crecemento do poder militar dos EUA na rexión fronte ao devalar do seu poder económico como principal instrumento de dominación.
O feito de que China xurda como principal socio comercial de América Latina, sen buscar desafiar frontalmente a axenda estadounidense para garantir a súa hexemonía sobre o continente. Os gobernos rexionais non tiveron a capacidade de impulsar unha axenda de soberanía ao non aproveitar a influencia económica de China e as oportunidades que presenta⁽¹⁾.
A fragmentación dos gobernos progresistas e o ascenso do neofascismo nas Américas, que impiden o crecemento dunha axenda progresista rexional, incluídas políticas para a integración continental semellantes ás propostas durante a primeira onda progresista.

É neste escenario, na periferia do capitalismo, onde emerxe un tipo particular de neofascismo como fenómeno político e social. Como no século XX, a actual decadencia da orde liberal como dominación capitalista precedeu á emerxencia de variantes do fascismo no mundo e deu espazo para retrocesos políticos, económicos e culturais impensábeis.

Os máis de 40 anos de neoliberalismo deron como resultado o baixo crecemento económico, o aumento do desemprego, a inseguridade no mercado laboral, o desmantelamento de infraestruturas públicas e comunitarias e o aumento das desigualdades de renda coa acumulación de enormes fortunas por parte duns poucos poderosos⁽²⁾.

En 2018, a Organización para a Cooperación e Desenvolvemento Económico (OCDE) lanzou un estudo mostrando que o rendemento medio do 10% máis rico era 9,5 veces maior que o rendemento do 10% máis pobre. No inicio da década de 1990, ese rendemento era 7 veces maior, o que significa que a concentración do ingreso empeorou un 35% en 25 anos (OCDE, 2018). O modelo de desenvolvemento neoliberal é antagónico á vida humana, creando un escenario de descontento e sufrimento permanentes. Non é de estrañar que o número de enfermidades psicosomáticas e o uso de antidepresivos aumente exponencialmente, síntoma claro dunha sociedade que incentiva a competencia entre os individuos custe o que custe, en detrimento do lecer, a cultura, a educación liberadora e a solidariedade. Baixo o neoliberalismo, as ideas do mundo empresarial son impostas en todas as esferas da vida, moldeando a subxectividade das persoas. A vida pasa a ter como referencia os parámetros do mundo privado, que exacerban o individualismo, o consumo e o mercado como as principais características das relacións humanas.

A ideoloxía neoliberal en América Latina e o Caribe aproveitouse dun Estado que resultou ser permanentemente insuficiente e ineficaz para a maioría da poboación, como o demostra o mantemento de estruturas históricas de desigualdade. Os países latinoamericanos pasaron por profundas crises fiscais e de descontrol inflacionario a partir da década de 1980 e, como resultado, as ideas do “Estado ineficiente” e “Estado dilapidador” (ou “Estado elefante”, como se di en Arxentina) comezaron a gañar os corazóns e mentes das sociedades latinoamericanas.

A partir da década de 1990, puxéronse en práctica unha serie de proxectos neoliberais. As principais medidas foron privatizacións, desregulación dos mercados exterior, financeiro e laboral, así como políticas económicas que priorizaban as contas públicas en detrimento do investimento social. Con todo, foi a partir da crise financeira de 2007-2008 cando o discurso neoliberal se radicalizou e conseguiu chegar a unha parte significativa das masas.

Durante a prolongada crise económica que iniciou en 2007⁽³⁾ asistimos na rexión a unha serie de golpes de Estado⁽⁴⁾ e/ou procesos intencionais para debilitar os gobernos de esquerda e progresistas que tiñan algún compromiso con políticas sociais. Estes golpes foron realizados polas clases dominantes nacionais e o capital internacional —con participación do goberno estadounidense—, e contaron co apoio dos grandes medios de comunicación nacionais. Despois da crise económica, foi coma se a manta se acurtase e, para os fins do capital financeiro, xa non habería espazo para que os gobernos progresistas se mantivesen no poder coas súas políticas sociais. Aínda que algúns países conseguiron manter unha cohesión social e utilizar o Estado para apoiar a quen máis o necesita, a orde foi outra rolda de profundamento do neoliberalismo, con reformas laborais, de pensións e a adopción de políticas económicas ultraliberais, todo o cal conduciu a un profundamento da superexplotación do traballo.

Os procesos de desgaste, derrocamento de gobernos progresistas e ascenso da extrema dereita en América Latina non se deron de maneira lineal nin simultánea, pois cada proceso ten as súas especificidades. Porén, forman parte dun mesmo ciclo de crise do capitalismo neoliberal e de reacción do capital financeiro para manter os mecanismos de acumulación. A representación política e os diferentes espectros políticos na sociedade son factores fundamentais neste escenario.

Como exemplos deste movemento podemos salientar os golpes contra Manuel Zelaya en Honduras en 2009; Fernando Lugo en Paraguai en 2012; Dilma Rousseff en Brasil en 2016; Evo Morales en Bolivia en 2019; o encarceramento de Luís Inácio Lula da Silva en Brasil en 2018; e a persecución política e intento de asasinato contra Cristina Kirchner en Arxentina en 2022.

Ese proceso xeral de rearticulación da dereita na rexión tivo moitos factores en común, como o uso dunha combinación de medios legais e ilegais e a prioridade que se lle deu á batalla de ideas —ou “batalla cultural”— na estratexia política. Con todo, o proceso asumiu características distintas en cada país, e mesmo en cada etapa ou momento político específico dentro dun mesmo país.

En Brasil, por exemplo, a dereita “moderada” radicalizou os seus discursos e tácticas, especialmente a dereita que comezou a consolidarse tras o golpe contra a daquela presidenta Dilma Rousseff, do Partido dos Trabalhadores. Tras perder as eleccións presidenciais fronte a Dilma Rousseff en 2014, o candidato da “dereita tradicional”, Aécio Neves, rexeitou o resultado electoral e pediu un reconto de votos. Tal actitude xerou inestabilidade política e foi a porta de entrada ao impeachment da expresidenta dous anos despois. O golpe de 2016, polo tanto, foi urdido pola dereita tradicional tras ser derrotada catro veces consecutivas nas eleccións presidenciais, abrindo o camiño para que o neofascismo chegase ao poder en 2018 coa figura de Jair Bolsonaro. As consecuencias foron devastadoras e o campo progresista tivo que adoptar unha axenda defensiva e levar adiante políticas neoliberais, en lugar de construír un proxecto de esquerda amplo para o país.

Entrementres, o monstro neofascista segue asexando Brasil. Está presente en todos os espazos, desde o debate ambiental, con medidas e posicións que negan o cambio climático; a área educativa, co discurso da “Escola sen partido”; dentro das igrexas e xunto ao pobo, na construción dun modelo de vida e valores morais que enaltecen o individualismo, a propiedade, o mercado e a “familia tradicional”. As principais vítimas destas políticas seguen sendo os sectores máis pobres, en especial os negros, as mulleres e as disidencias sexuais e de xénero (Instituto Tricontinental, novembro 2023). Todas estas ideas, que xa están presentes na sociedade brasileira, difundíronse de forma inimaxinábel a través dunha campaña de (des)información transmitida (e fomentada) polas Big techs.

En Arxentina, á súa vez, o triunfo electoral de Mauricio Macri en 2015 profundou o uso da xustiza como ferramenta política para a persecución dos seus opoñentes, en especial contra Cristina Kirchner. A dereita “moderada” fixo o traballo sucio de extremar o escenario político con mentiras e de utilizar aparellos estatais baixo a súa influencia para actuar contra gobernos progresistas. Porén, co tempo, debido a que as súas políticas non tiñan conexión coas demandas sociais, esta dereita “moderada” non foi lexitimada nas urnas e saíu de escena, dando paso a figuras da extrema dereita que se situaron como antisistema e adaís da transformación social, o que levou a que Javier Milei asumise a presidencia do país a finais de 2023.

Milei pretende refundar Arxentina co obxectivo declarado de “acabar co populismo”. Para iso, todas as iniciativas do goberno procuran a perda de dereitos laborais e sociais para a maioría da poboación, a “desregulación dos mercados” para favorecer as grandes empresas —nomeadamente as grandes corporacións estranxeiras— e a redución do papel do Estado no conxunto da economía, por medio da privatización de empresas públicas e do desmantelamento de case todas as políticas de desenvolvemento social e cultural. Ao mesmo tempo, como noutros países, desde o aparello do Estado está a promoverse o discurso de odio, da man de voceiros que teñen un longo historial de difusión de fake news, co obxectivo de atacar organizacións que defenden os dereitos dos pobos e deslexitimar as ideas de cambio social, como os conceptos de redistribución económica ou xustiza social.

A aposta por un “salvador” en detrimento do “político estándar” convenceu a unha parte significativa da poboación. Neste sentido, o neofascismo trae consigo a característica clásica do fascismo: a adhesión das masas a un proxecto contra as masas.

Esa adhesión masiva a un proxecto antipopular forma parte dunha estratexia económica, froito da crise iniciada en 2007-2008. Os gobernos latinoamericanos, en xeral, non puideron ampliar os seus investimentos sociais como o fixeron en anos anteriores. A pesar de que un dos principais motivos da crise foi a falta de regulacións e un certo descontrol estatal, a narrativa gañadora foi que o Estado e as políticas intervencionistas dos gobernos progresistas eran as principais causas dos males sociais, e non que os esforzos das políticas estatais se limitaban, en realidade, a apoiar aínda máis as clases traballadoras.

En Brasil, ese tipo de ideoloxía expandiuse amplamente na sociedade, afectando tamén as capas máis pobres da poboación, apoiando unha nova rolda de reformas neoliberais. En 2017, a Fundação Perseu Abramo presentou unha enquisa sobre os valores morais dos residentes das periferias na cidade de São Paulo. Identificou que, aínda que non estaban en contra das políticas sociais, a ideoloxía neoliberal era predominante nese segmento. Para a maioría das persoas entrevistadas o principal enfrontamento na sociedade era entre os individuos e o Estado, e non entre ricos e pobres, por exemplo (2017).

Neste país, o goberno de Michel Temer, que asumiu o poder tras o golpe de 2016 contra Dilma Rousseff, aprobou unha reforma laboral que reduciu os dereitos dos traballadores co discurso de que a diminución dos custos laborais dinamizaría o mercado laboral. Durante o goberno de Bolsonaro, en 2019, aprobouse a Reforma da Seguridade Social, que aumentou a idade mínima para se xubilar e reduciu o monto do beneficio a recibir. O recorte de dereitos non xerou a conmoción social suficiente para construír unha mobilización ampla contra estas reformas. Esta autocompracencia ten a súa orixe nunha variedade de estratexias exitosas que o proxecto neoliberal desenvolveu para convencer a opinión pública da súa eficacia. Por exemplo, a mencionada enquisa da Fundação Perseu Abramo constatou que moitos habitantes das periferias querían ser emprendedores polos “beneficios” de deixar de ter xefe, ter máis flexibilidade, aumentar os seus ingresos e deixar herdanza á familia. Esa visión abre espazo para que gobernos neoliberais amplíen as súas políticas de reestruturación do mundo do traballo, principalmente no que se refire á retirada de dereitos sociais, sen moita oposición por parte da clase traballadora.

Esas experiencias concretas teñen diversas características e denominacións: populismo de dereita, nova dereita, extrema dereita, ultradereita. Así, o neofascismo en América Latina pode ser definido como un novo movemento político, económico e cultural baseado en catro elementos principais:

A exitosa implantación dunha ideoloxía neoliberal, que inclúe unha clase media frustrada e resentida que basea a súa visión de mundo nas ideas das elites e non creou o seu propio proxecto de clase.
Un anti-intelectualismo das elites, que promoven o culto á acción e o rexeitamento da razón, desafían os alicerces da ilustración (negacionismo científico) e mobilizan o sentido común como explicación das cuestións máis diversas e complexas da sociedade.

iii. A produción dunha identidade nacional a través da síntese única do “bo cidadán”, con explicacións simples para calquera situación, destinadas a omitir, ignorar ou negar as contradicións —e evitar a disgregación— ao redor dun pensamento único cun discurso punitivo, militarista, negacionista, racista e misóxino.

A mobilización da ideoloxía anticomunista, que, apoiada no fundamentalismo relixioso, fusiona conservadorismo social e moralismo político.

O progresismo latinoamericano e a incitación dun monstro

Estes novos elementos do neofascismo en América Latina, vinculados ás transformacións na organización do traballo debidas á reestruturación produtiva desenvolvida polo neoliberalismo, marcan cambios estruturais nas formas organizativas e de acción da clase traballadora, como a súa fragmentación e illamento, na medida en que as e os traballadores xa non socializan como clase no lugar de traballo e no sindicato. O contexto tamén desestrutura os espazos de formación e debate, xa que a identidade de clase forxa unha visión de mundo colectiva capaz de contrarrestar as ideas neoliberais⁽⁵⁾. Silicon Valley, como veremos máis adiante, ocupa un papel estratéxico nese proceso, ao fornecer o contido ideolóxico e o aparello estrutural necesario para a difusión masiva de mensaxes, a construción de burbullas de illamento e o aumento da vixilancia e a clasificación dos “votantes” e os seus comportamentos.

Como consecuencia destes cambios, vólvense menos comúns os exemplos concretos de organización e actividade colectiva; a perspectiva de cambio, cando xorde, parece opaca e vaga para a maioría das persoas. Neste contexto, as forzas progresistas —que aínda dependen en gran medida de formas históricas de loita que non responden plenamente ás condicións materiais actuais e que seguen tendo que lidar co fragmentado sentido de identidade da clase— tiveron dificultades para crear novas formas de organización colectiva. Reivindicacións como a redución da xornada laboral xa non resoan entre as e os traballadores nun sistema no que, para moitos, cantas máis horas traballan, máis gañan. Noutras palabras, moitos movementos polos dereitos das e os traballadores aínda non analizaron o novo mundo laboral, mentres continúan insistindo en tácticas anticuadas. Persistir no traballo de base é fundamental, pero debe ter en conta información concreta sobre quen é a ou o traballador actual, así como as súas demandas subxectivas e obxectivas, e facer uso das novas tecnoloxías de comunicación.

Ao mesmo tempo, os gobernos latinoamericanos da segunda onda progresista non foron capaces de enfrontar adecuadamente o monstro neofascista. A correlación de forzas no mundo non permitiu a estes Estados avanzar en políticas estruturais que promovan os intereses dos países da periferia capitalista, debilidade que impediu proxectos e programas de grande envergadura que busquen transcender o sistema capitalista (Tricontinental, novembro 2023). Súmase o feito de que o ritmo da loita de clases nas sociedades da periferia non favorece a clase traballadora e o campesiñado, razón pola cal as forzas progresistas foron incapaces de impulsar unha axenda axeitada cando chegan ao poder.

A transición dun goberno neoliberal ou neofascista a un goberno progresista capaz de promover transformacións estruturais non é posíbel sen unha ampla base de apoio da clase traballadora. Polo momento, a conxuntura non favorece unha ampla transformación estrutural. Por esa razón, os proxectos electorais progresistas tiveron dificultades para conseguir un apoio popular forte para os seus limitados programas. A dificultade de construír un proxecto político de esquerda que poida superar os problemas cotiáns do pobo desvinculou moitos destes proxectos electorais progresistas das necesidades das masas. Esta desorientación levou a sectores da clase traballadora e do campesiñado a buscar refuxio baixo a bandeira do neofascismo.

A tendencia de sectores da clase traballadora cara ao neofascismo tamén está relacionada co papel das drogas e as mafias das drogas nas súas comunidades. O dominio destas mafias empezou a determinar a realidade da súa vida cotiá, chea de medo e violencia. América do Sur é unha parte central da cadea de produción, distribución e consumo de drogas, ademais de ser un laboratorio de políticas que criminalizan as e os pobres e a pobreza. Os principais países produtores de drogas de América do Sur (Bolivia, Colombia, Ecuador e Perú) están integrados nun sistema cos países distribuidores (Arxentina, Brasil, Paraguai e Uruguai) nun ciclo acelerado de políticas fracasadas centradas no encarceramento, a vixilancia policial e a fragmentación dos barrios urbanos (Shahadeh e André, 2024). Esta abordaxe de darwinismo social violento vincula a América Latina coa globalización do capitalismo contemporáneo a través da economía criminal, xa que o narcotráfico está ligado ao mercado de armas, aos fabricantes de armas e ao sistema financeiro.

Agás contadas excepcións, en xeral os gobernos de América Latina, incluídos varios progresistas, adheriron ás directrices e políticas da guerra ás drogas de Estados Unidos para responder á crecente violencia en diversos centros urbanos marcados polo aumento das desigualdades, utilizando a forza para exercer control sobre os barrios da clase traballadora. Sen unha política que contrarreste a guerra contra as drogas, o progresismo latinoamericano ten como principal debilidade o tema da seguridade cidadá, que o neofascismo aproveitou para politizar e ampliar a súa base social, como no caso dos gobernos de Nayib Bukele no Salvador e Daniel Noboa en Ecuador. Prodúcese así un encontro necesario entre o neoliberalismo e un compoñente indispensable do neofascismo: o militarismo.

No caso de Brasil, a ampla permeabilidade do Estado e do empresariado nacional fixo que esa mafia e as milicias se consoliden e expandan por todo o aparello estatal, con expresión política en partidos e líderes neofascistas, entre os que destaca a familia Bolsonaro, que chegou á presidencia da República en 2018 e hoxe lidera o movemento neofascista coñecido como “bolsonarismo”. Foi tamén na década de 1970 que as dúas maiores empresas criminais de Brasil, Primeiro Comando da Capital e Comando Vermelho, foron creadas dentro do sistema carcerario da ditadura empresarial-militar. Actualmente, segundo o Fórum Brasileiro de Segurança Pública, máis de 70 corporacións da economía criminal operan no país, algunhas das cales actúan internacionalmente e operan en rede con mafias de todo o mundo. Na última década, houbo unha nacionalización das organizacións que actúan como milicias, a maioría de cuxos membros están directa e indirectamente vinculados ás institucións estatais de seguridade pública e as Forzas Armadas, ademais de empresas privadas pequenas e medianas que mesmo chegan a gañar licitacións públicas para prestar servizos básicos (Zylbercan, 2024). A guerra contra as drogas fixo proliferar gobernos armados nos amplos territorios urbanos onde a clase traballadora sobrevive e socializa. A través destas empresas criminais, este goberno armado controla e explota as actividades económicas, regula a resolución de conflitos e, especialmente no caso das milicias, produciu un crecente control neofascista do voto electoral nestes territorios. En Río de Janeiro, practicamente o 80% do territorio do estado está sometido a gobernos armados (Fogo Cruzado, 2022).

Os partidos progresistas convertéronse en reféns das mensaxes electorais da dereita, que ten unha posición autoritaria, punitivista e de encarceramento en masa en materia de seguridade cidadá porque é cada vez máis popular no electorado. Desde o punto de vista ideolóxico, a pobreza —e principalmente os pobres— están asociados cada vez máis á imaxe dun inimigo a combater: o mozo narcotraficante dos barrios máis pobres. Todos os días, as noticias bombardean o país con retratos do “boíño” e do “delincuente”, lexitimando este concepto de “inimigo”. Calquera persoa que se pareza a este perfil construído —mozo, negro e pobre— pode ser eliminada sen grandes repercusións, pero non existen políticas sociais eficaces para as persoas que encaixan neste perfil. Na práctica, isto significa que a policía ten licenza para os exterminar.

Internacional neofascista?

Un dos factores que poden contribuír co auxe do neofascismo é a tradición anticomunista, incluída a reactivación de antigas redes internacionais ao redor da unificación dun discurso ideolóxico de mobilización social e xustificación política. Outro punto en debate é se existe unha organización e acción coordinada do neofascismo a nivel internacional. A diferenza de Europa, onde estes grupos se reúnen ao redor dos vellos partidos fascistas, en América Latina o neofascismo organízase a través de think tanks, estimulados por organizacións parecidas ás de Estados Unidos e España.

En Brasil, o neofascismo buscou articularse internacionalmente baixo o liderado de Eduardo Bolsonaro, deputado federal e un dos fillos de Jair Bolsonaro. Nos últimos anos, Eduardo promoveu unha versión brasileira da Conferencia de Acción Política Conservadora dos Estados Unidos (CPAC – Conservative Political Action Conference, en inglés). Desde a derrota electoral en 2022, Eduardo mantivo cinco reunións con 43 líderes neofascistas latinoamericanos e 82 estadounidenses (Maciel e outros, 2023). Outro factor é a súa alianza con Silicon Valley, que ocupa unha posición estratéxica na tecnoloxía para a produción de consenso social en torno ao neofascismo, como é o caso de Elon Musk, empresario da área da tecnoloxía e unha das persoas máis ricas do mundo.

Na última década, as redes sociais convertéronse nun poderoso instrumento na batalla por corazóns e mentes. Fíxose posíbel recoller información individualizada sobre sentimentos, emocións e percepcións sobre os temas máis diversos dun amplo continxente da poboación, especialmente da clase traballadora. Brasil é o país que máis consome redes sociais no continente e o terceiro no mundo (Jiménez, 2023). Nestas redes, onde o modelo de negocio favorece o discurso de odio, o contido ideolóxico predominante expresou a ideoloxía hexemónica do noso tempo, o neoliberalismo, nunha nova confluencia co fundamentalismo relixioso, a teoloxía da prosperidade e o punitivismo. As redes sociais foron o campo de batalla chave nunha guerra cultural librada polo neofascismo. Lonxe de ser un produto espontáneo da indignación de grupos resentidos coas políticas neoliberais, esta guerra cultural ten organización, centralización e enorme financamiento. É a través das redes sociais que os diversos grupos asociados ao neofascismo en todo o mundo buscaron producir cohesión.

Neofascismo, fundamentalismo relixioso e anticomunismo

Aínda que a linguaxe do neofascismo poida ser máis requintada e as técnicas de guerra cultural máis sofisticadas que as do fascismo tradicional, o obxectivo segue sendo o mesmo: fragmentar a clase traballadora e desmobilizar a loita de clases. A batalla de ideas e emocións líbrase na vida cotiá mediante a creación de valores que resoan na xente de forma concreta. A pesar das numerosas vitorias institucionais das forzas progresistas en América Latina, o neofascismo conseguiu capitalizar o futuro incerto da clase traballadora, asegurándolle un papel destacado no debate público.

Sen dúbida, a relixión foi un dos principais campos de batalla para conquistar os corazóns e mentes da clase traballadora. Se no pasado a relixión foi o motor dos movementos de liberación latinoamericanos, hoxe, na súa vertente conservadora, converteuse nunha arma indispensábel da dereita para chegar ao pobo na súa vida cotiá. O proxecto neoliberal utilizou o fundamentalismo relixioso cristián para se atrincheirar en toda América Latina, ocupando espazos institucionais e facendo sentir a súa presenza na vida cotiá da poboación. Mentres as narrativas relixiosas enchen o mundo coa teoloxía da prosperidade, na cal a riqueza e o benestar son froitos da fe individual e racional (substituíndo a xustiza social polo éxito persoal), a dereita latinoamericana promove a mesma visión, ofrecendo tamén o emprendemento como a única saída dos problemas que existen no mundo do traballo. O emprendemento individual asóciase á visión de que só sobreviven os fortes, o sacrificio é o medio para alcanzar unha vida digna e os dereitos sociais non son dereitos, senón vantaxes concedidas a un grupo parasitario. Neste contexto económico, sociocultural e político, grandes corporacións como a multinacional de transportes Uber e a empresa brasileira de entrega de comida iFood atopan terreo fértil para recrutar traballadores e traballadoras para as súas plataformas dixitais, nas que os dereitos laborais brillan pola súa ausencia e a remuneración baséase exclusivamente nos resultados.

O neofascismo utiliza a relixión de diversas formas, como para atacar os dereitos sexuais e reprodutivos mediante unha guerra discursiva que promove un concepto heteronormativo de familia e condena todo o que se afaste. Calquera cuestionamento desta forma limitada de existir no mundo encádrase como “ideoloxía de xénero”, provocando pánico moral. Os neofascistas condenan e atacan diversos modelos de familia por consideralos anormais. Estes actores promoven o discurso de odio e fomentan que a sociedade “rectifique” o que consideran actitudes desviadas, o que provoca unha escalada de violencia contra a poboación das disidencias sexuais. Por exemplo, en maio de 2024, un home prendeu lume a unha habitación de hotel popular na cidade de Bos Aires na que convivían catro lesbianas e impediu que escapasen, nun ataque motivado polo odio. Tres delas morreron.

Máis aló dos casos concretos de violencia, o mantemento da familia heterosexual tradicional como modelo a defender perpetúa o status quo con relación ás políticas públicas: as mulleres como procreadoras e principais coidadoras responsábeis de crianzas, persoas enfermas e maiores. É dicir, os coidados seguirán sendo responsabilidade do mundo privado das mulleres (Tricontinental, marzo 2021), mentres os seus corpos permanecen nas fogueiras da condena, culpabilizados polas violencias que sofren e alienadas do dereito de decidir sobre un embarazo non desexado, por exemplo.

En Brasil, en marzo de 2024 a enquisa Datafolha proporcionou datos alarmantes sobre a percepción da sociedade respecto ao dereito ao aborto, tema fundamental para os movementos feministas no continente. Apenas o 6% da poboación brasileira apoia a legalización do aborto en calquera circunstancia (esa porcentaxe é moi baixo tamén entre as mulleres, 7%) e máis da metade da poboación (52%) considera que as mulleres que abortan, en calquera circunstancia, deberían ir presas (Damasceno, 2024). A maioría das mulleres ou xa abortaron ou coñecen algunha muller próxima que abortou. Noutras palabras, aínda que coñezan as particularidades de cada vida que optou por interromper un embarazo, a condena penal é imperativa para unha parte significativa desas mulleres. Neste contexto, a relixión, coa reprodución dunha representación limitada e cis-heteronormativa, xoga un papel significativo ao transformar a diversidade familiar nun crime, eludindo un debate importante no continente en defensa dun Estado laico.

Outro elemento insólito nas últimas décadas é o feito de que nalgúns países a dereita saia masivamente ás rúas para se manifestar —un espazo tan tradicional para a mobilización da esquerda—, como sucedeu en Perú e en Brasil (Tricontinental, novembro 2023), especialmente no que se refire ás chamadas “cuestións morais”.

O “pánico moral” foi empregado con fins electorais utilizando o termo “cultura da morte”, ao asociar a defensa do aborto co asasinato, esquecendo a profundidade e complexidade de raza, clase e xénero que o tema involucra. Grupos relixiosos, da man do conservadorismo das elites latinoamericanas, construíron estratexias comúns contra a legalización do aborto. A alianza entre relixiosos e políticos conservadores ten o mesmo discurso e a mesma estética en varios países, involucrando principalmente a mozos e mulleres, creando movementos articulados nas redes sociais, nas igrexas e nas rúas. A inserción do fundamentalismo relixioso na disputa pola aprobación de leis foi moitas veces decisiva para frear axendas importantes e amplamente debatidas polos sectores progresistas contra o patriarcado.

En Perú, a campaña “Cos meus fillos non te metas”, un movemento para acabar coa chamada “ideoloxía de xénero” nas escolas, chegou ás rúas e modificou a percepción do que debe ou non ser dito na educación básica. A campaña multiplicouse en países de América Latina, Europa e noutros lugares. Aínda que as accións máis conservadoras son protagonizadas por evanxélicos, os católicos tamén avanzan con accións legais baseadas en visións fundamentalistas. En Venezuela, son a principal forza contra a legalización do aborto. En Ecuador, varias vertentes relixiosas participaron en protestas rueiras cunha roupaxe laica, pero ao observalas de preto pódese identificar a axenda fundamentalista nos seus discursos e disputas. A “defensa da vida” contra a legalización do aborto tamén se leva a cabo en círculos académicos de varios países latinoamericanos, a partir de supostos datos científicos que miden cando un feto se pode realmente considerar vida (Faúndes y Peñas, 2020).

O neofascismo tamén utiliza a relixión na súa mobilización constante contra un “inimigo” declarado. Este método é complementario ao ataque contra os dereitos sexuais e reprodutivos descrito anteriormente. O concepto de inimigo é central nos discursos fundamentalistas —como a Teoloxía do dominio— e está intimamente ligado á idea de “batalla espiritual” —a loita contra un inimigo sempre presente—. Neste discurso, o inimigo histórico da dereita do continente é o comunismo, que continúa sendo utilizado arbitrariamente. O anticomunismo adopta varias formas, o que reflicte a súa natureza plural, fantástica e polifacética. Diferentes períodos e contextos viron xurdir frontes políticas e sociais de dereita unificadas contra o comunismo como inimigo común. As súas reivindicacións viran ao redor da reverencia absoluta á propiedade privada, a cohesión familiar —baseada nun modelo familiar unitario— a orde e a defensa dunha cosmovisión centrada nos principios cristiáns.

En Brasil, vemos a asociación do Partido dos Trabalhadores (PT) co comunismo, aínda que sempre sexa un partido progresista con características moderadas, máis de conciliación que de ruptura radical cos sistemas políticos e/ou económicos imperantes. Unha enquisa divulgada en marzo de 2023 por Inteligencia em Pesquisa e Consultoria Estratégica (IPEC), sinala que o 44% está totalmente (31%) ou en parte (13%) de acordo coa afirmación de que Brasil pode volverse comunista con Lula na presidencia (Focus, 2023). Hai unha interconexión entre anticomunismo e antipetismo nos últimos anos no país, e moito do que se fomentou vén dos sectores relixiosos fundamentalistas cristiáns. Iso resulta nun imaxinario en que o PT no poder significa un ataque ás igrexas cristiás, á moral e aos bos costumes.

O debate sobre dereitos sociais e calquera manifestación de fortalecemento do Estado tamén abastecen este imaxinario anticomunista. Existe a opinión, moi influída polos Estados Unidos, de que garantir o papel do Estado na loita polos dereitos é unha axenda comunista e, consecuentemente, o Estado como provedor de dereitos é un inimigo que combater.

A construción do “inimigo” non é en absoluto un fenómeno novo. O continente latinoamericano pasou por arduos anos de ditaduras na segunda metade do século XX que marcaron profundamente a súa historia. Son feridas abertas que moitas veces seguen sangrando sen cicatrizar. Nese caldo de loitas, unha foi a loita pola liberdade. Queimáronse libros, censuráronse cancións e o silencio foi moitas veces a única defensa posíbel contra as persecucións e a morte. Hoxe, os sectores neofascistas claman polo que chaman liberdade de expresión e de opinión, enterrando un pasado sanguento de loitas da esquerda.

O lema dereitista “Deus, Patria e Familia” cobrou un novo significado, impensábel despois de todo o que América Latina viviu. Esta apropiación do concepto de liberdade constitúe unha dolorosa ironía dada a historia de represión do continente e permite que se cometan crimes impunemente, axudados polas redes sociais baixo o control de grandes empresas tecnolóxicas. Ademais, os neofascistas seguen defendendo que a esquerda se converteu en inimiga da liberdade e considérana autoritaria porque coarta a liberdade individual de dicir o que se pensa. Trátase da instrumentalización dun concepto fundamental dos pobos que loitan pola xustiza para xustificar atrocidades que son defendidas descaradamente polo campo conservador e reaccionario no continente latinoamericano.

Antifascismo e unha nova utopía de futuro

Aínda que os gobernos latinoamericanos apuntan cara a unha maioría progresista ou moderada, sendo os neofascistas unha minoría ruidosa, a extrema dereita está presente con forza en diversas instancias, como o poder lexislativo, os partidos políticos e grupos da sociedade civil. Derrotala non será tarefa doada e esa derrota non está circunscrita ao ámbito electoral. As accións dos movementos sociais organizados, cos seus valores que se contrapoñen á ideoloxía neoliberal, como a solidariedade e a colectividade, e as accións gobernamentais que priorizan o fortalecemento dos dereitos e políticas dirixidas ao benestar dos nosos pobos, son fundamentais nesta disputa.

Parte do que temos que facer é reconectar a política coas necesidades, dores e arelas dos nosos pobos, pero, sobre todo, recuperar e avanzar nas rúas, nos barrios, na mobilización e na organización social —hoxe debilitada— para enfrontar a violencia e a criminalidade destes grupos de ultradereita, que se estenden por todo o continente. Miguel Stédile, coordinador da oficina do Tricontinental en Brasil, alerta que “para facer fronte aos monstros do fascismo, a esquerda necesita reencontrarse a si mesma. Fronte aos problemas estruturais contemporáneos —a catástrofe climática, a catástrofe migratoria, os conflitos bélicos— a esquerda debe atreverse a propor saídas igualmente estruturais. A moderación e a xestión de crise […] son insuficientes para lograr cambios reais” (Stédile, 2024). Articular a teoría e as realidades concretas das e os traballadores nos seus propios contextos mediante a creatividade e da construción colectiva de novas utopías é unha tarefa urxente que debe ser emprendida todos os días.

_____________________________________________________________________________

Notas:

(1) Para máis información sobre como o investimento económico e o poder xeopolítico de China poderían abrir novas posibilidades para América Latina e o Caribe, así como para un novo tipo de integración rexional, ver Tricontinental, 2022.

(2) En 2018, a Organización para a Cooperación e Desenvolvemento Económico (OCDE) lanzou un estudo mostrando que o rendemento medio do 10% máis rico era 9,5 veces maior que o rendemento do 10% máis pobre. No inicio da década de 1990, ese rendemento era 7 veces maior, o que significa que a concentración do ingreso empeorou un 35% en 25 anos (OECD, 2018).

(3) Para saber máis sobre a crise, ver Instituto Tricontinental de Investigación Social, abril de 2022 e tamén outubro de 2023.

(4) Desde os primeiros anos do século XXI, pasouse dos golpes militares clásicos do século XX a golpes de estado de novo tipo, con características híbridas que combinan os medios de loita desde unha perspectiva multidimensional —política, xudicial, militar, económica, psicolóxica, mediática— e que inclúen a mobilización social na súa estratexia.

(5) Para saber máis sobre esas transformacións no mundo do traballo e o seu impacto na organización e acción da clase traballadora, ver Instituto Tricontinental, 2018.

_____________________________________________________________________________

Referencias bibliográficas:

Centro de Excelência para a Redução da Oferta de Drogas Ilícitas (CdE). “Monitoramento de Preços de Drogas Ilícitas: Lições aprendidas na Colômbia e possíveis desafios no Brasil”. Marzo de 2022. Dispoñíbel en: https://www.gov.br/mj/pt-br/assuntos/sua-protecao/politicas-sobre-drogas/subcapas-senad/centro-de-excelencia-para-a-reducao-de-ofertas-de-drogas-ilicitas-cde. Consultado o 31 de maio de 2024.

Damasceno, Victoria. “Números do Datafolha mostram que bandeira do aborto está longe da sociedade”. Folha de São Paulo, São Paulo, 23 de marzo de 2024.

Estadão. “Gobierno e empresas perdem R$ 453,5 bi con mercado ilícito”. O Estado De São Paulo. São Paulo, 19 de abril de 2024. Dispoñíbel en: https://istoedinheiro.con.br/gobierno-y-empresas-perdem-r-4535-bi-con-mercado-ilicito/#:~:text=O%20Brasil%20teve%20um%20preju%C3%ADzo,y%20do%20Rio%20(Firjan). Consultado o 31 de maio de 2024.

Faúndes, José Manuel Morán e María Angélica Peñas Defago. “Una mirada regional de las articulaciones neoconservadoras”, en Aylinn Torres Santana. Derechos en riesgo en América Latina: 11 estudios sobre grupos neoconservadores. Bogotá: Fundación Rosa Luxemburg, 2020.

Focus Brasil. “A ‘ameaça comunista’”. Fundação Perseu Abramo. São Paulo, 26 de marzo de 2023. Dispoñíbel en: https://fpabramo.org.br/focusbrasil/2023/03/26/a-ameaca-comunista/. Consultado el 31 de maio de 2023.

Fogo Cruzado e Grupo de Estudos dos Novos Ilegalismos. Mapa Histórico dos Grupos Armados en el Rio de Janeiro. ONG Fogo Cruzado/Geni, Rio de Janeiro, 13 de setembro de 2022. Dispoñíbel en: https://br.boell.org/sites/default/files/2022-09/relatorio_mapa_grupos_armados_geni_fogo_cruzado.pdf. Consultado o 31 de maio de 2024.

Fundação Perseu Abramo. “Percepções e Valores Políticos nas Periferias de São Paulo”. Pesquisas FPA, 2017. Dispoñíbel en: https://fpabramo.org.br/wp-content/uploads/2017/03/Pesquisa-Periferia-FPA-040420172.pdf Consultado o 30 de abril de 2024.

García Linera, Álvaro. La política como disputa de las esperanzas. Bos Aires: CLACSO, 2022.

Jimenez, Camilo. “Brasil é o terceiro país que mais usa as redes sociais no mundo”. Propmark, 13 de marzo de 2023. Dispoñibel en: <https://propmark.con.br/brasil-y-o-terceiro-pais-que-mais-usa-redes-sociais-en el-mundo/#:~:text=Levantamento%20realizado%20pela%20Comscore%20mostrou,Estados%20Unidos%2C%20M%C3%A9xico%20e%20Argentina>. Consultado o 31 de maio de 2024.

Instituto Tricontinental de Investigación Social. Destapar la crisis. Trabajos de cuidados en tiempos de coronavirus. Dossier n^º 38, 7 de marzo de 2021. https://thetricontinental.org/es/dossier-38-trabajo-de-cuidado/.

_____. Los gigantes tecnológicos y los retos actuales para la lucha de clases. Dossier nº 46, novembro de 2021. Dispoñíbel en: https://thetricontinental.org/es/dossier-46-gigantes-tech/.

_____. Mirando a China. La multipolaridad como oportunidad para los pueblos de América Latina. Dossier nº 51, abril de 2022. Dispoñíbel en: https://thetricontinental.org/es/dossier-51-multiporalidad-china-latinoamerica/.

_____. “Para onde marchamos?”. Brasil de Fato. São Paulo, 23 de xuño de 2023.

_____. El mundo en depresión económica: un análisis marxista de la crisis. Caderno nº 4, outubro de 2023. Dispoñíbel en: https://thetricontinental.org/es/dossier-cuaderno-4-crisis-economicas/.

_____. ¿Qué esperar de la nueva ola progresista de América Latina? Dossier nº 70, novembro de 2023. Dispoñíbel en: https://thetricontinental.org/pt-pt/dossie-70-nova-onda-progressista-latino-americana/.

Lozano, André e Carlos A. Souza. “Tráfico movimenta mais de US$ 400 bi”. Folha de São Paulo. São Paulo, 11 de xullo de 1998. Dispoñíbel en: https://www1.folha.uol.con.br/fsp/cotidian/ff11079822.htm#:~:text=Paulo%20-%20Tr%C3%A1fico%20movimenta%20mais%20de,bi%20-%2011%2F07%2F98&text=O%20tr%C3%A1fico%20de%20drogas%20movimenta,(Organiza%C3%A7%C3%A3o%20das%20Na%C3%A7%C3%B5es%20Unidas). Consultado o 31 de maio de 2024.

Maciel, Alice, Juliana Dal Piva, Ken Silverstein, Bianca Muniz e Natalia Viana. “Eduardo Bolsonaro teve 125 reuniões com membros da extrema direita do continente”. Agência Pública. 7 de agosto de 2023. Dispoñíbel en: https://apublica.org/2023/08/eduardo-bolsonaro-teve-125-reunioes-con-membros-da-extrema-direita-do-continente/. Consultado o 31 de maio de 2023.

OECD. A Broken Social Elevator? How to Promote Social Mobility. Paris: OECD Publishing, 2018. Dispoñíbel en: https://www.oecd.org/social/broken-elevator-how-to-promote-social-mobility-9789264301085-en.htm Consultado o 25 de maio de 2024.

Organized Crime and Corruption Reporting Project. “Cocaine Everywhere All at Once: How Cocaine is Spreading into Central America, Europe, and Beyond”. OCCRP, 6 de novembro de 2023. Dispoñíbel en: https://www.occrp.org/en/narcofiles-the-new-criminal-order/cocaine-everywhere-all-at-once-how-drug-production-is-spreading-into-central-america-europe-and-beyond.

Paúl, Fernanda. “4 mudanças do crime organizado na América Latina que dificultam combate de gangues e facções”. BBC News Brasil. 2 de marzo de 2024. Dispoñíbel en: https://www.bbc.con/portuguese/articles/cjk6kl71n1eo. Consultado o 31 de maio de 2024.

Shahadeh, Haia A. e Luís A. André. “Guerra às drogas na América do Sul”. Le Monde Diplomatique Brasil. São Paulo, 15 de marzo de 2024. Dispoñíbel en: https://diplomatique.org.br/guerra-las-drogas-america-do-sul/. Consultado o 31 de maio de 2024.

Stédile, Miguel. “Como vivem os monstros, um panorama da extrema direita”. Brasil de Fato. Dispoñíbel en: https://www.brasildefato.con.br/2024/01/26/como-vivem-los-monstros-un-panorama-da-extrema-direita. Consultado o 30 de maio de 2024.

Valor. “Ação do crime organizado afeta a economia”. Valor Econômico, São Paulo, 11 de abril de 2024. Dispoñíbel en: https://valor.globo.con/impresso/noticia/2024/04/11/acao-do-crime-organizado-afeta-a-economía.ghtml#:~:text=De%20acordo%20com%20o%20Atlas,privado%20responde%20por%204%2C2%25&text=Opera%C3%A7%C3%B5es%20do%20crime%20organizado%20para,y%20a%20economía%2C%20segundo%20especialistas. Consultado o 31 de maio de 2024.

Wrate, Jonny, David Espino, Jody García, Angélica Medinilla, Enrique García, Víctor Méndez, y Arthur Debruyne, Brecht Castel y Juanita Vélez. “Cocaine Everywhere All at Once: How Drug Production Is Spreading Into Central America, Europe, and Beyond”. Organised Crime and Corruption Reporting Project, 6 de novembro de 2023. https://www.occrp.org/en/narcofiles-the-new-criminal-order/cocaine-everywhere-all-at-once-how-drug-production-is-spreading-into-central-america-europe-and-beyond.

Zylbercan, Mariana. “Justiça torna réus 19 acusados de integrar esquema do PCC com empresas de ônibus”. Folha de São Paulo, São Paulo, 14 de abril de 2024. Dispoñíbel en: https://www1.folha.uol.con.br/cotidiano/2024/04/justica-torna-reus-19-acusados-de-integrar-esquema-do-pcc-con-empresas-de-onibus.shtml. Consultado o 31 de maio de 2024.

_____________________________________________________________________________

[Artigo tirado do sitio web The Tricontinental, agosto de 2024]

Volver

O avance do neofascismo e os desafíos da esquerda en América Latina

Novas relacionadas