Nacionalismo económico
O tempo de incerteza global aínda continuará durante unha década ou máis. Pero este proteccionismo que agora comeza a se expandir é distinto do que existiu nos anos 40 do século XX. As subvencións estatais xa non aseguran tanto un Estado produtor senón un sector privado que precisa da protección e guía estatal para prosperar
Non se trata dun concepto extraído dos resesos arquivos do populismo latinoamericano de mediados do século XX. É o título dun amplo reporte especial da revista The Economist do mes de outubro do 2023, referido á nova tendencia económica que está a desprazar o libre mercado a escala global.
Hai un ano, este prestixioso e conservador semanario que serve de compás para todos os seguidores do liberalismo económico, xa lanzara a alerta acerca dos riscos da “fin da globalización” promovida pola fragmentación xeopolítica dos mercados. Hoxe, máis á defensiva, denuncia a “tendencia alarmante” ao crecemento dun conxunto de medidas que están a adoptar os gobernos do mundo; dunha corrente de opinión empresarial e académica ascendente favorábel ao proteccionismo nacional das industrias, a aplicación de subvencións á actividade económica, a elevación do gasto público e a regulación dos mercados. Todas elas agrupadas baixo a denominación de “nacionalismo económico” ou “homeland economics”.
Mais non só é The Economist o que detecta este cambio de época. Durante o último ano, o influente periódico norteamericano The New York Times publicou numerosos estudos e opinións sobre o regreso das chamadas “políticas industriais” (industrial policy), nome co que se denomina o conxunto de intervencións estatais para apoiar a actividade manufactureira por medio de exencións tributarias, subsidios, créditos brandos, garantías públicas, contratacións estatais e, chegado o caso, nacionalizacións. Un dos animadores deste debate é o Premio Nobel de Economía Paul Krugman que, en apaixonados artigos en defensa das políticas de subsidios do presidente Biden afirma sen complexos que, se iso levase a unha proliferación de nacionalismo económico en todo o planeta, entón, benvido sexa ese proteccionismo. Project Syndicate, que agrupa a máis de 500 medios de comunicación do mundo e na que escriben recoñecidos académicos das máis prestixiosas universidades, nos últimos meses recolleu a intensidade do debate referido ao tema. A prestixiosa universidade norteamericana Massachusetts Institute of Technology (MIT) acaba de publicar un libro referido á historia das “políticas industriais”, mentres que o recoñecido profesor de Harvard, Dani Rodrik, desde meses vén recomendando como aplicar de maneira “correcta” ese nacionalismo económico. No medio de todo iso, non é casual que haxa unha reanimación dos debates keynesianos e polanyianos, senón nin que aparezan novas edicións da obra clásica do proteccionismo, a do economista alemán Friedrich List (The National Sistem of Political Economic, 1841), á que Marx lle dedicou ducias de comentarios críticos nos seus cadernos de lectura de 1847.
E é que este neoproteccionismo industrial non é só unha nova moda académica, senón unha tectónica transformación das estruturas económicas da orde global que está en marcha debaixo dos nosos pés. Vexamos:
Adeus aos mercados “libres”
Un mercado global autorregulado foi a gran utopía neoliberal de ultímalas décadas. A fin da “Guerra Fría”, a incorporación de China á OMC e a expansión de cadeas de valor que integraban o mundo enteiro en función da eficiencia e oportunidades, alentaron ese gran soño. Na primixenia tensión entre a territorialidade global/territorialidade local-nacional da mercadoría (valor de cambio/valor de uso), a historia parecía inclinarse pola primeira. Pero era só unha ilusión. Os mercados son incapaces de cohesionar as sociedades, o que a longo prazo leva á polarización política. Os mercados son incapaces de equilibrar produción con finanzas, o que a longo prazo leva á desindustrialización dos opulentos, e á perda do seu liderado global. Isto é o que precisamente está a pasar agora no chamado “Occidente” e, en particular, nos Estados Unidos (EUA).
Por iso, era previsíbel que os EUA e Europa nalgún momento buscasen, desesperadamente, deter o seu ocaso imperial fronte a un “asiatismo” industrioso ascendente. Ese momento chegou. A primeira viraxe histórica lanzárona os EUA en 2018 ao embarcarse nunha guerra de aranceis ás importacións chinesas, impóndolles o pagamento de até un 25% de impostos sobre o seu valor total. En resposta, China fixo o mesmo coas importacións norteamericanas. Con iso, as dúas máis importantes potencias económicas do planeta enterraron o libre comercio.
A Unión Europea non quedou atrás. Desde xaneiro do 2022, reduciu a súa compra de gas a Rusia, desde un 45% do total do seu consumo a un 13% (Comisión Europea, 2023); inclúese neste recorte a voadura do gasoduto de abastecemento Nord Stream 2. E esa redución nada tivo que ver coas “eficiencias” do mercado, senón con motivos xeopolíticos. O gas ruso, que durante décadas sostivo a enerxía barata dos europeos e a puxante industria alemá, custaba preto de 6 dólares o MBTU. En 2022 tiveron que pagar 45 dólares o MBTU a outros fornecedores amigos, incluídos os EUA. A eficiencia dos mercados axeonllouse ante o “mercado de amigos”.
Xunto con iso, en marzo do 2023, a Unión Europea aprobou unha lei de “defensa comercial contra as coaccións económicas” que permite elevar aranceis e restrinxir participación en licitacións a países que realicen “presións económicas indebidas”, é dicir, China. A sinfónica do século XXI xa non acompaña odas ao libre comercio, senón á seguridade nacional.
Que logo se restrinxa o ingreso a Huawei ao mercado europeo, que se prohiba a venda de terras agrícolas a chineses ou que, en agosto, o presidente Biden emita ordes executivas para prohibir exportacións e investimentos norteamericanos en China na área de semicondutores, intelixencia artificial, etc., é a nova realidade dos mercados subordinados aos estados.
Este novo espírito global cartografíao perfectamente o FMI até o punto de lamentar o incremento, a escala xeométrica, das restricións ao libre comercio mundial, que de 250 medidas marxinais e en países marxinais no ano 2005, pasaron a 2.500 no 2022; principalmente nos países economicamente máis avanzados (“Globalización a tope”, xuño de 2023). Os litixios contra atrancos comerciais por temas de seguridade nacional pasaron de 0 no 2005, a 11 no 2022 (OMC, The impact of security..., 2023).
Todo iso está a provocar unha reorganización xeográfica da división do traballo ou, como adoita chamarse agora, das “cadeas de valor”. A Organización Mundial do Comercio (OMC) informa de que desde o 2009 esa articulación global dos procesos produtivos xa non continuou expandíndose e que, desde aquela, comezou a retraerse paulatinamente (WTO, Global value chain…, 2022). As palabras de moda entre os CEO do mundo son agora “nearshoring”, “friendshoring” ou, nos clásicos eufemismos da presidenta da Unión Europea, Von der Leyen, “reducir riscos”.
Guerra de subvencións
Na última década, o andel globalista, anteriormente xa fendido polo progresismo latinoamericano, comeza a se desfacer. O sacro mandamento respecto de que os estados deben ser austeros e reducir ao mínimo os gastos, é agora un desatino contrafáctico. No 2008, por mor da crise das hipotecas subprime que arrastrou o mundo a unha crise financeira, as economías avanzadas tiveron que mobilizar o equivalente ao 1,5 % do seu PIB para conter a caída das accións bancarias e das bolsas de valores. En 2020, ante o “gran peche” fronte á Covid-19, o esforzo fiscal extraordinario chegou ao 18% do PIB, inundando a sociedade de emisión monetaria para pagar salarios, liquidar débedas empresariais, soster as accións das empresas e implementar axudas sociais (FMI, Monitor fiscal 2021). O endebedamento público mundial, que durante os anos “dourados” do neoliberalismo acatou unha rigorosa disciplina fiscal cunha débeda pública baixa -arredor do 50 % do PIB- na última década chegou até o 80%, e nos EUA ao 110 % (Kansascity FED, 2023). Pola súa banda, o gasto público, que durante 30 anos se mantivo por volta do 24% respecto ao PIB, nos últimos anos pasou ao 34% (Banco Mundial, 2023). O elevado endebedamento público non é nin unha pasaxeira enfermidade económica nin un patrimonio latinoamericano. É a nova normalidade global.
E, para pesadelo dos liberais, non só hai un novo Estado gastador, senón ademais agora industrialista e xerador de mercados. O presidente Biden, desde o 2022 mobilizou preto de 400.000 millóns de dólares para subvencionar a fabricación de coches eléctricos, tecnoloxías verdes e microchips nos EUA, con tecnoloxía dos EUA e traballadores nos EUA (Lei IRA, Lei Chips). “Consuma americano” é o novo lema proteccionista. Europa non queda atrás. Segundo o Observatorio Económico Brugel, entre 2022 e xullo de 2023, os gobernos tiveron que subvencionar os seus cidadáns con 651.000 millóns de euros o prezo final da enerxía eléctrica. Para Alemaña, isto alcanzou o 5% do seu PIB anual. Na vella linguaxe liberal, unha ineficiencia abraiante. Mais, nestes tempos, os intereses da guerra contra Rusia están por riba das delicatessen do mercado.
Ademais de todo iso, desde o 2019 as subvencións estatais á industria da Unión Europea, de maneira directa mediante transferencias e reducións tributarias, e de maneira indirecta mediante empréstitos e garantías, suman anualmente o 3,2 % do PIB (OCDE, xuño 2023). En casos máis ousados, os estados nacionalizaron a xeración da electricidade (Francia) ou a distribución do gas (Alemaña). Pola súa banda, A India e Corea do Sur acaban de aprobar xenerosos incentivos estatais á produción de determinados produtos. E en China está en marcha un plan para que no 2025 o 70% das materias primas básicas das súas manufacturas sexan nacionais (Harvard Review, outono 2018). De menos de 34 intervencións de “políticas industriais” no mundo no 2010, pasouse a 1.568 en 2022 (Juhasz, Rodrik, agosto, 2023)
A orde global está a mudar rapidamente, e as ideoloxías dominantes tamén. Da antiga gobernanza sostida no libre mercado, o globalismo, o Estado mínimo e o solitario emprendedorismo, estamos a pasar a unha lexitimidade política aínda difusa, mais na que parecen comezar a destacar outras bases de ancoraxe, como o industrialismo local, a autonomía tecnolóxica e a competitividade en mercados segmentados (Thurbon, 2023).
Certamente, todo iso non impide que por aquí ou por acolá renaza con violento furor o melancólico apego aos imaxinados anos gloriosos do libre comercio. Son fósiles políticos que non por iso son inofensivos e simplemente chocalleiros. Estes defensores do libre mercado que -como se lamenta The Economist- agora son tratados como “unha reliquia colonial” en extinción, provocaron moita dor social na súa aventura, como en Brasil, e seguirán a facelo, como en Arxentina. O curioso é que Latinoamérica, que foi vangarda nesta volta a políticas proteccionistas, sexa tamén onde se produzan as versións máis pervertidas e crueis deste anacronismo liberal.
Isto non significa que proximamente se impoña o nacionalismo económico. O tempo de incerteza global aínda continuará durante unha década ou máis. Pero este proteccionismo que agora comeza a se expandir é distinto do que existiu nos anos 40 do século XX. As subvencións estatais xa non aseguran tanto un Estado produtor senón un sector privado que precisa da protección e guía estatal para prosperar. Igualmente, a nova “substitución de importacións”, que nos lembra á antiga consigna da CEPAL, agora é selectiva e oriéntase cara a áreas estratéxicas ordenadas por criterios político-militares; o resto das importacións que se manterán buscan ser relocalizadas a outros mercados máis próximos ou politicamente aliados. Parecese ser que estamos ante o nacemento dun novo modelo hibrido, anfibio, que combina proteccionismo e librecambio, segundo necesidades nacionais.
[Artigo tirado do sitio web CELAG, do 27 de novembro de 2023]