Mundialización do capital e políticas migratorias
A construción da Unión Europea é ante todo e sobre todo o acompañamento político e institucional ás multinacionais europeas no proceso de competencia salvaxe que inaugura a nova fase da mundialización capitalista. A Europa fortaleza constitúe o compoñente migratorio deste acompañamento político
As políticas migratorias dos centros imperialistas adaptáronse ao proceso de globalización capitalista. O capitalismo globalizado centrado no plusvalor da sobreexplotación funciona, de feito, sobre a base de cadeas de valor mundiais. Un mesmo produto final pode ser o resultado da ensamblaxe de elementos procedentes de varios sitios xeográficos repartidos en varios continentes. O que distingue as producións da periferia dominada e do centro imperialista non é unha diferenza de produtividade, senón unha diferenza salarial. Cunha produtividade que tende a ser equivalente, a mesma forza de traballo se pagará de maneira diferente dependendo de se se emprega no centro ou na periferia. “As teses que explican as diferenzas salariais como resultado do diferencial de produtividade son simplemente eurocéntricas ou occidental-céntricas”, é dicir, agochan a dimensión mundial das cadeas de valor das principais industrias ou fan desaparecer o que esencialmente caracteriza ao capitalismo globalizado: “O motor fundamental que delimita os contornos da mundialización da produción [é] a arbitraxe mundial do traballo” (Davis, 2007: 264), por retomar a formulación do economista John Smith.
A este nivel entra a cuestión das fronteiras e a política de fronteiras. En efecto, existen dous vectores para acceder a esta man de obra infrapagada: facer migrar a produción á periferia dominada ou facer migrar á man de obra cara aos países do centro. “As economías avanzadas poden acceder á reserva mundial de man de obra a través das importacións e a inmigración”, resume o FMI (2007: 180). Antes da famosa globalización, a inmigración era o vector principal e a externalización o vector secundario. Desde aquela é ao revés. É tendo en conta este investimento como podemos captar a lóxica das novas políticas migratorias. Pódense formalizar tres dimensións chave destas políticas migratorias da era da mundialización: 1) a fortaleza, coa súa función de fixar a man de obra na periferia para as necesidades das deslocalizacións; 2) a inmigración seleccionada (selectiva) e a súa función de captación de man de obra altamente cualificada; 3) as e os indocumentados e a súa función de man de obra sobreexplotada para os sectores económicos non deslocalizábeis.
A función sistémica da lóxica da fortaleza
As barreiras á inmigración son dun rigor sen precedentes na historia do capitalismo. Lonxe de ser o resultado dunha chegada masiva e incontrolada de candidatos á migración, a construción destas barreiras vai da man do despregamento da Unión Europea, á súa vez acelerado pola exacerbación da competencia entre as multinacionais das grandes potencias económicas debido ao proceso de globalización. Demóstrao o ritmo do estabelecemento destas barreiras. Estas están máis ligadas á construción europea que a un cambio substancial nos fluxos de entrada de traballadores emigrados. Así, nun mesmo período se construíu a fortaleza e se desenvolveu o estabelecemento do espazo Schengen (1985), a creación da Unión Europea polo Tratado de Maastricht (1992), o estabelecemento do euro como moeda (1999) e a ampliación gradual da Unión Europea, en particular ao Leste (de 1995 a 2013).
Lonxe de ser o reflexo de valores europeos ou dunha cultura europea ou a tradución da vontade de estabelecer a paz en Europa, ou a resposta a unha aspiración popular á desaparición das fronteiras europeas, a construción da Unión Europea é ante todo e sobre todo o acompañamento político e institucional ás multinacionais europeas no proceso de competencia salvaxe que inaugura a nova fase da mundialización capitalista. A Europa fortaleza constitúe o compoñente migratorio deste acompañamento político ao xurdimento dunha nova superpotencia económica. Como sinalan moitos traballos, o estabelecemento do espazo Schengen pódese considerar o punto de activación da lóxica da fortaleza.
Os acordos de Schengen asinados por oito países da CEE (Alemaña, Bélxica, o Estado español, Francia, Italia, Luxemburgo, Países Baixos e Portugal) constitúen a base xurídico-policial da construción do muro da fortaleza: visados, sancións para os transportistas que non controlan suficientemente a regularidade dos documentos dos pasaxeiros, listaxe común de indesexábeis, intercambio de información, constitución dunha ferramenta de cooperación policial: Europol.
Por riba –resumía o historiador Bernard Ravenel–, as e os inmigrantes ilegais e os falsos refuxiados axiña se presentan como o gran perigo para o futuro da CEE. Algúns discursos oficiais ás veces non dubidan en amalgamalos con narcotraficantes, terroristas e outros perigos públicos... Para defender a fortaleza do asalto destes exércitos, os Doce reclaman o dereito a recorrer a todos os medios que resulten necesarios... As e os inmigrantes e refuxiados son considerados –e tratados– como inimigos. Esta linguaxe e os instrumentos da guerra son dalgunha maneira naturais: guerra contra a droga, guerra contra o terrorismo, guerra contra a inmigración (clandestina), convértense nas cruzadas modernas da Europa fortaleza (Ravenel, 1997: 110).
Os episodios posteriores da lóxica da fortaleza iniciada con Schengen son só consecuencias predicíbeis desta decisión inicial. Para implementar esta opción, é necesario restrinxir os desprazamentos legais (política de visados), militarizar as fronteiras exteriores (creación da axencia Frontex), bloquear fisicamente as persoas a través do chamado enfoque de hotspots [centros de rexistro] e externalizar a contención dos candidatos á migración e das persoas refuxiadas. Cada crise conxuntural, que provoca unha afluencia igualmente conxuntural de refuxiados, é instrumentalizada de forma meticulosa para xustificar novas medidas represivas sobre a base de campañas políticas e mediáticas que difunden o medo a un maremoto humano procedente dos países do sur. Este foi o caso en 1991 coa chegada das e os albaneses que se utilizou para lexitimar a creación da axencia Frontex. Case tres décadas despois, foi a crise siria a que se instrumentalizou para lexitimar o estabelecemento de hotspots, un eufemismo para designar os campos de internamento contemporáneos. O guión en dúas etapas xa está ben definido: un discurso político e mediático invasivo sobre a existencia dunha suposta crise migratoria como ferramenta para fabricar o consentimento ás novas medidas represivas.
A política de visados é a primeira compoñente da fortaleza. Historicamente apoiada pola competencia estatal na seguridade nacional, a política de visados está agora relacionada coa contención do risco migratorio. Demóstrano os cambios na información solicitada para obter un visado e os motivos de rexeitamento máis recorrentes:
O visado, contrariamente ao que podería ser o caso no pasado, está menos dirixido a garantir a seguridade dos Estados afectados que a bloquear a inmigración ilegal. (...) A lectura do regulamento comunitario sobre visados, que estabelece as normas comúns para o exame das solicitudes de visado por parte dos servizos consulares, mostra que a inmigración irregular é a principal preocupación, resume a xurista Danièle Lochak (2019: 9).
O documento do consulado alemán de Abiyán titulado “Explicacións á decisión de rexeitamento”, que “identifica as razóns máis comúns dunha denegación de visado”, inclúe, por exemplo: “o propósito da súa estadía segundo os documentos non era obvio” ou “non se puido estabelecer a súa vontade de abandonar o territorio antes da expiración do visado”[1]. Por suposto, este cambio na natureza da política europea de visados tentou camuflarse detrás do risco de seguridade, pero, como subliña Danièle Lochak (2019: 9): “Esta é unha coartada, porque a maioría dos terroristas teñen papeis en regra, cando non son simplemente cidadáns dos Estados membros”.
Esta política de visados europea reforza a escandalosa desigualdade mundial do dereito á mobilidade segundo a nacionalidade. “Se es europeo tes a posibilidade de circular libremente durante tres meses por 173 países, se es ruso en 91 países, se es chinés en 44 e ao final da fileira están todas as persoas das que falamos: afgás, sudanesas, eritreas”, lembra a politóloga Catherine Wihtol de Wenden (2019: 23). A web Passport Index, que enumera os países accesíbeis por país emisor do pasaporte, estabelece unha clasificación cada ano. Non é de estrañar que “os países de África continental sexan os que estean en peor situación” e “os últimos lugares no ranking están ocupados polos países co PIB máis baixo, todos en Asia ou África, e é Afganistán o que o pecha con só 30 países accesíbeis” (Breteau, 2018). A dobre xerarquización, de riqueza e cor, caracteriza innegabelmente o noso mundo contemporáneo en termos de dereito á mobilidade.
A política europea de visados non esquece os solicitantes de asilo coa mesma obsesión pola contención. A obriga de posuír un visado de tránsito, chamado “visado de tránsito aeroportuario” (VTA), converteuse en comunitaria en 2009 para os países do espazo Schengen. Refírese ás e os nacionais dunha lista de países elaborada arbitrariamente pola Unión Europea. Aínda que se presenta como unha forma de loitar contra a inmigración irregular, en realidade, esta obriga diríxese directamente ás e os solicitantes de asilo. Abonda con ler o contido desta listaxe, que cada país pode completar como desexe, para se convencer diso. De feito, están nela países como Afganistán ou Siria. “O VTA (...) ten sobre todo a consecuencia de impedir que os pasaxeiros en tránsito nun Estado membro soliciten asilo nel” (Bisiaux e Doisy, 2017: 2), resume a Asociación Nacional de Asistencia Fronteiriza para Estranxeiros (ANAFE). Para garantir a eficacia da medida, as aeroliñas teñen a obriga, baixo pena de sancións financeiras de até 500.000 euros, de asegurar de que os pasaxeiros dispoñan dun VTA. Os Estados europeos xa nin sequera teñen que rexeitar o asilo, pois a solicitude de protección en si fíxose imposíbel.
A axencia Frontex é a segunda faceta da Europa fortaleza. Creada en 2004 como Axencia Europea para a Xestión da Cooperación Operativa nas Fronteiras Exteriores dos Estados membros da Unión Europea, ten como obxectivo asistir os Estados membros do espazo Schengen con fronteiras exteriores con terceiros países no control destas. Convertida en Frontex en 2006, esta axencia tiña en 2018 un orzamento de 320 millóns de euros e un persoal que debía alcanzar as 10.000 persoas en 2021. Este verdadeiro exército, que se supón que loita contra a “inmigración irregular”, na práctica é unha simple ferramenta de represión militarizada das persoas solicitantes de asilo. Do mesmo xeito que co visado aeroportuario, trátase de evitar a posibilidade mesma da solicitude de asilo ou de residencia rexeitando a quen o solicite a pesar das estipulacións da Convención de Xenebra, o dereito internacional e mesmo os propios textos da Unión Europea. O xeógrafo Olivier Clochard e a responsábel de solidariedade internacional na Cimade, Eva Ottavy, resumen así as violacións permanentes dos dereitos por parte da axencia Frontex nas fronteiras gregas:
“Ao devolver manu militari as embarcacións que navegan nas súas augas nacionais, Grecia viola a prohibición de expulsión colectiva á que está obrigada polos textos europeos. Estes últimos prohiben a expulsión de grupos de persoas se a súa situación individual non foi examinada de maneira razoábel e obxectiva. Así, Grecia, ao non permitir que as persoas que buscan protección internacional poidan acceder a un procedemento xusto, viola o dereito de asilo consagrado na Convención de Xenebra relativo ao Estatuto dos Refuxiados e o Dereito Europeo. Finalmente, Grecia tamén transgride o principio de non devolución previsto tamén en varias lexislacións que prohiben devolver unha persoa ao seu país de orixe ou outro país onde a súa vida ou liberdade estean ameazadas. Estas devolucións desenvólvense ás agachadas. Con todo, ducias de testemuños recompilados por Pro-Asyl (2013) e Amnistía Internacional (2013) sinalan que estas devolucións se converteron nunha rutina do control fronteirizo” (Ottavy e Clochard, 2014: 150).
A creación de hotspots é a terceira faceta da Europa fortaleza. Estas “plataformas rexionais de desembarco”, como as chama eufemisticamente a Unión Europea, teñen como obxectivo “facer a selección” entre “refuxiados reais” e “falsos refuxiados”. Para os que son clasificados na segunda categoría, é dicir, para a gran maioría, os hotspots prevén “centros de retención antes do afastamento”. Concretamente, os hotspots son centros pechados nos que quedan aloxadas as persoas exiliadas á espera de que se estude a súa solicitude. Para dicilo con máis clareza, estamos en presenza de cárceres ao aire libre. Adoptado en 2015 pola Comisión Europea, o devandito enfoque preséntase como unha resposta á crise dos refuxiados ligada á guerra en Siria. Unha vez máis, instrumentalízase unha crise conxuntural para estabelecer un modo estrutural e duradeiro de xestión das fronteiras. Así, abríronse nove hotspots, cinco en Grecia e catro en Italia, ademais de “hotspots móbiles”.
Facendo o balance de dous anos de funcionamento dos centros gregos, a xurista Claire Rodier fai a seguinte observación:
“Problemas de promiscuidade, convivencia de menores illados con adultos, alimentación insuficiente, condicións de hixiene degradadas debido á saturación dos equipos sanitarios, etc. (...) En xaneiro de 2017, Amnistía Internacional sinalaba unha taxa de ocupación do 148% en Lesbos, do 215% en Samos e do 163% en Kos. Durante o inverno de 2016/2017, particularmente rigoroso na rexión, algunhas persoas víronse obrigadas a durmir ao aire libre, envoltas en simples mantas que a neve cubría durante a noite” (Rodier, 2018: 5).
Os títulos dos informes das ONG internacionais de solidariedade coas e os refuxiados son dabondo para medir o escándalo: “Grecia. Refuxiados detidos en condicións deplorábeis”, en abril de 2016 segundo Amnistía Internacional; “Grecia. Inseguridade e insalubridade nos hotspots para refuxiados”, en maio de 2016 segundo Human Rights Watch; “Acordo UE-Turquía, o gran engano. Informe de misión nos hotspots gregos de Chios e Lesbos”, en xullo de 2016 segundo o GISTI, etc. O balance dos hotspots italianos está na mesma liña, subliña Claire Rodier baseándose nos informes de misión de Amnistía Internacional:
“Tras catro misións realizadas en Italia durante o ano 2016, Amnistía Internacional identificou estas prácticas, entre as que identificou en particular casos de detención por períodos superiores ao permitido pola lei italiana, de uso de coacción, violencia e mesmo tortura para obrigar as e os recalcitrantes a se someteren á lectura de impresións dixitais, procedementos de avaliación de situacións individuais levados a cabo de forma expeditiva, co único obxectivo de clasificar a persoa interesada na categoría de migrante irregular máis que na de susceptíbel de protección, etc. (Rodier, 2018: 8-9).
A chamada política de externalización do control é a última gran faceta da Europa fortaleza. “Ten como obxectivos tanto trasladar os controis o máis lonxe posíbel das fronteiras da Unión e, por tanto, afastar ao máximo o cordón sanitario que debe protexer a Europa, como delegar a responsabilidade desta política en terceiros Estados”, resume Danièle Lochak (2019:14). A externalización do control seguiu dúas vías esenciais. A primeira é a dos “acordos de readmisión” que comprometen os países asinantes, nomeadamente africanos, a reacoller non só os seus nacionais, senón tamén as persoas que transitaron polo seu territorio. Mediante compensacións financeiras, estes Estados convértense así en subcontratistas da policía europea. A consecuencia lóxica foi o desenvolvemento de políticas de represión moi duras nos países do norte de África, creando as bases dun aumento preocupante da negrofobia mediante a designación dos subsaharianos como problema, como perigo e como ameaza.
O segundo camiño tomado pola externalización é o chamado “proceso de Xartum”, tamén chamado “iniciativa sobre a ruta migratoria UE-Corno de África”. Asociando a unha ducia de países africanos, como o seu nome indica, este proceso ten como obxectivo tentar facer que esta ruta sexa impracticábel. Por tanto, mediante financiamento, incítase a cada país africano a bloquear, rexeitar e, por tanto, reprimir as e os exiliados provenientes doutros países africanos. Estes países comprométense non só a volver acoller as persoas que transitaron polo seu territorio, senón tamén a patrullar para deter as saídas cara a Europa. Países como Sudán ou Libia convertéronse en socios das políticas migratorias europeas. O caso libio por si só permite comprender as consecuencias do proceso de Xartum:
“A Unión Europea e os Estados membros proporcionan unha axuda substancial a Libia á que se lle asigna explicitamente a tarefa de interceptar os migrantes que tentan chegar a Europa por mar, mesmo cando están recoñecidos e documentandos os crimes contra a humanidade cometidos nese país contra os migrantes en Libia, imputábeis tanto a axentes do Estado como a membros de milicias ou mafias: asasinatos, escravitude, tortura, violacións, escravitude sexual, desaparicións forzosas.” (Lochak, 13).
Para ser completo, habería que engadir a construción dun muro de 12,5 quilómetros de longo e 3 metros de alto en Grecia, o uso de tecnoloxías punta para detectar as e os exiliados e o restabelecemento, aínda que momentáneo pero periódico, dos controis nas fronteiras internas da Unión Europea. Habería que lembrar, aínda que sexa rapidamente, todos estes medios despregados que, sen dúbida, testemuñan a construción dunha Europa fortaleza. As consecuencias eran e son en gran medida predicíbeis: a utilización de rutas cada vez máis perigosas tradúcese nun aumento sen precedentes das mortes durante as travesías do Mediterráneo. A Organización Internacional para as Migracións (OIM), que en 2016 se converteu nunha axencia de Nacións Unidas, estima que o número de mortes foi de case 20.000 (incluídos 1.600 nenos) desde 2014. O Mediterráneo converteuse así na ruta máis mortífera do mundo. Non é de estrañar que as mortes rexistradas en toda África ocupen o segundo lugar, con máis de 6.000 mortes no mesmo período (Laczko, Blaack e Singleton, 2919: VIII). A construción da Europa fortaleza aparece entón como un asasinato institucional masivo.
A mesma lóxica funciona na fronteira mexicana coas mesmas consecuencias dramáticas. Por suposto, non se trata dunha vontade macabra que de súpeto se apoderou do goberno estadounidense e da Unión Europea, que preferirían prescindir de tal situación. Porén, as principais decisións económicas adoptadas nas últimas décadas non poderían ter outras consecuencias. Por tanto, a función sistémica desta nova política fronteiriza é evidente: desalentar ao máximo a decisión da saída para fixar o máximo de man de obra nos países de orixe para ocupar os postos de traballo da deslocalización masiva.
A función sistémica da inmigración selectiva
A Europa fortaleza non implica o peche completo das fronteiras. O discurso sobre a inmigración selectiva (que en consecuencia se opón á inmigración sufrida) demóstrao. Fixo a súa aparición en xuño de 2005 nun discurso de Nicolas Sarkozy que propuña esta noción como eixo central da política migratoria. Desde aquela, foi retomado por todos os presidentes da República francesa. Así, o primeiro ministro Édouard Philippe declaraba o 6 de novembro de 2019, durante a presentación do plan de inmigración, querer “recuperar o control da nosa política migratoria” estabelecendo “cotas ou obxectivos cuantitativos exclusivamente” en función da rama de actividade. Precisando o seu punto de vista, explicou: “Iremos lonxe na apertura onde creamos que é bo para Francia e lonxe tamén no control onde os abusos non son tolerábeis” (Albertini e Hullot-Guiot, 2019). Este enfoque da inmigración rompía con máis dun cuarto de século de discursos sobre a inmigración cero:
“Por primeira vez desde a suspensión da inmigración laboral en 1974, o discurso público en materia de inmigración xa non se basea na idea de cesar os fluxos de inmigración económica e canalizar outros fluxos (inmigración familiar, mobilidade estudantil, asilo), senón na substitución dunha inmigración chamada sufrida, é dicir, baseada no exercicio dun dereito fundamental (dereito a levar unha vida familiar, dereito de asilo, etc.) por unha inmigración selectiva estritamente económica e dirixida cara aos sectores deficitarios de man de obra. Esta dialéctica da inmigración selectiva versus inmigración sufrida parece constituír un punto de inflexión das políticas francesas en materia de inmigración como o foi a suspensión provisional de xullo de 1974” (Viprey, 2010: 150).
Este enfoque dicotómico da inmigración non é o primeiro na historia das políticas migratorias francesas. Se o criterio de clasificación muda, a división da inmigración en dúas entidades, unha desexábel e a fomentar, e a outra indesexábel e a combater, é antiga. Estabelecendo unha cronoloxía dos criterios de indesexábel aplicados aos inmigrantes para o período 1880-1939, o historiador Élie-Benjamin Loyer identifica as seguintes secuencias: criterio político dominante até 1880, é dicir, “compromiso político e revolucionario”; criterio social dominante de 1880 a 1914 coa figura do “mal pobre, indesexábel pois non ten ningún tipo de arraigamento”; criterio colonial e racial dominante na post Primeira Guerra Mundial coas figuras dos “coloniais vidos a Francia para traballar durante a guerra”, dunha parte, e “alemáns das provincias recuperadas”, doutra; criterio de “preferencia nacional” coas repatriacións colectivas de traballadores polacos durante o decenio de 1930 (Loyer, 2019).
O período posterior á Segunda Guerra Mundial caracterízase polo retorno explícito do criterio racial. No contexto das perdas humanas relacionadas coa guerra, as preocupacións demográficas relacionan a cuestión da inmigración e a da naturalización. O 12 de xuño de 1945, o xeneral De Gaulle escribiu as seguintes directivas ao seu ministro de Xustiza:
“En particular, [as naturalizacións] xa non debería depender do estudo de casos individuais, senón que a elección dos individuos debe estar subordinada aos intereses nacionais no ámbito étnico, demográfico, profesional e xeográfico. A nivel étnico, é necesario limitar a afluencia de mediterráneos e orientais. (...) É desexábel que se dea prioridade ás naturalizacións nórdicas[2].
Finalmente, a necesidade masiva de man de obra para a reconstrución e logo para os chamados Trinta Gloriosos orientará pragmaticamente a política migratoria francesa noutra dirección. As preocupacións económicas inmediatas primaron sobre o desexo da clasificación étnica. Pero os debates deste período tamén se fan eco do tema da inmigración selectiva sobre outra cuestión: a das persoas refuxiadas. Na posguerra estabeleceuse un Alto Comité asesor para a Poboación e Familia, co demógrafo Georges Mauco como secretario xeral. Este foi autor, en 1932, dunha tese titulada Les étrangers en France: leur rôle dans l’activité économique (Os estranxeiros en Francia: o seu papel na actividade económica), na que clasifica os estranxeiros segundo a súa capacidade de asimilación. Nunha conferencia para a Sociedade de Nacións, en abril de 1937, resumía o seu pensamento da seguinte maneira: “Entre a diversidade de razas estranxeiras en Francia, hai elementos para os que a asimilación é imposíbel porque pertencen a razas demasiado diferentes: asiáticos, africanos, mesmo levantinos, cuxa asimilación é imposíbel e, ademais, moi frecuentemente física e moralmente indesexábel”[3].
A carreira de Georges Mauco non facía senón comezar e atopámolo sen interrupción en postos de responsabilidade desde 1938 a 1970: en 1938 no gabinete do ministro Michel Serre como subsecretario de Estado encargado dos servizos de inmigración e estranxeiros; de 1939 a 1940 no Alto Comité de Poboación do goberno de Vichy, onde ocupou a función de experto; de 1945 a 1970 no Alto Comité asesor para a Poboación e a Familia. A súa adhesión ao Partido Popular Francés (PPF) do fascista Jacques Doriot durante a ocupación non rompe esta lonxevidade e continuidade.
Mauco é o autor da clasificación da inmigración en dúas categorías: “inmigración imposta” e “inmigración voluntaria”. A primeira agrupa as persoas refuxiadas, consideradas indesexábeis, mentres que a segunda categoría está formada polas e os traballadores, defendidos como desexábeis:
“Durante o período [de entre as dúas guerras] a inmigración imposta de refuxiados de todas as orixes trouxo rusos, armenios, asirios, israelitas, cuxa adaptación e asimilación foron particularmente difíciles. A inmigración imposta dos refuxiados, moi diferente da inmigración voluntaria dos traballadores, achega con frecuencia elementos diminuídos psiquicamente e ás veces fisicamente pola angustia ou as persecucións. Doutra banda, a maioría dos refuxiados non son aptos para o traballo directamente produtor. Agrúpanse case exclusivamente en cidades superpoboadas e profesións urbanas onde xeran o problema da competencia e a influencia estranxeira nos centros neurálxicos do país.” (Mauco, 1942: 6-15).
Por tanto, a clasificación da inmigración como desexábel/non desexábel non é nada nova, mesmo se o contido das categorías varía. Pola súa banda, a xerarquía flutúa en función das necesidades ideolóxicas e do contexto económico. Así, no corte binario refuxiados políticos/inmigrantes económicos, esta xerarquía estaba a favor dos segundos até 1975, inverteuse entre 1975 e 2005, cando se detivo a inmigración, e retomou a súa forma anterior despois de 2005 e o regreso da lóxica da inmigración selectiva. Se agora está politicamente de moda declararse defensor do dereito de asilo, sempre é engadindo a determinación de loitar contra os falsos solicitantes de asilo.
Porén, non estamos en presenza dunha simple repetición do pasado. Cando Nicolas Sarkozy relanzou o debate sobre a inmigración selectiva en 2005, xa entraramos na nova fase da globalización capitalista. Os plans de axuste estrutural do FMI e do Banco Mundial xa destruíran a meirande parte dos servizos públicos da maioría dos países da periferia. Mesmo podemos considerar aqueles plans como o inicio desta nova fase. A idea de impor axustes estruturais mediante a chantaxe da non renovación dos empréstitos internacionais nace no G7. Foi así como en 1979 o G7 convidou o Banco Mundial e o FMI a implementaren plans de axuste estrutural (PAE) “tendo por contido o retorno aos grandes equilibrios macroeconómicos: mediante a austeridade e a desvalorización” (Domergue, 2003: 73).
Unha das condicionalidades impostas polos PAE foi a privatización dos servizos públicos, que eran desde a independencia o principal empregador da man de obra cualificada. Os investigadores, profesores, técnicos, médicos, etc., dos países periféricos foron lanzados rapidamente á precariedade. Moitos tomaron o camiño da emigración que até daquela afectara principalmente á man de obra pouco cualificada. As cifras son esclarecedoras, como o demostra un estudo de 2013 sobre a fuga de médicos africanos cara aos Estados Unidos: “A fuxida de médicos do África subsahariana a Estados Unidos comezou en serio a mediados da década de 1980 e acelerouse na década de 1990 durante os anos de aplicación dos programas de axuste estrutural impostos por (...) o FMI e o Banco Mundial” (Benjamin, Ozden e Vermund, 2013). Os médicos alxerinos ou de Oriente Medio nos hospitais franceses dan testemuño do mesmo proceso en Europa.
O discurso sobre a inmigración selectiva non é máis que a decisión cínica de baleirar os países periféricos da súa man de obra cualificada sen ter que asumir os custos de formación desta complexa man de obra. O argumento da tese da inmigración selectiva nin sequera se agocha. Nicolas Sarkozy explicou a súa nova política migratoria no xornal Le Monde da seguinte maneira: “Para atraer traballadores cualificados, investigadores, profesores universitarios ou creadores de empresas a Francia é necesario crear un sistema de puntos á canadense”[4].
Quince anos despois, o primeiro ministro Édouard Philippe repetía o mesmo: “En canto á inmigración profesional, [debemos] ter un enfoque pragmático en relación coas nosas necesidades de man de obra (...) en función das necesidades non cubertas, fixaremos as necesidades por profesión e por territorio”[5]. Por tanto, trátase de atraer esta forza de traballo cualificada nun contexto de competencia entre os países do centro:
“No mercado de cerebros provenientes dos países do sur, os países do norte están a competir ferozmente. Canto máis ricos sexan, máis probábel é que atraian as elites dos países pobres, que se empobrecen aínda máis debido ao éxodo das súas elites. O fenómeno non parece se que vaia deter axiña, xa que, no eido da saúde, por exemplo, todos os países occidentais limitan a formación de profesionais con numerus clausus ou outros sistemas, organizando a escaseza de médicos durante os próximos dez ou quince anos e contando cinicamente coa chegada de médicos dos países do sur para compensar esta falta. En todas as profesións se observa que, durante a década de 1990, o número de migrantes cualificados aos países da OCDE aumentou dúas veces e media máis rápido que o dos migrantes non cualificados, e todo suxire que a fenda seguiu aumentando desde aquela (Carrère, 2007: 23).
A introdución en 2007 dun novo permiso de residencia conforme “competencias e talentos” ilustra marabillosamente esta competencia. De feito, preséntase como un medio para atraer as forzas de traballo cualificadas cuxo “talento constitúe un activo para o desenvolvemento e a influencia de Francia”. A Lei 2016/274, do 7 de marzo de 2016, relativa ao dereito dos estranxeiros en Francia é aínda máis explícita. A súa circular de aplicación precisa:
“A creación do título plurianual particular, o pasaporte de talentos, constitúe unha ferramenta importante de atracción, esperada polos actores económicos, académicos, científicos, culturais ou deportivos. (...) Nun mundo competitivo, esta ferramenta débenos permitir atraer talentos internacionais a Francia[6].
A propia circular prevé “a flexibilización das posibilidades que se ofrecen aos estudantes estranxeiros que chegan a un alto nivel de estudos para prolongar a súa estadía co fin de buscar ou ocupar un emprego” e especifica o campo dos talentos en cuestión: “Asalariados de alto nivel, investigadores, creadores de empresas, de starts-up, investidores, artistas con fama internacional”[7].
A inmigración selectiva leva ao extremo a lóxica utilitarista que sempre foi dominante en materia de inmigración, xa sexa nos debates sobre –e a orientación– sobre a inmigración como na política migratoria que determina as súas condicións legais. Os enfoques contábeis da inmigración (e as múltiples polémicas sobre os custos e vantaxes desta), que abordamos no capítulo anterior, demóstrano. Por iso tales enfoques sempre son problemáticos, mesmo cando se utilizan para lexitimar os dereitos das e os traballadores inmigrantes. En efecto, non é de estrañar que a maioría dos estudos serios deste tipo conclúe cunha ganancia neta para a sociedade francesa sempre que, por suposto, se teñan en conta todas as vantaxes, por unha banda, e, por outra, a contribución das e os inmigrantes aos custos que se lles imputan. Ao lexitimar un vínculo entre o dereito á residencia e a rendibilidade, a lóxica utilitarista permite instrumentalizacións fraudulentas (por ocultación de certas vantaxes e maximización inxustificada dos custos), o que leva á idea dunha inmigración que se converteu nunha carga economicamente insoportábel que regularmente volve ao centro da atención mediática.
A dicotomía desexábel/indesexábel, independentemente do contido destas categorías, ten como obxectivo xustificar a caza de indesexábeis e a súa precarización xurídica. Por iso, a expresión inmigración rexeitábel é pertinente para designar o verdadeiro significado da chamada política de inmigración selectiva. O peche das fronteiras da Europa fortaleza sabe así flexibilizarse, cinicamente, para a man de obra cualificada.
A función sistémica da precarización da residencia
A inmigración selectiva non se limita aos talentos. A lóxica utilitarista estende os seus efectos a outras necesidades de man de obra sectoriais e/ou temporais, e levou o lexislador a multiplicar e xerarquizar os permisos de residencia, organizando así unha precariedade xeneralizada. Sen ser exhaustivos, citemos tres exemplos [de Francia].
A lei relativa á “inmigración e integración” do 24 de xullo de 2006 estabelece un novo permiso de residencia chamado “traballador temporal”. Este título legaliza a práctica anterior dos “permisos provisionais de traballo”. Ten unha duración inferior a un ano e baséase no principio implícito dunha duración do permiso correspondente á do contrato de traballo. A lei non prevé, por suposto, ningunha renovación de pleno dereito deste permiso como é o caso, por exemplo, do cartón de residencia de “asalariado” por un ano. Se o empregador rompe o contrato de traballo antes dos últimos tres meses do seu vencemento, pódese retirar o permiso de residencia. Ademais, neste caso, o empregado non ten dereito ao seguro de desemprego. Por último, estes traballadores non gozan do dereito ao reagrupamento familiar cuxo acceso está subordinado a un título de validez mínimo dun ano. O empregado convértese en cativo de facto do seu empregador, dotado de dereitos sociais mínimos e excluído do dereito a vivir en familia.
O segundo exemplo é o do permiso de residencia chamado de “traballador estacional”. A noción de “traballo estacional” vén definida así polo Tribunal de Casación: “Tarefas normalmente chamadas a repetirse cada ano en datas aproximadamente fixas en función dos ritmos das estacións ou dos estilos de vida colectivos”[8]. Cunha duración de tres anos renovábeis, este título permite ao seu titular regresar a Francia tan axiña como poida xustificar o asinamento dun novo contrato. Só outorga o dereito a permanecer en Francia por un máximo de seis meses ao ano. Por tanto, ten a obriga de manter a súa residencia habitual no seu país de orixe coa conseguinte exclusión do dereito ás prestacións por desemprego que está subordinado precisamente a unha residencia habitual en Francia. Por suposto, non ten acceso ao reagrupamento familiar.
O terceiro exemplo é o do cartón de residencia chamada de “empregado en misión”. Refírese ás e os empregados desprazados por un período determinado a Francia por empresas instaladas fóra de Francia para [traballar en] empresas de Francia. Cunha validez de tres anos, autoriza o seu titular a exercer “misións” en Francia. Dá acceso ao titular do dereito a traer a súa familia, que logo obtén un título de “vida privada e familiar” coa condición de que resida en Francia de forma ininterrompida durante un período mínimo de seis meses.
A lóxica da inmigración selectiva tradúcese nos feitos nunha diferenciación e gradación dos dereitos que o xurista Zouhair Aboudahab (2006) resume da seguinte maneira:
“A diferenciación e a gradación dos dereitos caracterizan así os diversos estatutos dos traballadores migrantes chamados a satisfacer as necesidades estimadas do mercado laboral en Francia; dotados maioritariamente de estatutos temporais e precarios, os seus dereitos sociais e familiares non parecen constituír a principal preocupación da lei.
A inmigración selectiva é de feito o estabelecemento dunha precarización sufrida. A precariedade da estadía non se limita a estes tres exemplos. Esténdese ás condicións de renovación dos permisos de residencia e á obtención do chamado cartón de “residente” de dez anos renovábel de pleno dereito, estabelecida en 1984 tras décadas de loita polo dereito á estabilidade xurídica. A acumulación das disposicións restritivas das distintas leis das últimas tres décadas levou a un cambio estrutural no que respecta á precariedade da estadía. Produce un corte entre os antigos inmigrantes e os novos, dificultando cada vez máis o acceso ao cartón de residencia:
“A superposición de leis que mostran o obxectivo de control dos fluxos migratorios tamén tivo o efecto de facer máis precaria a estancia dos estranxeiros socavando gradualmente o edificio adoptado en 1984. Este proceso de desestabilización (...) non afecta os estranxeiros que xa teñen o cartón de dez anos. (...) As restricións afectan os estranxeiros que chegaron máis recentemente. (...) Despois dos cambios lexislativos da década de 2000, a filosofía que prevalecía na lei de xullo de 1984 aniquílase agora: o cartón de residente xa non é a primeira etapa dun proceso de integración, senón que se converte na recompensa definitiva dunha carreira de obstáculos. As cifras están aí para dar testemuño diso: desde 1994, a proporción de emisión de cartóns de residente aos recentemente chegados dividiuse case por cinco, pasando do 42% ao 9%. O colapso sería sen dúbida máis vertixinoso se as cifras permitisen remontarse a antes da segunda lei Pasqua de 1993, que xa era moi restritiva en comparanza co período anterior.” (Math e Spire, 2014).
Máis aló das diferentes leis sobre a residencia, revélase unha lóxica estrutural: a organización piramidal da inmigración segundo o criterio de estabilidade legal. Na base da pirámide están os indocumentados cuxa función destacamos para algúns sectores económicos non deslocalizábeis. A imaxe das persoas sen papeis como unha carga para a economía francesa non resiste os datos cuantitativos e a súa análise. Como sinala o investigador François Brun, retomando o concepto de “deslocalización in situ” proposto polo antropólogo Emmanuel Terray que presentamos anteriormente, as persoas “sen papeis” non son “sen emprego”:
“Pódese estimar que ao redor do 85% delas traballan: viñeron a iso e non teñen acceso a ningún subsidio. Ademais, non teñen problemas para atopar traballo xa que son traballadoras e traballadores facilmente explotábeis.” (Brun, 2004).
Os sectores non deslocalizábeis da economía adaptáronse rapidamente á existencia de man de obra sen dereitos, sen status xurídico e, en consecuencia, sobreexplotábel. A adaptación foi aínda máis rápida porque se desenvolveu nunha secuencia histórica dominada pola ideoloxía neoliberal que acompaña a devandita globalización. Hoxe en día, o que corresponde, para o conxunto das empresas, é a externalización dos servizos, que consiste en confiar a un subcontratista a totalidade ou parte dunha actividade que até o de agora estaba asegurada directamente polas e os empregados da empresa (limpeza, custodia, restauración, confección, etc.). A presión para aumentar a xornada laboral e a intensificación da produtividade, é dicir, aumentar o plusvalor absoluto e relativo, realízase agora a través de subcontratistas: “Os clientes sábeno ben. Cando na industria da confección se encargan determinadas pezas a determinados prezos, sabemos que se fará en traballo nocturno e cun salario por baixo do SMI” (Brun, 2007). Unha práctica que afecta tanto aos servizos públicos como ao sector privado, ao Estado como ás empresas privadas e mesmo ás colectividades territoriais. Non é necesario recorrer á idea dun plan secreto estatal ou unha conspiración para entender a evolución deste segmento específico do mercado laboral nas últimas décadas. Abondou con que os actores económicos se adaptasens a este maná de man de obra particular xerado pola nova política migratoria:
“Lonxe de estar ausentes do contexto económico e social, as e os sen papeis están, pola contra, no corazón do sistema. Sen asegurar que a presenza masiva de estranxeiros en situación irregular estea friamente programada, hai que recoñecer que está tanto máis cinicamente xestionada canto que o lugar que se lles asigna na economía non ten nada de aleatorio. A condición das persoas sen papeis non é unha aberración económica, senón un experimento para excluílas do dereito laboral, a creación dun infradereito. Desde esta experimentación á súa aplicación a gran escala, o paso a dar é fácil” (Brun, 2004).
É a precariedade mesma da economía a través da lóxica neoliberal a que conduce, por tanto, a este uso masivo da subcontratación, promovendo así a necesidade dunha compoñente de man de obra sobreexplotábel: “Obrigados polas condicións que se lles impoñen de manter os prezos, os subcontratistas recorren naturalmente a esta fracción da forza obreira máis debilitada no mercado laboral” (Morice, 1996: 44), explica o antropólogo Alain Morice citando exemplos de grandes traballos públicos que recorreron a sen papeis: TAV-Atlántico, Albertville, túnel baixo a canle da Mancha, Gran-Arco, Biblioteca de Francia, etc.
Por suposto, as e os sen papeis existían antes do punto de inflexión liberal da década de 1980 e antes do cesamento da inmigración legal en 1974. Demóstrano os movementos de loita pola regularización tras as circulares Marcellin-Fontanet de principios da década de 1970. Con todo, o punto de inflexión liberal e a nova lóxica migratoria que a acompaña no contexto da desregulación de todo o mercado laboral masifican esta realidade que existía previamente, pero que até daquela era marxinal. Esta masificación desenvólvese de dúas formas. A primeira, mediante o endurecemento das condicións para a concesión dos permisos que conduce a unha prolongación da duración durante a cal a nova persoa inmigrante está asignada a este status sen dereitos, é dicir, á ausencia de status legal. “Non permaneciamos moito tempo en situación irregular. (...) A irregularidade era, por tanto, unha etapa máis que un status duradeiro (...), mentres que hoxe en día non é raro ver as persoas indocumentadas traballar desta forma durante dez ou quince anos” (Barron et al., 2014), resume un colectivo de investigadores. A segunda, a través da precarización dos regulares, é dicir, a precariedade da residencia. “O endurecemento das políticas migratorias non só afecta ás e os sen papeis. Limita a obtención ou renovación de permisos de residencia para todas as persoas estranxeiras, de xeito que as que se atopan en situación regular (re)caen máis doadamente na irregularidade e quen xa está nela ten menos posibilidades de saír de ela”, completa o mesmo colectivo.
Por estes dous medios créase unha bolsa permanente de sen papeis que por natureza non se pode cuantificar con precisión, pero que si pode se avaliar e valorar:
“As estimacións altas e baixas, realizadas polo Ministerio de Asuntos Sociais, permiten enmarcar a orde das magnitudes #basear nas prestacións da axuda médica estatal reservada ás e aos migrantes en situación irregular. É verosímil unha estimación de arredor de 400.000, dado que a fronteira entre migrantes legais e migrantes ilegais non é estanca”, explica o sociólogo e demógrafo François Héran (2017: 165).
É a partir desta cifra como se pode entender o verdadeiro obxectivo dos discursos sobre a “loita contra a inmigración irregular” mantidos de forma recorrente por todos os gobernos durante máis de catro décadas. Non se trata, de ningún xeito, da expulsión masiva das e os sen papeis, que é imposíbel e custosa. Imposíbel, porque supoñería prácticas policiais inéditas (en forma de redadas permanentes, voos regulares, cazarías triviais das persoas, rexistros sistemáticos, internamentos masivos antes da expulsión, etc.) e dificilmente soportábeis pola opinión pública, polo menos polo momento. As prácticas policiais actuais cara ás e os sen papeis xa son humanamente escandalosas, mais son incomparábeis ás que requiriría tal obxectivo. Tal expulsión masiva tamén sería custosa e contraditoria coa regra liberal de redución do gasto público, como sinala un informe parlamentario de 2019 que indica que “o custo media dun afastamento forzado estímase en arredor de 14.000 euros (13.794)”[9]. A pesar de que cada novo goberno aposta por aumentar o número de persoas a deportar, este só experimentou unha progresión modesta na última década: pasou de 13.908 en 2009 a 15.677 en 2018 para a Francia metropolitana. En total, o custo das expulsións estímase en 468 millóns de euros, incluíndo as expulsións dos DOM-TOM (Departamentos e Territorios de Ultramar), moito máis baratas. A conclusión é obvia: hoxe en día non é posíbel ningunha expulsión masiva. Por tanto, debemos buscar noutra parte os fundamentos da política sobre a inmigración irregular:
“Posto que a diminución do número de sen papeis é dubidosa, isto lévanos a reavaliar a natureza das políticas públicas: o que se presenta como unha caza contra polisóns con presenza temporal sería máis ben a represión dunha categoría da poboación, cuxo efecto non é principalmente a expulsión. Pouco importa aquí se isto é o que se quere ou non. Pero, sobre todo, localízanse, noméanse, identifícanse, rexístranse e confínanse máis sen papeis. (...) A expulsión non é máis que unha posibilidade das e os sen papeis; e dado que só é un risco e non unha certeza (risco que se lembra periodicamente polo contacto cunha institución represiva), resulta ser un poderoso factor disciplinario.” (Barron et al., 2014).
O obxectivo que se revela é a instauración dunha presión permanente sobre as e os sen papeis para que acepten a súa asignación á sobreexplotación. As políticas represivas buscan máis desalentar as tendencias reivindicativas que loitar, como proclaman, contra a devandita inmigración irregular. Estamos en presenza dunha xestión das e os sobreviventes ao peche de fronteiras en beneficio dos sectores económicos que non poden ser deslocalizados ou externalizados, mediante a produción d persoas sen papeis obrigadas a vender a súa forza de traballo por baixo do seu valor. A posta en escena dunha vontade política de expulsar as e os sen papeis oculta esta función económica.
_____________________________________________________________________________
* Este artigo é un extracto do libro de Saïd Bouamama, Des classes dangereuses à l’ennemi intérieur. Capitalisme, immigrations, racisme. París, Syllepse, 2021.
https://www.contretemps.eu/mondialisation-capital-politiques-migratoires-immigrations-racisme/
_____________________________________________________________________________
Aboudahab, Zouhair (2006) “La nouvelle loi ‘Sarkozy’ relative au statut des étrangers”, Écart d’identité, 109.
Akhenaten Benjamin; Caglar Ozden, Sten Vermund (2013) “Physician emigration from Sub-Saharan Africa to the United States”, dispoñíbel en: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3775724/
Albertini, Dominique y Hullot-Guiot, Kim (2019) “Loin dans l’ouverture, loin dans le contrôle: le gouvernement fixe ses frontières migratoires”, Libération, 6/11.
Barron, Pierre et al. (2014) “Derrière le sans-papiers, le travailleur ? Genèse et usage de la catégorie ‘travailleurs sans-papiers’ en France”, Genèses, 94.
Bisiaux, Sophie-Anne e Doisy, Marine (2017) “Les visas de transit aéroportuaire imposés par la France: état des lieux et enjeux”. París: ANAFE.
Breteau, Pierre (2018) “Pourquoi tous les passeports ne se valent pas”, Le Monde, 23/09.
Brun, François (2004) “Sans-papiers mais pas sans-emploi”, Plein Droit, 61.
(2007) “Les sans-papiers, rouage de l’économie”, 20 minutes, 6/6.
Carrère, Violaine (2007) “Du pillage des cerveaux”, Plein droit, 73.
Davis, Mike (2007) Le pire des mondes possibles: de l’explosion urbaine au bidonville global. París: La Découverte.
Domergue, Manuel (2003) “Les politiques d’ajustement structurel sont la clé de la croissance et de la prospérité pour les pays en voie de développement”, en VV AA, Les éconoclastes: petit bréviaire des idées reçues en économie, París: La Découverte.
FMI (2007) Perspectives de l’économie mondiale. Washington.
Héran, François (2017) Avec l’immigration : mesurer, débattre, agir. París: La Découverte.
Laczko, Frank; Black, Julia; Singleton, Ann (2019) “Missing Migrant Children”, OIM.
Lochak, Danièle (2019) “Europe et immigration : quelles réponses ?”, Les Débats, 10-11.
Loyer, Élie-Benjamin (2019) “Expulser les indésirables: un aspect de la gestion des populations immigrées sous la 3e République (1880-1939)”, Diasporas, 33.
Math, Antoine e Spire, Alexis (2014) “Précarisation : la preuve par les chiffres”, Plein Droit, 102.
(2007) “Les sans-papiers, rouage de l’économie”, 20 minutes, 6/06.
Mauco, Georges (1942) “L’émigration étrangère en France et le problème des réfugiés”, L’Ethnie française.
Morice, Alain (1996) “Précarisation de l’économie et clandestinité : une politique délibérée”, Plein Droit, 31.
Ottavy, Eva e Clochard, Olivier (2014) “Franchir les dispositifs établis par Frontex. Coopérations policières transfrontalières et refoulements en mer Égée”, Revue européenne des migrations internationales, 2.
Ravenel, Bernard (1993) “L’insoutenable ‘Forteresse Europe’”, Confluences Méditerranée, 5.
Rodier, Claire (2018) “Le faux-semblant des hotspots”, La revue des droits de l’homme, 13.
Viprey, Mouna (2010) “Immigration choisie, immigration subie: du discours à la réalité”, La Revue de l’IRES, 64.
Wihtol de Wenden, Catherine (2019) “Europe et immigration : quelles réponses ?”, Les Débats, 10-11.
_____________________________________________________________________________Notas:
(1) “Botschaft der Bundesrepublik Deutschland Abidjan”, accesíbel en abidjan.diplo.de
(2) Carta de Charles de Gaulle ao Ministerio de Xustiza, 12/06/1945, reproducida en Alain Drouard, “La création de l’INED”, Population, 47-6, 1992, pp. 1458-1459.
(3) Texto da delegación francesa, París, Sociedade de Nacións, abril 1937
(4) Nicolas Sarkozy, “Lettre sur la politique d’immigration”, Le Monde, 13/07/2005. (Puntúase ás persoas aspirantes a entrar no país segundo criterios persoais, familiares, educativos, etc. Ver https://www.canada.ca/fr/immigration-refugies-citoyennete/services/immigrer-canada/entree-express/admissibilite/criteres-systeme-classement-global/grille.html)
(5) Guillaume Poingt, “Tout comprendre aux quotas d’immigration”, Le Figaro, 8/10/ 2019
(6) “Circulaire d’application de la loi relative au droit des étrangers en France –dispositions applicables à compter des 1er novembre 2016 et 1er janvier 2017”, Bernard Cazeneuve, 1/11/2016, p. 4
(7) Íbidem.
(8) Resolución do Tribunal de Casación, cámara do penal, 17/09/2008, núm. 07-42463, “Mxc/ société de Transport Qincé relatif au CDD d’usage et au CDD saisonnier”.
(9) Joël Giraud, “Rapport fait au nom de la commission des finances, de l’économie générale et du contrôle budgétaire sur le projet de loi, après engagement de la procédure accélérée, de règlement du budget et d’approbation des comptes de l’année 2018”, núm. 1990, Assemblée nationale, 5 xuño 2019, p. 9
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Viento Sur, do 16 de xaneiro de 2023]