Hipóteses xeopolíticas sobre cara a onde parece ir o mundo
É necesario converter a democracia puramente formal, propia da segunda posguerra, nunha democracia real que supoña o acceso das clases populares á posibilidade de participaren realmente nos procesos de decisión política. Isto implica empezar a pensar este proceso de democratización como un programa de loita das esquerdas
Unha vez superada a fase da guerra fría, durante a que predominaba un «choque de civilizacións» baseado en ideoloxías universalistas contrapostas (capitalismo/comunismo), e tras a paréntese de hexemonía incontestábel dos EUA, semella que se chegou a unha situación de confrontación entre distintos actores que teñen intereses xeopolíticos e xeoeconómicos que poden entrar en contradición ou conflito. Tendo en conta que a globalización foi acompañada dun gran proceso de concentración e centralización do capital e dos recursos financeiros, industriais, tecnolóxicos, científicos e militares, parece que só os estados moi grandes xeográfica e demograficamente (de momento os EUA., China e Rusia, e haberá que ver máis adiante se tamén a India, Brasil e algún estado africano) terán a capacidade de ser contrapoder das grandes firmas transnacionais e/ou dos outros competidores políticos. Outros estados de tamaño medio e pequeno relaciónanse de formas diversas con estas grandes potencias.
Os escenarios xeopolíticos
Que se pode dicir da Unión Europea? Non parece que se poida equiparar ás demais grandes potencias. Non por falta de recursos e forza económica senón máis ben porque ao non ser unha unidade política (un suxeito político soberano), non é capaz de establecer os seus propios intereses estratéxicos como UE, e así se ve moi claramente na a súa errática política exterior, que aínda é moi dependente dos EUA e da OTAN. E por iso os seus membros, e viuse moi claramente no tema das vacinas da COVID-19 ou agora con Ucraína, por exemplo, poden achegarse a unha ou outra das grandes potencias segundo lles interese en cada momento por razóns diversas. Porén, parece que a súa prioridade última segue sendo os EUA e a OTAN.
Aínda que os EUA dispoñen aínda da superioridade militar e de grandes recursos económicos e financeiros, parece que cada vez lles é máis difícil dominar e, mesmo, controlar o que ocorre ni mundo. Seguen sendo o líder dunha ampla coalición dos países occidentais, pero xa non son capaces de seguir exercendo un poder global incontestado. O centro xeopolítico e xeoeconómico do mundo parece que se vai trasladando cara a Oriente, sendo unha mostra diso o gran acordo comercial entre China, Xapón, Corea do Sur, Australia, Vietnam e outros, que representa un 30% dos intercambios comerciais mundiais. E non debemos esquecer o ritmo rapidísimo de penetración de China, Xapón e Corea do Sur no continente africano, cunhas relacións de carácter menos colonial das que tiveron os países occidentais e mesmo contribúen ao desenvolvemento dos países africanos en lugar de depredar os seus recursos naturais e facer medrar inmensamente a súa débeda externa. Por iso haberá que estar atentos a se o novo centro xeopolítico do mundo se vai convertendo en asiático ou mesmo en afroasiático.
O que xa non está tan claro é como e cando se producirá o nacemento dun polo emerxente alternativo (que todo parece apuntar a que será China) ao relativamente declinante imperio dos EUA. E mentres tanto podería haber unha convulsa e caótica fase multipolar, coa conseguinte perda de control e a posibilidade de acontecementos bélicos catastróficos, especialmente se os EUA non aceptan doadamente o seu devalar relativo e consegue facer un bloque dos países occidentais para manter a súa hexemonía sobre o resto do mundo. E tampouco está claro canto tempo podería manterse esta fase multipolar nin que consecuencias tería.
A crise da globalización neoliberal?
O sistema neoliberal, que comeza coa «revolución conservadora» dos anos 1980, tiña por obxectivo a precarización das clases subalternas, impedíndolles o acceso a unhas rendas garantidas que tiveran aseguradas durante o período do consenso keynesiano (ou idade de ouro do capitalismo). A partir de aí, a intervención do sector público só está permitida en momentos de crise económica, financeira (ou sanitaria/económica como agora) e debe limitarse a ser un apoio colateral ao funcionamento dos mercados competitivos. O Estado debe lexislar para transformar en leis propias as que son supostamente leis dos mercados, e a utilizar a competencia como instrumento da dirección política e económica do país. Isto é o que se considera a normalidade capitalista e calquera intervención excesiva do estado queda fóra.
O proceso de construción da UE representa á perfección este obxectivo de vixilancia e represión de calquera tentación de se desviar da normalidade capitalista, convertendo o mercado en algo afastado da realidade política e neutralizando os conflitos sociais. O soño de Hayek (que pensaba que a dimensión nacional estaba na base dos conflitos de clase) faise realidade: unha federación de estados para acabar coa libre circulación dos factores produtivos e sacando das organizacións dos traballadores a posibilidade de controlar oferta da súa forza de traballo.
Así e todo, a dimensión nacional está na base dos conflitos de clase e, ademais, define tamén cal é a posición relativa dos distintos tipos das clases dominantes entre elas en cada momento. O capital necesita un marco xurídico no que se mover, porén, ao ser incapaz de definilo autonomamente, o establecemento das regras do xogo correspóndelle a cada estado nacional, que establecerá acordos máis ou menos favorábeis cos demais estados segundo a súa forza e potencia e, en consecuencia, a forza e potencia dos distintos capitais nacionais dependerá da que teñan os seus respectivos estados. Mais hai outra dimensión, a territorial ou espacial. Os fluxos (de mercadorías, capitais ou persoas) só se poden liberar de forma limitada (a pesar do gran desenvolvemento das tecnoloxías dos transportes e as comunicacións) do territorio/espazo (estados, nacións, sistemas políticos) porque seguen sendo un límite e condición imprescindíbel para o proceso de acumulación capitalista. O poder do capital e o poder do territorio entrelázanse, ás veces en colaboración con conflitos, para acabar determinando as diferentes fases históricas do desenvolvemento capitalista.
O ciclo neoliberal, que empezou nos anos 1980, e no que houbo unha hexemonía clara do poder do capital sobre o do territorio, é unha das causas fundamentais, despois da crise financeira de 2008, da crise pandémica actual, desde o momento en que favoreceu unha elevada mobilidade de mercadorías e persoas, aumentos demográficos e da urbanización e fenómenos de zoonoses (enfermidades infecciosas provenientes dos animais) ligados ao desenvolvemento dun sector primario cada vez máis industrializado e intensivo, así como á extensión dos contactos entre humanos e especies animais exóticas. Agora haberá que ver até que punto esta nova situación dá lugar a un proceso de desglobalización, que parecía xa aparecer coa diminución dos volumes de intercambios globais de mercancías nos últimos dez anos.
E, por outra banda, haberá que ver como afectará isto á lóxica do capitalismo neoliberal, tendo en conta que este posíbel freo á globalización estase producindo dunha forma asimétrica (afecta moi pouco aos movementos de capital, dunha forma relativa aos de mercadorías, e dunha forma moito máis importante ao de persoas) e, xa que logo, tende a aumentar o poder das finanzas sobre a economía global. Todo iso agudiza as contradicións sistémicas, que xa empeoraran, tanto pola crise dos sectores de baixo valor engadido e elevada taxa de explotación (turismo, lecer, restauración, plataformas), que anteriormente absorberan unha parte do paro creado pola concentración monopolista e a dixitalización dos sectores estratéxicos, como pola nova polarización centro/periferia e o proceso de urbanización continuado e cada vez máis insostíbel.
Imos cara a un mundo posneoliberal?
O réxime que naceu coa contrarrevolución neoliberal parece insostíbel e, xa que logo, habería que esperar unha serie de cambios radicais -económicos, políticos, sociais, ecolóxicos-, pero estes cambios e os instrumentos/ o proxecto político para superar o equilibrio sistémico neoliberal non están, agora mesmo, perfectamente determinados, posto que dependen de diversos factores complexos e continxentes. Por exemplo, será posíbel reconstituír un «constitucionalismo social» propio do compromiso histórico da segunda posguerra, nomeadamente nos países que realizaron unha ruptura clara cos fascismos ou as ditaduras (Italia, Grecia, Portugal)? Que constitucións, ao representar certa resistencia á normalidade capitalista, poden ser unha base sólida por un cambio radical do sistema? O elemento decisivo sería o de restablecer un espazo estratéxico para o conflito económico, é dicir, a posibilidade de plasmar a orde económica a partir da contraposición capital/traballo e, en xeral, entre os intereses en conflito (o que supoñería a abolición das reformas constitucionais impostas pola UE). Todo iso permitiría unha soberanía popular non simplemente formal senón que abarcase a contraposición entre gobernantes e gobernados, atribuíndo ao pobo a titularidade da potestade republicana entre poder (goberno) constituínte e poder (goberno) constituído.
Os réximes neoliberais atribuíron, en xeral, a pandemia a unha situación de excepcionalidade, tentando gañar tempo sen cambiar a súa lóxica: o desenvolvemento económico débese poñer baixo o control intencionado da política para evitar que represente unha ameaza permanente á vida humana. E a lóxica é que non se pode bloquear totalmente a circulación do virus porque isto poñería en perigo a «liberdade», é dicir, a libre circulación dos factores produtivos (capitais, mercadorías e forza de traballo). Ante isto sería necesario ser capaces de realizar unha xestión política da pandemia demostrando que a circulación molecular permanente dos virus se pdoe interromper a partir dunha decisión política da colectividade. O que, máis aló da economía, supoñería a posibilidade de superar a antropoloxía individualista.
Tendo en conta a ausencia dun suxeito político para orientar o proceso de transformación actual, que parece inevitábel, nun sentido liberador e non regresivo, cómpre preguntarse: hai posibilidades de contribuír á súa construción a partir da definición dos suxeitos sociais que se deberían implicarse e mobilizarse para conseguilo? Hai que ter en conta que a ofensiva neoliberal supuxo a redución do peso numérico e político do proletariado industrial stricto sensu (debido aos procesos de terceirización, reestruturación tecnolóxica e deslocalizacións); así como a desarticulación da conciencia de clase (a partir da contraposición de distintas capas xeracionais, homes e mulleres, autóctonos e inmigrantes, fixos e precarios, públicos e privados); a crecente perda de importancia dos sindicatos tradicionais como representantes das clases traballadoras; a pouca importancia que se deu aos conflitos centro/periferia nas novas loitas sociais; e a complexa articulación das clases intermedias cunha progresiva división entre unha minoría que se integra no bloque social hexemónico e unha gran maioría que se ve nun claro proceso de empobrecemento. Ante isto, a única vía de saída quizais sexa unha longa guerra de posicións (Gramsci) baseada nun bloque histórico inédito (traballo produtivo, clases intermedias empobrecidas, periferias, precarizados, etcétera).
O estado das esquerdas e o esgotamento das alternativas populistas
Pensando na capacidade declinante das esquerdas para representar os intereses das clases subalternas (e, xa que logo, da súa incapacidade para conseguir o consenso e a hexemonía), moi probabelmente é necesario concentrarse nas causas culturais desta incapacidade que teñen as súas raíces nunha carencia de comprensión dos grandes cambios económicos, sociais e políticos que se produciron desde os anos 1970. Esta incomprensión levou, nalgún caso, a unha conversión aos principios e valores do neoliberalismo. Por outra banda, ao volver propoñer dogmas teóricos antigos que a nova realidade converte en anacrónicos, as esquerdas parecen dar por descontada e irreversíbel a unidade dun mundo global unificado da economía, sen se decatar de que, como demostra a crise da globalización no último decenio, esta unidade é basicamente unha ideoloxía que ten como obxectivo a lexitimación da idea da substitución da política pola economía, o dereito e a técnica. Contra esta visión da economía como garantía da paz e a unidade entre os pobos, ademais de portadora do benestar e a prosperidade universal, e contra unha ideoloxía «falsamente internacionalista» que perdeu as características orixinais de clase para se converterse nun cosmopolitismo burgués, o que hai que defender é que no futuro a economía non poderá seguir sendo hexemónica e que este papel deberá ser restituído necesariamente á política.
Non hai dúbidas, con algunha posíbel e estraña excepción, da conversión ao neoliberalismo dos partidos socialdemócratas. Por outra banda, unha parte dos movementos sociais herdeiros de 1968 teñen unha herdanza antipolítica e antiestatalista e, coa súa aparente radicalidade respecto das esquerdas tradicionais, poden contribuír, nalgún caso, a romper os lazos cos intereses, as necesidades e a cultura das clases subalternas, favorecendo a proliferación de formas de recoñecemento dos dereitos individuais e civís (diferenzas xeracionais, minorías étnicas, relixiosas, sexuais, etcétera) pero sen relacionalos coas implicacións que supón pertencer a unha clase social ou a outra. O que deu lugar a unha desviación das enerxías pola loita polo poder, para dedicalas a condicionar as súas decisións pero sen acabar de poñer en discusión o sistema capitalista.
A dureza da crise provocada polo réxime neoliberal crea as condicións para que exista unha reacción da sociedade para que todas as relacións sociais sufran a colonización capitalista. Porén, a resistencia das relacións comunitarias á homoxeneización mercantil pode ter un carácter conservador/reaccionario ou un carácter liberador. É dicir, esta situación pode abrir as súas portas a unha revolución pasiva (Gramsci), na que as clases subalternas quedan baixo a hexemonía das forzas conservadoras, loitando por obxectivos contrarios aos seus propios intereses. E isto parece que é o que ocorreu coa urxencia dos movementos populistas. Algúns definiron estes movementos como formas espurias da loita de clases porque non existe un liderado revolucionario.
En calquera caso, o fenómeno populista parece tendente a esgotarse tanto nas súas formas de dereitas como nas de esquerdas. As de dereitas porque en lugar de representar conflitos sociais reais foron buscar inimigos externos ao pobo (castas, inmigrantes, etcétera). E como non representan o resentimento co réxime neoliberal, polas súas promesas traizoadas, acabarán inevitabelmente sendo reabsorbidos na lóxica do sistema neoliberal (vexamos o caso do Rassemblement National en Francia ou da Lega en Italia). As de esquerdas (logo de Syriza, Podemos sería o exemplo paradigmático), malia representar inicialmente a expectativa dunha alternativa radical ao sistema tenderon (e parece que cada vez a maior velocidade) a agruparse nunha fronte unida contra as dereitas pero guiado polas formacións neoliberaos ou socioliberais de «esquerdas».
Que perspectivas para o século XXI?
O ciclo das revolucións bolivarianas en América Latina, a aparición de personaxes como Corbyn en Reino Unido ou Sanders (e outros representantes que se declaran socialistas) nos Estados Unidos ou os logros (económicos, tecnolóxicos, etcétera) de China, que se segue considerando socialista, malia as enormes discusións que existen sobre o tema, fai preguntarse hoxe se a previsíbel evolución cara a un modelo posneoliberal podería coincidir cunha vitalidade anovada dun proxecto socialista que non sexa algo totalmente estraña. Evidentemente, non hai respostas unívocas, pero si a posibilidade de pensar en que condicións se podería reabrir unha perspectiva socialista no século XXI.
Unha primeira reflexión é que deberiamos deixar de identificar a sociedade de mercado cunha sociedade con mercado, aceptando que o socialismo significa necesariamente nacionalizacións e planificación democrática pero tamén o mantemento dalgunhas formas de propiedade comunal, cooperativa e, mesmo, privada. A sociedade de mercado é a forma a través da que o capitalismo logrou plasmar a totalidade das relacións humanas en función das esixencias dun proceso de acumulación ilimitado. A súa difusión planetaria foi a aterraxe dun longo proceso histórico que non necesita de presuntas leis obxectivas. Pola contra, o mercado xa existía antes do capitalismo e non hai motivos para que non poida existir cando o capitalismo acabe.
Os programas que inspiraron as revolucións antiliberais en América Latina, e que están incluídos nos proxectos dalgunhas forzas políticas do mundo occidental -por exemplo, potenciar o mercado interno, obter o pleno emprego, aumentar a parte da renda que corresponde aos asalariados, control político sobre os fluxos de capitais e mercadorías, redución da dependencia das exportacións e as importacións e, xa que logo, do mercado global, diminución do papel das cadeas de valor, potenciar o welfare e os servizos sociais- poden parecer expresións dunha visión reformista compatíbel co sistema capitalista, pero seguindo a Rosa Luxemburgo (Reforma e revolución), a verdadeira cuestión é se as reformas se consideran uns obxectivos/fins en si mesmas ou ben os instrumentos para crear as condicións dun cambio revolucionario do sistema. A consideración da revolución como un proceso continuo e progresivo, e non como un acontecemento catastrófico, quizais se corresponda mellor co momento histórico actual.
A pandemia da COVID-19 debería ternos convencido definitivamente de que a única perspectiva ética e política simultaneamente, nos nosos tempos, é unha nova alianza entre a análise socialista e o paradigma ecoloxista: socialismo e ecoloxismo deben converxer necesariamente nun proxecto único: o ecosocialismo. Así e todo, no discurso ecoloxista pódese caer, ás veces, nun certo maniqueísmo que contrapón a natureza (que é boa) cos seres humanos (que son malos). Unha visión que non considera que os seres humanos non teñen acceso a un punto de vista axiolóxico independente da súa subxectividade, levándoos paradoxalmente ao resultado de antropomorfizar a natureza que queren salvar.
Pola contra, o discurso socialista aparece tradicionalmente menosprezando os valores que guiaban o iluminismo burgués: progresismo, modernismo. Porén, na cultura socialista os cambios deberían tomar a forma dun rexeitamento do progreso entendido como aumento do poder respecto doutras nacións, os seres humanos ou o ambiente natural. Trátase de deixar de lado a mística das forzas produtivas, a idea de que o progreso científico e tecnolóxico poden determinar a transición do capitalismo ao socialismo. Confiar na política o papel de decidir que, como e en que cantidade se produce implica abandonar os incentivos á valorización económica ilimitada e, en cambio, inspirarse en criterios de xustiza e igualdade.
Nunha óptica liberal capitalista, así como no socialismo tradicional, o crecemento ilimitado é un obxectivo non negociábel. Aínda así, é fundamental comprender que renunciar a este imperativo non significa necesariamente a adhesión a un plan de decrecemento o a unha situación estacionaria, senón subordinar o crecemento ao ben común e poñerlle limitacións e controis por parte da política. En definitiva, a alianza entre socialismo e ecoloxismo require un importante esforzo de revisión teórica e cultural para superar os límites intrínsecos a ambos os paradigmas que poden poñelos nun conflito que poderiamos definir como a oposición entre unha visión anti-antropocéntrica, por unha banda, e unha visión humanística, por outra.
Deberemos ser capaces de elaborar unha visión alternativa da democracia. Que a democracia liberal propia dos países occidentais estea nunha fase avanzada de degradación é un feito recoñecido por moitos expertos académicos e mesmo por parte das elites políticas. Por iso se fala de democracia iliberal, de posdemocracia, de democracia oligárquica, de democracia autoritaria ou limitada, ou mesmo de neofeudalismo, á hora de facer referencia a fenómenos como a perda de peso do poder lexislativo respecto do executivo, a crise dos partidos políticos, a personalización e a mediatización do papel dos líderes, a xentrificación das funcións representativas, a diminución da participación popular nas eleccións, o gran poder dos lobbies financeiros e industriais nas decisións políticas (portas xiratorias) con expolíticos cooptados polas grandes empresas privadas e en sentido contrario, etcétera. Con todo, algúns seguen mantendo que este sistema, malia ser corrupto, inxusto e ineficiente, segue sendo mellor que os réximes totalitarios.
Pero, é verdade que non existen alternativas? Non, de ningún xeito. Hai que afirmar e defender máis que nunca a necesidade de promover a igualdade substancial, e non só formal, entre os cidadáns e a «democracia progresiva» (Togliatti) como orde política alternativa á de matriz liberal, como aínda fan algunhas constitucións (a italiana, por exemplo) que naceron do antifascismo, e que se resisten a ser adaptadas aos principios ordoliberais que inspiran as institucións europeas. A forma de facelo, como sinala Wolfgang Streeck, é a de separar radical e definitivamente a forma mercado da forma democracia e, ao mesmo tempo, o liberalismo da democracia. É necesario converter a democracia puramente formal, propia da segunda posguerra, nunha democracia real que supoña o acceso das clases populares á posibilidade de participaren realmente nos procesos de decisión política. Isto implica empezar a pensar este proceso de democratización como un programa de loita das esquerdas.
Neste punto pode ser interesante considerar as teses de Emiliano Brancaccio no seu último e recente libro Democracia sotto assedio. La politica economica del nuovo capitalismo oligarchico cando nos di que «Desmentindo os teóricos do liberalismo, a democracia contemporánea presenta un dobre atraso desconcertante, tanto desde o punto de vista da igualdade, como da banda da liberdade». As causas de fondo deste fenómeno deben buscarse, segundo Brancaccio e seguindo a Marx, nas leis do movemento do sistema capitalista e, moi particularmente, na lei da tendencia á centralización do capital en moi poucas mans. A partir de estudos empíricos, que realizou con outros colegas, pódese afirmar que, no ámbito mundial e nas diferentes áreas xeopolíticas (EUA, Europa, China), o control do capital está centralizado en moi poucas mans (que non varían demasiado), cun núcleo de grandes grupos financeiros no centro dunha trama de relacións de propiedade: «máis do 80% do capital global en accións está controlado, hoxe, por menos do 2% dos accionistas, grandes capitalistas que, ademais, tenden a reducirse coa crise». Estes grandes grupos financeiros «para se autorreproducir destrúen sen dubidalo: competidores, o emprego da forza de traballo, o medio ambiente, os dereitos democráticos básicos». E esa tendencia á centralización do capital non é só económica senón tamén política. É dicir, «a centralización capitalista está, pois, na base da actual regresión democrática... O capitalismo tende a provocar unha crise non só económica senón tamén democrática». Porén, desde o seu punto de vista existe alternativa. De feito, «as leis do movemento do capitalismo están creando de novo as condicións para unha crise do sistema». Pero, por iso sería necesaria unha nova toma de conciencia colectiva e común, unha nova organización, unha nova intelixencia colectiva do traballo (como soa isto a Gramsci) que logre reunir a aqueles que hoxe están dispersos e illados, e a capacidade de transformar a tendencia á centralización do capital na outra cara da moeda: "unha lóxica de planificación totalmente nova, que se converta nunha inédita propulsora da democracia e da libre individualidade social".
Hai que considerar tamén o feito de se China continúa (ou quizais non) sendo capaz de diferenciarse do resto do mundo no ámbito dos valores políticos e ideolóxicos, adoptando mecanismos do sistema capitalista, é dicir que segue utilizando o mercado para liberar da pobreza a súa propia cidadanía, pero sen ceder a dirección política do país aos capitalistas (Giovanni Arrighi). A esta condicionalidade/contradición habería que engadir outra que a sobredetermina: debe considerarse que a loita de clases en China conseguirá impedir que o país volva a un réxime capitalista, non só no ámbito das formas económicas, senón tamén no das formas políticas? A posibilidade de que esta contradición entre o universalismo do mercado e o particularismo do suxeito político poida manterse durante un período longo, acompañando un período lento de transición ao socialismo foi defendida por marxistas pouco ortodoxos como Giovanni Arrighi o Samir Amin.
Agora ben, este punto de vista non é compartido polo mainstream do marxismo occidental que, dado que segue pensando que a estrutura económica sobredetermina necesariamente a superestrutura política, dá por feita a restauración capitalista en China desde as reformas de Deng Xiao Ping. Entre os marxistas críticos, o enigma chinés interprétase de formas diversas, compartindo o importante papel de China como potente contrapeso á hexemonía dos EUA. Por unha banda, están os que consideran o modelo chinés (como as revolucións bolivarianas) como unha inspiración para superar a inxenua visión utópica do socialismo como un mundo pacificado, libre de calquera tipo de conflito social, ao que se contrapón a idea dun «socialismo posíbel» no que se manteñen as desigualdades e os conflitos sociais, aínda que sexa con características e intensidades distintas que nas sociedades capitalistas. Por outra banda, hainos que consideran que o actual sistema chinés é inequivocamente capitalista, recoñecendo que segue existindo unha dialéctica entre as clases traballadoras e o estado, que configura unha especie de vía oriental ao socialismo. Unha vez máis, Brancaccio dános unha visión interesante sobre o tema, partindo do feito de que o PIB de China (calculado a paridade de poder de compra) xa era superior ao dos EUA en 2019, e que é o único país grande en que o PIB creceu en 2020, no momento álxido da pandemia. A economía chinesa sería unha economía mixta, moi aberta á propiedade privada e ao mercado (as privatizacións realizadas alcanzan os 700.000 millóns de dólares), que contribuíu a crear unha clase capitalista emerxente que se enriqueceu en termos absolutos e tamén relativos ao resto da poboación. Porén, o Estado e o Partido Comunista xogan un papel esencial no control dos procesos económicos, xa que importantes elementos da planificación pública seguen moi presentes no funcionamento da economía. Os chineses chaman «economía socialista de mercado», outros prefiren utilizar o vello termo de «capitalismo de estado». Brancaccio faise, moi acertadamente penso, a pregunta de até que punto, e até cando, será posíbel manter ese equilibrio entre o Estado e o Partido Comunista, por unha banda, e a nova clase capitalista emerxente por outro. Até cando e en que condicións os novos capitalistas se deixarán guiar polo estado e o PC chinés, ou chegarán a ter nalgún momento o desexo e a tentación de se liberar do seu control? Do que non hai dúbida é de por quen se decantarán as elites dirixentes occidentais e os seus aparellos políticos, ideolóxicos, mediáticos, etcétera.
_____________________________________________________________________________
(A idea de facer este artigo xurdiu grazas á lectura do traballo colectivo, coordinado por Carlo Formenti (a cura di): Dopo il neoliberalismo. Indagine collettiva sul futuro'. Tamén tirei proveito doutras lecturas de autores como Tariq Ali, Emiliano Brancaccio, Cédric Durand, Michael Hudson, Michael R. Kräkte, Wolfgang Streeck, Adam Tooze, Richard D. Wolff, entre outros. Coma sempre, a responsabilidade do que está escrito é só miña.
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web catalán Catarsi, do 16 de marzo de 2022]