Guerra, capitalismo e ecoloxía
O capitalismo de posguerra segue a explotar a integración que tivo lugar durante as guerras totais producindo taxas extraordinarias de crecemento e produtividade ás que corresponden taxas igualmente extraordinarias de destrución das condicións de habitabilidade do planeta. A especie humana está ameazada de extinción por segunda vez (xunto con moitos outros seres vivos). Xa non é a “natureza” a que “ameaza” a humanidade, senón as clases que “dirixen” esta máquina económico-política
Ante a guerra que estalou en Ucraína, o filósofo ecoloxista atópase perdido, atafegado polos acontecementos, “non sabe como soster ambas as traxedias”, a de Ucraína e a do quecemento climático. O único que di é que o interese por un non debe primar sobre o interese polo outro. Non logra comprender a súa relación e, porén, están estreitamente vinculados porque teñen a mesma orixe. Latour aínda terá que admitir a existencia do capitalismo, que é o marco no que xorden e se desenvolven as dúas guerras.
A guerra entre Estados e as guerras de clase, de raza e de sexo acompañaron sempre o desenvolvemento do capital porque, a partir da acumulación primitiva, son as condicións da súa existencia. A formación de clases (de traballadores, escravos e colonizados, mulleres) implica unha violencia extraeconómica que funda a dominación e unha violencia que a preserva, estabilizando e reproducindo as relacións entre gañadores e perdedores. Non hai capital sen guerras de clase, raza e xénero e sen un Estado que teña a forza e os medios para libralas! A guerra e as guerras non son realidades externas, senón constitutivas da relación de capital, aínda que o esquecemos. No capitalismo as guerras non se producen porque haxa autócratas feos e malvados e demócratas bos e amábeis.
A guerra e as guerras que observamos ao principio de cada ciclo de acumulación, volvémolas a observar ao final. No capitalismo provocan catástrofes e estenden a morte de forma incomparábel con outras épocas. Pero houbo un momento na historia do capitalismo, a primeiros do século XX, no que a relación entre a guerra, o Estado e o capital se entrelazou tanto que o seu poder destrutivo, que é unha condición do seu desenvolvemento (o seu motor, como o chamou Schumpeter, a “destrución creativa”), pasou de ser relativo a ser absoluto. Absoluto porque pon en xogo a existencia mesma da humanidade así como as condicións de vida de moitas outras especies.
A Primeira Guerra Mundial e a destrución absoluta
Os defensores do Antropoceno discuten sobre a data do seu inicio: o Neolítico, a conquista de América, a revolución industrial, a gran aceleración da posguerra, etc. Todos evitan coidadosamente enfrontarse á ruptura que supuxo a Primeira Guerra Mundial, cuxas consecuencias verdadeiramente nefastas seguen actuando na nosa actualidade.
O gran cambio que afectou para sempre á máquina bicéfala Estado/capital no século XX produciuse moito antes da crise financeira de 1929, durante a guerra de 1914. A gran guerra é unha novidade absoluta porque resulta dunha integración da acción do Estado, a economía dos monopolios, a sociedade, o traballo, a ciencia e a técnica. A cooperación de todos estes elementos que traballan xuntos para construír unha megamáquina de produción para a guerra cambia profundamente as funcións de cada un: o Estado acentúa o poder executivo en detrimento do lexislativo e do xudicial para xestionar a “emerxencia”, a economía sofre a mesma concentración de poder político consolidando os monopolios, a sociedade no seu conxunto e non só o mundo do traballo é mobilizada para a produción, a innovación científica e técnica pasan a estar baixo o control directo do Estado experimentando unha aceleración fulgurante.
Ernst Junger, o “heroe” da Primeira Guerra Mundial, descríbea menos como unha “acción armada” que como un “xigantesco proceso de traballo”. A guerra é a ocasión de implicar a toda a sociedade na produción ampliando unha organización da produción que só concernía a un número moi reducido de empresas. “Os países transformáronse en xigantescas fábricas capaces de producir exércitos en cadea de produción para poder envialos á fronte vinte e catro horas ao día, onde un sanguento proceso de consumo, agora completamente mecanizado, desempeñou o papel dun mercado (…)”.
A implicación de todas as funcións sociais na produción (o que os marxistas chaman a subsunción da sociedade no capital) naceu neste momento e estivo marcada, e estarao para sempre, pola guerra. Toda forma de actividade, “incluso a dun patrón doméstico que traballa na súa máquina de coser”, está destinada á economía de guerra e participa na mobilización total.
“Xunto aos exércitos que se enfrontan nos campos de batalla, xorden novos tipos de exércitos, o exército do transporte, da loxística, o exército da industria armamentística, o exército do traballo”, o exército da comunicación, os exércitos da ciencia e a tecnoloxía, etc. A loxística da guerra é máis eficiente que a loxística comercial do capital.
É neste sentido no que a guerra é “total”. Require a mobilización da economía, a política e a sociedade, é dicir, unha “produción total”. Entre a guerra, os monopolios e o Estado, créase un vínculo que ningún liberalismo poderá desatar, nin sequera o neoliberalismo poderá devolver o mercado da oferta e a demanda e a libre competencia.
O nacemento do que Marx chamou o General Intellect (a produción que depende non só do traballo directo dos traballadores, senón da actividade e a cooperación da sociedade no seu conxunto, da comunicación, da ciencia e a tecnoloxía, etc.) ten lugar baixo o signo da guerra. No General Intellect marxiano non hai guerra, mentres que na súa aplicación real é a guerra a que completa o conxunto. O capitalismo inaugurado pola guerra total é diferente ao descrito por Marx. Hahlweg, o erudito alemán que publicou as obras completas de Clausewitz, resume perfectamente este cambio que afecta o capitalismo na transición do século XIX ao XX: no caso de Lenin, as guerras ocuparon o lugar das crises económicas de Marx.
Keynes, á súa vez, afirmaba que o seu programa económico só se podía realizar nunha economía de guerra, porque só neste caso se levan todas as forzas produtivas ao límite das súas posibilidades.
Esta formidábel máquina na que se entrelazan a guerra e a produción acelera o desenvolvemento da organización do traballo, da ciencia e da técnica; a coordinación e a sinerxía das diversas forzas produtivas e das funcións sociais tradúcense nun aumento da produción e da produtividade. Pero a produción e a produtividade son para a destrución. Por primeira vez na historia do capitalismo a produción é “social”, pero é idéntica á destrución. O aumento da produción concrétase nun aumento da capacidade de destrución.
Iniciouse unha tola carreira por novos inventos e descubertas que buscan aumentar o poder de destrución: destruír o inimigo, o seu exército, mais tamén a súa poboación e as infraestruturas do país. Este proceso completouse coa construción da bomba atómica durante a Segunda Guerra Mundial. A ciencia, máxima expresión da creatividade e a produtividade do ser social, amplía radicalmente o poder de destrución: a partir de agora a bomba atómica pon en cuestión a propia supervivencia da humanidade.
Günter Anders sinala a este respecto: se até a Primeira Guerra Mundial as persoas eran individualmente mortais e a humanidade inmortal, a partir da construción da bomba atómica a identidade de produción e destrución ameaza de morte directamente a humanidade. Por primeira vez na súa historia, a especie humana está en perigo de extinción grazas ao poder dunha parte dos homes; os capitalistas, os homes de Estado, as clases posuidoras, etc., que a compoñen.
Este salto na organización político-económica da máquina bicéfala do Estado/capital foi unha resposta ao perigo do socialismo que axexaba a Europa e unha acción preventiva contra as guerras de clase, de raza e de sexo que o socialismo rumiaba no seu seo (a pesar das organizacións que o estruturaron) e que se desenvolveron ao longo do século XX.
A grande aceleración
A acción desta nova organización da máquina Estado/capital non se deterá co final dos combates, xa que a “mobilización total” para a “produción total”, a xestión da emerxencia, a concentración do poder executivo e do poder económico, a partir de situacións temporais e excepcións ligadas á urxencia da guerra, transfórmanse en normas ordinarias da xestión capitalista.
Os ecoloxistas chaman ao período posterior á Segunda Guerra Mundial a grande aceleración, dentro da cal se atopará intacta a identidade de produción e destrución que se afirmou durante as dúas guerras totais, arraigada no traballo e o consumo cotián do “boom” económico.
A máquina produtiva integrada non se desmantelou, senón que se investiu na reconstrución. Máis tarde verase que a reparación dos danos causados pola guerra determinará unha nova e máis formidábel destrución: coa gran aceleración demos un gran paso cara ao punto de non retorno na degradación do equilibrio climático e da biosfera.
O capitalismo de posguerra segue explotando a integración que tivo lugar durante as guerras totais producindo taxas extraordinarias de crecemento e produtividade ás que corresponden taxas igualmente extraordinarias de destrución das condicións de habitabilidade do planeta. A especie humana está ameazada de extinción por segunda vez (xunto con moitos outros seres vivos). Xa non é a “natureza” a que “ameaza” a humanidade, senón as clases que “dirixen” esta máquina económico-política.
A identidade de produción e destrución continúa no marco dunha “paz” cuxas condicións de posibilidade están sempre dadas pola guerra, fría no Norte e moi quente no Sur, onde se concentra a “guerra civil mundial”, anunciada por Hannah Arendt e Carl Schmitt en 1961. Só unha ilusión eurocéntrica pode pensar nos “trinta anos gloriosos” como un período de paz.
A grande aceleración é inconcibíbel sen o consenso do movemento obreiro, que reforza a súa integración co capitalismo e o Estado iniciada co voto dos créditos para a guerra de 1914. No Norte do mundo, o compromiso fordista de posguerra entre o capital e o traballo baséase nun feito tácito que vela a identidade de produción e destrución que a “mobilización total” para a “produción total” legou ao funcionamento do capitalismo. O movemento obreiro limitarase a exixir salarios e dereitos dos traballadores, deixando todo o poder á máquina do Estado-capital para decidir o contido do traballo e os obxectivos da produción. Un acordo opera coma se a identidade da produción e a destrución só se referise ao período de guerra, mentres que cuestiona o concepto de traballo e de traballador. Gunter Anders esboza unha primeira revisión destes conceptos á luz da nova realidade do capitalismo. “O status moral do produto (o status do gas velenoso ou o status da bomba de hidróxeno) non afecta á moralidade do traballador que participa na produción. É politicamente inconcibíbel “que o produto en cuxa fabricación se traballa, mesmo o máis repugnante, poida contaminar a propia obra”. O traballo, como o diñeiro do que é condición, “non ten cheiro”. “Ningún traballo pode ser desacreditado moralmente pola súa finalidade”.
Os fins da produción non deben preocupar en absoluto ao traballador, porque, e “este é un dos trazos máis desastrosos da nosa época”, o traballo debe ser considerado “neutro con respecto á moral (…) Calquera que sexa o traballo que se realice, o produto deste traballo permanece sempre máis aló do ben e do mal”.
Os sindicatos e o movemento obreiro fixeron un “xuramento secreto” de “non ver ou máis ben non saber o que (o traballo) estaba a facer”, de “non ter en conta a súa finalidade”.
Nas condicións contemporáneas do capitalismo a situación radicalizouse aínda máis, calquera traballo (non só o que produce “gas velenoso ou bombas de hidróxeno”) é destrutivo; calquera consumo (non só o dos voos comerciais) é destrutivo. Agora é indecidíbel se o traballo e o consumo producen o ser ou o destrúen, porque son á vez forzas de produción e forzas de destrución.
No capitalismo, os individuos son ao mesmo tempo “cómplices”, á súa maneira, da destrución, xa que a producen traballando e consumindo, e tamén vítimas da explotación e a dominación, xa que se ven obrigados a fabricar a catástrofe. Non hai outra alternativa que rachar con estes lazos de subordinación que nos fan obxectivamente cómplices e subtraernos destas relacións de traballo e consumo, é dicir, levar o rexeitamento do traballo e do consumo até a súa conclusión lóxica.
O denominado “neo-liberalismo”
A estratexia da máquina Estado/Capital asume sen reparos a consigna de “mobilización total” para a “produción total” que o compromiso capital-traballo practicara, pero non recoñecera. A matriz económico-política segue sendo a debuxada durante a primeira guerra mundial, cuxa nova mundialización, a intensificación da financeirización e a concentración do poder económico e político non fan senón aumentar a súa dimensión produtiva e destrutiva, exaltando as súas características autoritarias e antidemocráticas.
O neoliberalismo non só nace das guerras civís en América Latina, senón que se alimenta de todas as guerras que os estadounidenses e a OTAN declararon en todo o mundo, primeiro contra un inimigo que eles mesmos contribuíran a crear (o terrorismo islamista) e despois contra as potencias xurdidas das guerras de liberación do colonialismo (o verdadeiro obxectivo da guerra actual é China).
A mundialización contemporánea é moi diferente da que se produciu entre os séculos XIX e XX. Esta última tiña como obxectivo a repartición colonial do mundo; a actual xa non pode contar cun Sur submiso a Occidente. Pola contra, as antigas colonias son potencias económicas e políticas que fan vacilar o Norte, o que carece de toda idea de como estabelecer a súa hexemonía, se non é pola forza das armas. O Sur global xera dous novos problemas. As formas de neocapitalismo adoptadas polas antigas colonias non farán senón aumentar a extensión da produción/destrución, ao demostrar que a acción da máquina Estado-capital do centro non se pode estender ao resto da humanidade: o capitalismo mundializado leva a un punto de irreversibilidade a devastación que a grande aceleración xa incrementara na posguerra.
A afirmación da súa potencia (paradoxalmente provocada pola mundialización, que debería, pola contra, asegurar o inicio dun novo século americano) reavivou os enfrontamentos entre imperialismos que os EUA planean desde hai anos transformar nunha guerra aberta. Cegado por un delirio bélico, ao Norte do mundo cústalle advertir que agora é unha minoría non só desde o punto de vista demográfico (mesmo en relación coa guerra actual, a maioría dos países non se aliñaron coas posicións do Norte porque saben quen foron e son o obxectivo do dominio ianqui).
Hai outra abraiante semellanza co pasado: a violencia que Europa exercera sobre as colonias retornara finalmente ao continente con guerras totais e fascismos. Aimé Césaire adoitaba dicir que o que se lle reprochaba a Hitler non eran os seus métodos “coloniais”, senón o seu uso contra os brancos. Despois de trinta anos de guerras lideradas por Estados Unidos e a OTAN en todo o mundo, a violencia armada está a volver a Europa, imposta por Estados Unidos e aceptada polos Estados e as elites locais que están completamente sometidos á vontade estadounidense. A guerra está preparada para permanecer, porque os estadounidenses non deixarán de exercer presión armada até que logren construír o imposíbel Imperio, un proxecto tan suicida como homicida. A desgraza da humanidade para os próximos anos está contida na frase de Biden “traballar para que Estados Unidos volva gobernar o mundo”, que é a verdadeira axenda da súa presidencia. A proclamada oficialmente durante a campaña presidencial para resolver a guerra civil latente foise abandonando.
Estas palabras de Keynes axústanse á traxedia da guerra, así como á catástrofe ecolóxica: a hexemonía do capital financeiro que conduciu á Primeira Guerra Mundial contiña unha “regra autodestr0.utiva” que rexía “todos os aspectos da existencia”, unha regra financeira de autodestrución que segue funcionando na actualidade. A violencia que desatan os capitalistas e o Estado xa contén a catástrofe ecolóxica porque para garantiren os beneficios, a propiedade e o poder son “capaces de apagar o sol e as estrelas”.
A guerra entre potencias e a guerra contra “Gaia” teñen a mesma orixe
Crer que Rusia é a causa dunha posíbel terceira guerra mundial é como crer que o atentado de Saraievo foi a causa da primeira. Preguiza intelectual e política.
Hai un século, Rosa Luxemburgo xa captara a imposibilidade do resultado da globalización do capital e, por tanto, a inevitabilidade da guerra entre os imperialismos: O capital “na súa tendencia a se converter nunha forma mundial, descomponse ante a súa propia incapacidade de ser esta forma mundial de produción”. Non se pode converter en capital global porque depende do Estado-nación tanto para a realización da plusvalía e a súa apropiación (a propiedade privada está garantida polas súas leis e a súa forza), como para a súa “regulación” porque, sen o Estado, o capital enviaría os seus fluxos á lúa, din Deleuze e Guattari.
A máquina de acumulación e a súa tendencia a se expandir constantemente (mercado mundial) baséase nunha tensión entre o Estado e o capital, aínda que ambos participen plenamente do seu funcionamento. O capital expresa unha “tendencia a devir mundial” que non pode conseguir porque non ten nin a forza política nin militar para as súas ambicións. O Estado, en troca, exerce estes dous poderes, mais a súa base é territorial, con fronteiras, Estados rivais. Non hai necesidade de opor o Capital (coa súa relativa inmanencia) e o Estado (coa súa soberanía moi real), xa que actúan en conxunto.
O fracaso da mundialización contemporánea é moi similar ao fracaso da mundialización anterior, entre finais do século XIX e principios do XX, e non pode conducir máis que á guerra, porque, unha vez que o capital financeiro se derrubou, os Estados e os seus exércitos preséntanse para loitar pola hexemonía sobre o mercado mundial.
A actual “desorde” mundial (unha multiplicidade de centros de poder constituídos por grandes áreas, pero en cuxo centro están sempre os Estados), que os estadounidenses quererían reducir a unha orde imperial imposíbel porque xa fracasou, corre o risco de conducir a un caos aínda maior, gañe quen gañe.
A gran mundialización, en lugar do cosmopolitismo, só podía producir lóxicas identitarias, xa que o capital, tras a desfeita financeira de 2008, tivo que aniñar baixo a á protectora do Estado, que só pode vivir da identidade: nacionalismo, fascismo, racismo, sexismo, para non se derrubar e levar consigo a “civilización” capitalista.
No capitalismo, as diferenzas non se dan producindo novidades imprevisíbeis (como afirma inxenua ou irresponsabelmente a filosofía da diferenza), senón que se polarizan (desigualdades de renda, riqueza, educación, saúde, etc.) até se converter en contradicións. Se non se converten en oposicións á máquina Estado-capital, fíxanse en identidades en cuxo centro sempre está o home branco. As identidades nacionalistas, racistas e sexistas son as condicións, amplamente desenvolvidas, para a produción de subxectividades para a guerra. A histeria anti Rusia desatada polos medios de comunicación, o odio racista co que distinguen entre guerras e vítimas (os brancos e os outros), foron preparados durante moito tempo por esta destrución “simbólica” da subxectividade que cultivou un futuro fascista disposto a se entusiasmar coa guerra.
Estamos a vivir a realización dun proceso, iniciado hai algo máis dun século e acelerado a finais dos anos 70, de peche de todo “espazo público” e de saturación da cota de propiedade privada en todos os aspectos da vida individual e colectiva. Trátase dun proceso de alcance completamente diferente ao da “ditadura sanitaria” (Agamben). O estado de emerxencia é a normalidade que debe acompañar necesariamente a identidade da produción e a destrución porque estivo progresando desde principios do século XX, enraizada na máquina do Estado-Capital cuxas promesas de paz e prosperidade só duran o que dura unha “bela época”.
Abonda cunha análise superficial do capitalismo e da súa historia para comprender que, tras brevísimos períodos de euforia (a belle époque de primeiros de século e dos anos oitenta e noventa) nos que o capitalismo parecía triunfar sobre todas as súas contradicións, só quedaba a guerra e o fascismo para saír das súas lameiras.
A prosperidade para todos converteuse nunha enorme concentración de riqueza para uns poucos, unha devastación financeira e unha loita a matar pola hexemonía económica e o acceso aos recursos. A salvagarda da vida a cambio de obediencia que, desde Hobbes, debe garantir o Estado fronte aos perigos da “guerra de todos contra todos” queda dobremente desmentida: xa sexa pola organización dos masacres das guerras industriais como pola extinción da especie humana, que xa está moi avanzada.
A biopolítica (“facer vivir e deixar morrer”) revela todo o seu contido “ideolóxico” fronte á realidade da máquina capital/Estado que desencadeou a violencia económica do primeiro e logo desatou a violencia armada do segundo. Dúas violencias que, combinadas, están moi lonxe da pacificación gobernamental que supón o laissez vivre.
A posíbel desaparición da humanidade pola violencia concentrada da bomba atómica que Günther Anders predixo nos anos 50 reavívase agora pola “violencia difusa” do quecemento climático, a degradación da biosfera, o esgotamento do solo, a sobreexplotación da terra, etc. Dúas temporalidades diferentes, a instantaneidade da bomba e a duración da degradación ecolóxica, converxen cara a un mesmo resultado que provén da mesma fonte: a identidade de produción/destrución. Na actual guerra de Ucraína vivimos baixo a dobre ameaza (a atómica, que nunca desaparecera) e a “ecolóxica”. O que Latour non ve, a actualidade encargouse de demostrárnolo. A guerra, polo menos, serviría para iso, para revelar a inconsistencia de gran parte do pensamento ecolóxico e dos seus intelectuais máis prestixiosos.
Post Scriptum: crise da ontoloxía
A identidade de produción e destrución determina unha crise na concepción do ser cuxo poder produtivo afirma a filosofía: o ser é creación, un proceso continuo de expansión, a construción do mundo e do home. Esta longa historia do ser vese interrompida pola Primeira Guerra Mundial, xa que a autoprodución do ser coincide coa súa autodestrución. As filosofías dos anos sesenta e setenta non recoñecen en absoluto esta nova situación. Pola contra, fan demasiado fincapé no poder de invención, proliferación e diferenciación do ser. O negativo da destrución é expulsado do pensamento no momento en que o ser, coa produción total, é comparábel a unha forza “xeolóxica” capaz de modificar a morfoloxía do terreo, á vez que destrúe as condicións de habitabilidade. A crítica do negativo céntrase na dialéctica hegeliana, mentres que se esquece problematizar a negación absoluta que leva o novo capitalismo. Nun momento no que o ser parece enriquecerse coa produción continua de novas singularidades, consómese, esgótase e mesmo está ameazado de extinción. Trátase dunha situación inédita que a filosofía evita como a peste.
A identidade da produción e a destrución obríganos a considerar baixo unha nova luz as categorías do traballo e das forzas produtivas que debían ser herdeiras do poder do ser. As guerras totais e a aceleración conxunta da acción do capital, o Estado, a ciencia/tecnoloxía e o traballo fixeron inoperante a oposición marxista entre forzas produtivas e relación de produción, porque as forzas produtivas son ao mesmo tempo forzas destrutivas. No século XIX, o traballo e a súa cooperación, a ciencia e a tecnoloxía parecían constituír unha potencia creadora aprisionada polas relacións de produción (principalmente a propiedade privada e o Estado que a garantía). Era necesario liberalos das gadoupas destes últimos para que puidesen desenvolver os seus poderes produtivos, limitados polo beneficio, a propiedade privada e as xerarquías de clase. Nas condicións do capitalismo de posguerra, é indecidíbel se o traballo é produción ou destrución, xa que é ambas as cousas á vez. Por iso non pode haber unha ontoloxía do traballo. Por iso hai que repensar as modalidades da acción política.
As loitas, os rexeitamentos, as revoltas, as cooperacións, as actividades de “cura”, as solidariedades, as revolucións seguen estando á orde do día, a ruptura co capitalismo é aínda máis necesaria, xa que o que está en xogo é a vida mesma da especie, pero nun marco radicalmente modificado pola existencia da destrución que é como a sombra da produción.
[Artigo tirado do sitio web Alainet, do 29 de novembro de 2022]