Grecia: O pobo estaba disposto a loitar
A tutelaxe imposta pola Troika (a Unión Europea, o Banco Central Europeo e o FMI) privou da súa «función nacional» á clase dominante grega e aos seus servidores. A perda foi acompañada dun ataque á clase traballadora, sen precedentes nas sociedades europeas occidentais da posguerra
Grecia: O pobo estaba disposto a loitar
Stathis Kouvelakis
A tutelaxe imposta pola Troika (a Unión Europea, o Banco Central Europeo e o FMI) privou da súa «función nacional» á clase dominante grega e aos seus servidores. A perda foi acompañada dun ataque á clase traballadora, sen precedentes nas sociedades europeas occidentais da posguerra
Hai dez anos, as protestas contra as políticas de austeridade da Unión Europea abalaron Grecia. Aínda que o movemento tivo a virtude de mobilizar os cidadáns que non formaban parte da esquerda organizada, a súa carencia de orientación política terminou conducíndoo á derrota.
A «primavera quente» de 2011 foi só unha pinga na enorme vaga de levantamentos populares que percorreu o mundo ese ano. A vaga empezou a formarse na costa sur do Mediterráneo coa Revolución tunisiana e as revoltas da praza Tahrir. Logo chegou ao Estado español da man dos indignados e viaxou, a través de Grecia, aos Estados Unidos, onde foi recibida polo movemento Occupy Wall Street, antes de volver ao Mediterráneo para a ocupación do Parque Taksim Gezi de Istambul.
Ademais de formar parte desta revolta internacional, a ocupación das prazas que botou á rúa a centos de miles de gregos debe ser analizada no marco do ciclo nacional de mobilizacións, que comezara a abalar o país en maio de 2010, cando o parlamento aprobou o primeiro memorando cos acredores europeos de Atenas. A ocupación das prazas quedou atrás, pero a vaga espallouse e tomou distintas formas até chegar ao verán de 2015.
Aínda que houbo moitas diferenzas entre os distintos levantamentos, o movemento grego compartiu certos trazos cos seus equivalentes estranxeiros, nomeadamente os do Mediterráneo. Todos foron sorprendentemente masivos, a súa composición social foi transclasista, os novos estudantes xogaron un rol destacado e lograron espertar simpatía popular. Ademais, compartiron un amplo repertorio de accións, fundamentalmente centrado na ocupación do espazo público.
Non menos salientábeis foron as semellanzas subxectivas destes movementos. En ruptura cos marcos organizativos e as escisións políticas tradicionais, puxeron énfase na autoorganización e combinaron reivindicacións socioeconómicas coa procura de formas de democracia directa ou participativa. A presenza ubicua de bandeiras nacionais e a distancia tomada fronte ás referencias históricas e simbólicas da esquerda, sacaron a luz o carácter «nacional» das mobilizacións. Aínda así, o desenvolvemento de distintas formas de solidariedade e a circulación transnacional de símbolos, consignas e modos de acción, debe concibirse como unha forma renovada de internacionalismo.
Todo isto para dicir que comprender a experiencia grega nos vai permitir extraer algunhas conclusións xerais sobre o paradoxo que definiu a estes movementos, isto é, a diverxencia entre a súa dimensión insurreccional masiva e o limitado impacto político que tiveron. Para dicilo en poucas palabras, foron incapaces de lograr conquistas duradeiras que estivesen á altura dos obxectivos que tiñan.
Crise orgánica
Un punto de partida útil para comprender as razóns profundas que levaron a esta situación é o concepto de «crise orgánica», elaborado por Antonio Gramsci nos seus Cadernos do cárcere.
O concepto de «crise orgánica» remite a unha ruptura radical e repentina das relacións entre as clases sociais e as forzas políticas que até daquela cumprían funcións representativas. É unha forma específica de crise política, típica dun réxime parlamentario no que un sistema institucional ampliado e pluralista organiza os termos do consentimento das clases subalternas á dominación burguesa.
A estabilidade deste sistema hexemónico vénse abaixo -de aí o carácter «orgánico» da crise- como resultado da presión que exercen dous factores fundamentais. O primeiro é o fracaso dun proxecto estratéxico da clase dominante, como unha guerra ou un asunto de importancia nacional. O segundo é a pasaxe repentina das masas dun estado pasivo a unha actitude activa. Este cambio -enfatiza Gramsci- conduce a unha explosión de reivindicacións que xorden directamente das masas mobilizadas, aínda que, nestas circunstancias, constitúen un todo «inorgánico», é dicir, incoherente. Con todo, para Gramsci non deixan de ser unha «revolución», un movemento que esixe unha ruptura radical para poñer fin a unha crise devida crise de hexemonía, é dicir, unha crise que afecta a todo o Estado. O concepto de «crise orgánica» non abonda para dar conta da crise revolucionaria, pero contén algúns dos seus elementos máis importantes. O resultado final depende sobre todo da intervención «subxectiva» das forzas políticas que loitan para tomar a dirección do proceso e canalizalo nunha dirección determinada.
Esta análise bríndanos unha clave para comprender os trazos específicos da crise grega de 2011 e os meses subseguintes. Con toda evidencia, a terapia de choque imposta polos memorandos manifestou unha derrota estratéxica da burguesía grega: desfixo os fundamentos do contrato social forxado despois da caída do réxime militar en 1974, transformou as perspectivas de «integración europea» de Grecia nun pesadelo e impuxo un réxime de tutelaxe permanente e unha mingua considerábel de soberanía nacional. Para soster o seu dominio sobre o país, a clase dominante tivo que aceptar un lugar subalterno e unha deterioración drástica da súa posición internacional.
A combinación destas tres dimensións (social, ideolóxica e nacional) levou á deslexitimación, non só dos estratos políticos dominantes, senón tamén do sistema hexemónico no seu conxunto. De aí o colapso da credibilidade nos medios, nos «intelectuais orgánicos» dos sectores dominantes e nas institucións representativas (ata nas forzas que operaban como unha oposición fiel). Todo isto puxo en cuestión a capacidade que tiñan as elites de dirixiren o país e a capacidade do sistema bipartidista de brindar solucións viábeis.
Paga a pena sinalarmos a dimensión nacional da crise. A tutelaxe imposta pola Troika (a Unión Europea, o Banco Central Europeo e o FMI) privou da súa «función nacional» á clase dominante grega e aos seus servidores. A perda foi acompañada dun ataque á clase traballadora, sen precedentes nas sociedades europeas occidentais da posguerra, aínda que moi similar aos programas de «axuste estrutural» promovidos polo FMI e o Banco Mundial en moitos países do Sur Global e de Europa do Leste, a partir dos anos 1980.
A combinación entre a perda de soberanía nacional e a violencia da ofensiva antisocial explica a profundidade e o carácter xeneralizado da crise grega, sobre todo se se compara esta coa situación portuguesa ou española dese mesmo ano. Tamén explica por que o xesto máis estendido nas prazas ocupadas foi a flamexante bandeira grega, que desconcertou os activistas de esquerda que se negaban a comprender o seu sentido. Inédita desde os días da ditadura militar (1967-1974), esta reapropiación da bandeira xurdiu como unha reacción á imposición dos ditados da Troika, unha mensaxe do pobo que se autoproclamaba como a «verdadeira» Grecia, diferenciándose daqueles que pretendían actuar no seu nome. Este colapso hexemónico tamén representou unha oportunidade histórica para a esquerda máis radicalizada. Por primeira vez en décadas, a esquerda estivo en posición de loitar pola hexemonía, é dicir, nunha situación excepcional en calquera réxime parlamentario «maduro».
Cara a unha crise revolucionaria?
A ocupación das prazas tamén amosou un segundo aspecto da crise orgánica: o momento en que as masas, que excedían por moito os militantes que dirixiran até daquela as mobilizacións contra a Troika, pasaron a ocupar o centro da escena. Esta confluencia non foi en absoluto un proceso automático. Os sindicatos máis combativos, e a intervención da esquerda radical nas asembleas populares celebradas nos espazos ocupados, permitiron superar gradualmente a desconfianza mutua das primeiras semanas, alimentada polos desacreditados dirixentes da confederación sindical. Sen se fusionar en termos orgánicos, o «pobo das prazas» converxeu así co movemento obreiro. A mobilización popular alcanzou o seu momento máis álxido nos tres días de folga xeral -15, 28 e 29 de xuño-, que contou con niveis de participación inéditos desde os anos 1970. Neste sentido, o movemento grego seguiu un camiño distinto ao dos indignados españois, que non tiveron ningún intercambio significativo co movemento obreiro, e terminou parecéndose máis aos casos exipcio e tunisiano.
Isto fai relucir aínda máis a magnitude excepcional do movemento grego. De xeito evidente, a proporción da poboación mobilizada foi máis grande que no caso do Estado español e non é difícil comparala cos levantamentos árabes. Segundo algunhas sondaxes, a comezos de xuño de 2011 polo menos 2 800 000 gregos -o 30% da poboación adulta!- declararon que participarían «definitivamente» das protestas, aos que se suma un amplo 21% que manifestou que asistiría «moi probabelmente». Entrementres, o 35% declarou participar de mobilizacións e outras iniciativas populares organizadas durante o período previo. Unha estimación realista é que, nas mobilizacións que acompañaron á folga xeral do 28 e 29 de xuño, polo menos un terzo da poboación participou activamente. Ademais, nas sondaxes do período, polo menos dous terzos dos gregos declararon rexeitar os memorandos e o réxime da Troika.
Esta dinámica maioritaria tamén explica a duración das mobilizacións e a súa intensidade. A pesar do devalo do movemento das prazas que seguiu ao voto do memorando «intermedio» do 29 de xuño, a mobilización alcanzou un novo pico poucos meses despois. O 19 e 20 de outubro, unha folga xeral, a máis masiva que se viu desde a caída da ditadura, paralizou completamente Grecia. Unha semana despois, o 28 de outubro -o festivo no que se celebra o «Non» a Mussolini de 1940-, a xente tomou as rúas e forzou a interrupción dos desfiles militares e a retirada dos funcionarios estatais. Ao mesmo tempo, o primeiro ministro George Papandreou, humillado na cimeira europea celebrada en Cannes, onde propuxo un referendo sobre os memorandos, renunciou ao seu cargo para favorecer un movemento de coalición amplo guiado pola UE e dirixido polo banqueiro Loukas Papademos. Ao ver que o seu apoio minguaba, tanto dentro como fóra do parlamento, Papademos convocou eleccións anticipadas en maio de 2012 e, como non logrou constituír unha maioría, fíxoo de novo en xuño. Esta dobre elección efectivizou o colapso do sistema bipartidista, cuxos alicerces -a socialdemocracia do PASOK e a dereita de Nova Democracia- pasaron de ter o 77,4% dos votos en novembro de 2009 a quedar apenas co 42%.
Polo tanto, non é esaxerado dicir que a crise grega mostrou algúns dos trazos aludidos na coñecida definición que deu Lenin dunha situación revolucionaria, que é á vez una das principais fontes da noción gramsciana de «crise orgánica»: A revolución só pode triunfar cando os «de abaixo» non queren e os «de arriba» non poden seguir vivindo como antes. Esta verdade tamén pode expresarse noutras palabras: a revolución é imposíbel sen unha crise nacional xeral (que afecte a explotados e explotadores).
Pero a condición que falta -e a máis decisiva- foi outra, unha que adoita recibir menos atención, pero que tamén é mencionada por Lenin nesta pasaxe: [Q]ue a maioría dos obreiros (ou, en todo caso, a maioría dos obreiros conscientes, reflexivos, politicamente activos) comprenda a fondo a necesidade da revolución e estea disposta a sacrificar a vida por ela.
Noutras palabras, non pode haber revolución se as masas non apoian as solucións revolucionarias; e este apoio non é un resultado automático do movemento de masas. Necesítase certo tipo de intervención e preparación política. Este tipo de conciencia política non definiu un levantamento cuxo horizonte se forme exclusivamente en función do rexeitamento visceral cara á Troika e cara aos políticos de quenda, e non da vontade de derrocar a orde social existente. Pero non deixa de ser certo que, por primeira vez desde os grandes levantamentos dos anos 1960 e 1970, nun país europeo que se parecía converter de novo no «elo débil» do centro continental do capitalismo, presentouse a posibilidade dunha ruptura do equilibrio social e político de forzas.
A grandeza do movemento e os seus límites
O movemento das prazas de 2011 xurdiu dunha longa serie de acontecementos insurreccionais que marcan a historia grega moderna. Mais aínda que explique a súa grandeza, o carácter explosivo e repentino do levantamento tamén o converteu nun feito sumamente contraditorio. O «pobo das prazas» carecía de calquera experiencia previa de organización ou de participación en accións colectivas, motivo polo que formulou unha serie de reivindicacións e prácticas que Gramsci definira como «incoherentes». Calquera que estea naquel momento na praza Sintagma lembrará a mestura de carraxe e combatividade, a atmosfera futbolística e o radicalismo xenuíno, en síntese, un rexeitamento indiscriminado cara á política combinado cunha procura de autoorganización e participación directa nos asuntos públicos. Este remexido de actitudes e prácticas estaba acompañado por certa fascinación con atopar «solucións máxicas» á crise: desde os chamados a recuperar a antiga «democracia ateniense» até distintas teorías da conspiración que pretendían explicar as causas da débeda pública.
A contradición máis importante se cadra foi a que se expresou na consigna máis popular do movemento das prazas: a reivindicación da άμεση δημοκρατία, xeralmente traducida como «democracia directa». Porén, o termo grego άμεση tradúcese mellor como «inmediata», pois significa «sen mediacións», é dicir, «directa», e á vez algo que debe realizarse «inmediatamente». Neste sentido, un dos principais límites do movemento das prazas reside no feito de que non soubo dotar dun contido real a esta reivindicación de «democracia inmediata».
Para moitos, a consigna remitía a unha forma de antiparlamentarismo espontánea -ou, máis ben, brutal-, ilustrada polo impactante e multitudinario canto que se escoitaba na praza Sintagma: «Queimemos este parlamento, que non é máis que un bordel». Para outros remitía a unha idea libertaria de democracia sen mediacións, é dicir, un modelo puramente «horizontal» inspirado polas formas de autoorganización que xurdían nas prazas ocupadas. Tamén había quen pensaba que se refería a unha reforma institucional tan radical como indefinida, que establecería unha «democracia real», ou, polo menos, un funcionamento democrático suprimido polo réxime da Troika e o autoritarismo que implicou. Ademais, a convocatoria inicial para ocupar as prazas -que terminou dándolle o seu nome á páxina e ao grupo de Facebook do movemento da praza Sintagma- fíxose baixo o lema «Democracia real xa!», referencia directa á Porta do Sol de Madrid.
O movemento das prazas non tivo éxito á hora de sintetizar estas ideas en función dun proxecto político alternativo, nin tampouco logrou xerar unha reorganización económica alternativa que fose máis aló do rexeitamento á austeridade e á tutelaxe da Troika. Neste sentido, compartiu o carácter «negativo» dos levantamentos da década pasada, definido por Alain Badiou en función de que o seu principal factor de unidade, cando non o único, é o rexeitamento xeneralizado cara aos gobernantes. Agora parece evidente que a ausencia dun proxecto alternativo, lonxe de liberar a política do peso das «ideoloxías» e das «grandes narrativas» -como nos quixeron facer pensar moitos intelectuais posmodernos-, conduce á impotencia e, en xeral, a unha restauración reaccionaria, da que a brutal ditadura de Abdulfatah al Sisi é o exemplo máis terríbel.
Así e todo, o principal límite do movemento estaba noutro nivel, un do que xurdían, «en última instancia», todos os límites. Non se tratou soamente da incapacidade de formular unha alternativa global, nin sequera da imposibilidade de deter a votación do memorando no parlamento. De feito, ben consideradas as cousas, estes obxectivos parecían estar lonxe do alcance dun movemento heteroxéneo e eruptivo cuxa esperanza de vida se contaba en semanas. O problema decisivo foi que non contou cun marco organizativo -nin sequera cun proxecto- capaz de elevar a loita popular a outro nivel.
Porén, deixounos algúns elementos valiosos para emprender esta tarefa. Basicamente, anovou o repertorio da acción colectiva e estimulou moitas iniciativas locais de solidariedade, autoorganización e acción directa. Pero non elaborou unha forma capaz de organizar e coordinar con autonomía a loita popular durante o período seguinte, un límite que compartiron outros movementos similares que irromperon nese tempo e que segue afectando a moitos que xorden na actualidade. Entón, o movemento foi incapaz de atravesar certo límite das súas propias capacidades para desenvolver perspectivas alternativas máis amplas e interactuar produtivamente con outros actores políticos. Esta foi a causa principal da discrepancia entre a impresionante forza do movemento e a súa incapacidade de alcanzar resultados tanxíbeis e positivos.
A capitulación
A primeira vista, Grecia parece ser unha excepción ao principio de unidade estritamente negativo -definido e criticado- por Alain Badiou. O ciclo de mobilización popular de 2010-2012 conduciu efectivamente a unha transformación real da escena política, da que se beneficiou especialmente Syriza. Foi a única forza que mostrou disposición a satisfacer a reivindicación dunha ruptura política que xurdiu das mobilizacións e que estas eran incapaces de conquistar polos seus propios medios. Neste contexto -sempre tendo en conta o peso simbólico da esquerda radical nun país que viviu unha guerra civil e décadas de persecución anticomunista-, a proposta dun «goberno de esquerda antiausteridade» presentouse como unha decisión de romper coa situación existente. Malia os seus obxectivos «negativos» ou defensivos -poñer fin á austeridade e á tutelaxe da Troika-, percibiuse en Syriza un intento de superar o rol tradicional de oposición subordinada que o sistema bipartidista asigna á esquerda e de suscitar a cuestión do poder en termos efectivos. Polo menos neste sentido, Syriza emerxeu como unha forza que comprendeu a oportunidade xerada pola «crise orgánica». É unha das leccións fundamentais que nos deixa todo este período: a mobilización popular é capaz de crear as condicións para un desprazamento cara á esquerda pero, para que estas condicións se materialicen, necesítase unha proposta política potencialmente hexemónica.
Isto tamén suscita o problema das responsabilidades -e, en última instancia, do fracaso- da organización que foi capaz de xogar devandito rol. A falta dunha análise sistemática, diremos simplemente que o problema de Syriza estivo na súa xestión estritamente electoral da dinámica creada pola mobilización desde abaixo, é dicir, que contivo o conflito nos niveis necesarios para ter éxito nas urnas. Nunca propuxo un plan para organizar a loita popular, unha perspectiva máis xeral nin se preparou para enfrontar as condicións máis inmediatas que xeraba a posibilidade dun triunfo. Entre estas condicións, unha tiña unha importancia estratéxica decisiva: a confrontación coa UE e os mecanismos que previsibelmente utilizaría contra o goberno que se atreveu a desafiar as súas políticas, empezando coa «arma nuclear» do BCE, o euro.
A capitulación de Syriza non implica que non sucedese nada, é dicir, que durante eses primeiros sete meses de 2015 non se efectuase -e perdese- unha aposta histórica. Pero móstranos que o momento de verdade non foi tanto o éxito electoral alcanzado por Syriza en xaneiro de 2015, senón o feito de que este triunfo intensifique o ciclo de conflitos previo, iniciado en 2010 e xeneralizado contra a vontade das figuras que a propia mobilización colocara no goberno. O momento de verdade chegou en 2015 co referendo sobre o paquete de austeridade da UE. Aínda que durante pouco tempo, a «primavera quente» de 2011 efectivamente resucitou, non na vitoria electoral de Syriza, senón na mobilización do 3 de xullo de 2015 na praza Sintagma e no 61,3% dos votos polo «Non» no referendo do 5 de xullo.
Aínda que o «Non» rotundo provocou a sorpresa de todo o mundo, foi revertido uns poucos días despois: en mans daqueles que o recibiron como unha carga insostíbel, converteuse rapidamente nun «Si» á austeridade da UE. Da noite para a mañá, cando Alexis Tsipras asinou o terceiro memorando, Grecia deixou de ser un faro de esperanza para se converter nun trauma do que a esquerda internacional non se recupera.
En calquera caso, é fundamental que as ensinanzas que nos deixa esta experiencia non se perdan. A primeira é que nin sequera un movemento de masas tan grande como aquel é capaz de brindar as solucións necesarias aos problemas que xera o seu propio xurdimento. A política segue sendo necesaria e é a final de contas o factor decisivo que decide o resultado de calquera situación. Mais tamén quedou claro que non debemos consentir en calquera proposta política que se presenta como «a esquerda» e rexeita ao mesmo tempo elaborar os medios capaces de levar o pobo á vitoria.
[Artigo tirado do sitio web Jacobin – América Latina, do 12 de agosto de 2021]