Golpes de Estado de novo tipo e involución democrática
O orzamento federal de Estados Unidos aproba ano tras ano inxentes sumas de diñeiro especificamente destinadas a “reanimar a sociedade civil” alí onde Tío Sam a ve pasiva e desorganizada
Unha das infelices novidades da época actual foi a urxencia dun novo tipo de vez de Estado, claramente diferenciado dos que sufriran durante gran parte do século vinte os países de América Latina e o Caribe. No pasado, cando había un golpe de Estado falábase, con razón, dun “golpe militar”. Toda a voluminosa literatura da ciencia política e a socioloxía entre os anos cincuenta e setenta do século pasado está inundada de títulos de libros e artigos que levan ese nome: “golpe militar”. Xa non máis.
Significa isto que os golpes de estado desapareceron da escena latinoamericana, enterrados para sempre grazas á vitalidade e/ou consolidación dos seus réximes democráticos? A resposta é non; que o que houbo é unha metamorfose dos golpes de Estado en liña coas transformacións que tiveron lugar na anatomía do poder social. Os intelectuais do imperio falan agora do “poder mol” (soft power) e afirman que é máis efectivo que o seu predecesor, baseado máis na forza que na manipulación das conciencias. En paralelo con esta transformación, o golpe de Estado tamén experimentou unha mutación e as roídas baionetas dos militares foron substituídas polo mortífero ménage à trois do terrorismo mediático, o expediente xudicial e o informe parlamentario. Todo isto no marco dun acentuado proceso de involución política que converteu, en graos variábeis nos capitalismos avanzados tanto como nas turbulentas periferias do sistema, as democracias burguesas en sórdidas plutocracias. Pugna presidencial entre millonarios en Estados Unidos, desde hai anos; Silvio Berlusconi como o tsar dos medios que devora a política italiana; ou o “rei do chocolate” Petro Poroshenko en Ucraína; Sebastián Piñera en Chile e Mauricio Macri na Arxentina son probas viventes desta deplorábel involución.
Agora ben, cales son as razóns da degradación da vida democrática. Referíndonos polo de agora ao caso dos países de América Latina diremos, en primeiro lugar, que a causa endóxena profunda da inestabilidade política nos nosos países foi a teima das clases dominantes e os seus aliados en descoñecer que a democracia é algo que vai moito máis aló da fixación dun conxunto de regras do xogo que determinan como se accede a posicións de poder. Unha democracia digna dese nome ten que ser un eficaz instrumento para a construción dunha sociedade xusta e, á vez, unha expresión dos avances logrados cara á xustiza social. Tal como foi sinalado por numerosos autores inscritos na tradición socialista, existe unha irreconciliábel contradición entre capitalismo e democracia[1]. O primeiro é por definición unha estrutura económica e social xeneticamente anti-democrática tendo en conta que se constitúe a partir da escisión estrutural entre propietarios e non propietarios dos medios de produción, condenando os segundos a depender, para asegurar a súa sobrevivencia, de que os primeiros consideren rendíbel contratar a súa forza de traballo. O resultado é unha sociedade profundamente desigual, que só admite -e isto logo de longas e custosas loitas- algunhas emendas marxinais á súa inxustiza orixinal. A democracia, en cambio, é un réxime político e social baseado na igualdade; non só na formal, que é importante, senón na substantiva, na que fai ás condicións de vida da poboación. Isto é así, non só para a tradición marxista, senón para o liberalismo conservador e aristocrático dun Alexis de Tocqueville: tanto para o marxismo como para a concepción tocquevilliana a democracia é a expresión política dunha sociedade de iguais -ou polo menos de potencialmente iguais- ou polo menos orientada cara á entronización da igualdade social. Por iso, leva razón Boaventura de Sousa Santos cando ao revisar o descendente itinerario histórico da democracia concluíu que:
“A tensión entre capitalismo e democracia desapareceu, porque a democracia empezou a ser un réxime que no canto de producir redistribución social a destrúe [...] Unha democracia sen redistribución social non ten ningún problema co capitalismo; ao contrario, é o outro lado do capitalismo, é a forma máis lexítima dun Estado débil”. [...]
Os golpes de Estado, agora os de novo tipo, procuran corrixir os “erros” da masa plebea que pola súa ignorancia e cegamento e grazas ao sufraxio universal pode elevar á máis alta responsabilidades a calquera demagogo que lle prometa o ceo na terra, esquecéndose que, como lembran os políticos e publicistas da burguesía, na sociedade non existen os “xantares de balde”.
Inxerencia externa
Alén destes factores endóxenos que orixinan os golpes militares están os de carácter exóxeno, aínda que hai que aclarar sen máis dilacións que a distinción entre estes e os de carácter endóxeno é máis analítica que real. Unha palabra sintetiza a natureza destes factores, supostamente “externos”: imperialismo. É dicir, a continua inxerencia de Estados Unidos a través dos máis variados dispositivos -políticos, sociais, ideolóxicos, mediáticos, militares, policiais, económicos e financeiros- na vida das sociedades latinoamericanas. Engádase tamén aquí o nefasto rol xogado polos mal chamados organismos financeiros internacionais (Fondo Monetario Internacional, Banco Mundial, Banco Interamericano de Desenvolvemento, etcétera) que, segundo un dos máis sofisticados intelectuais do imperio, Zbigniew Brzezinski, son simples extensións do Departamento do Tesouro de Estados Unidos; e o papel xogado polas grandes empresas transnacionais, apoiadas invariabelmente polos gobernos dos países nos cales teñen as súas casas matrices, e dese xeito terase unha pequena visión da enorme gravitación que estes axentes teñen no desenvolvemento da vida política dos países da área[3]. Un dato adicional que permite apreciar nos seus xustos termos a influencia estadounidense na rexión -algo que é metodicamente subestimado, cando non desbotado por completo, polo saber convencional das ciencias sociais- é o que un estudoso norteamericano denominou “a presunción hexemónica” que os círculos dominantes de Estados Unidos comparten en relación a Latinoamérica[4]. Esta presunción, fondamente arraigada inclusive en expresións políticas relativamente progresistas nese país, é que os que se sitúan ao sur do Río Bravo deben estar baixo a permanente tutela da Casa Branca. E isto non é novo. Así o expresou claramente o presidente Theodor Roosevelt no que pasou a ser coñecido como o “Corolario Roosevelt”. Corolario, tal como o formulou sen ambaxes o presidente estadounidense, da Doutrina Monroe (1823). No seu Discurso sobre o estado da Unión ante o Congreso de Estados Unidos do 6 de Decembro de 1904, dixo que:
“Non é certo que os Estados Unidos desexe territorios ou contemple proxectos con respecto a outras nacións do hemisferio occidental excepto os que sexan para o seu benestar. Todo o que este país desexa é ver ás nacións veciñas estábeis, en orde e prósperas. Toda nación cuxo pobo se conduza ben pode contar coa nosa cordial amizade. Se unha nación mostra que sabe como actuar con eficiencia e decencia razoábeis en asuntos sociais e políticos, se mantén a orde e paga as súas obrigas, non necesita temer a interferencia dos Estados Unidos. Un mal crónico, ou unha impotencia que resulta na deterioración xeral dos lazos dunha sociedade civilizada, pode en América, como noutras partes, requirir finalmente a intervención dalgunha nación civilizada, e no hemisferio occidental, a adhesión dos Estados Unidos á Doutrina Monroe pode forzar os Estados Unidos, mesmo de xeito renuente, ao exercicio do poder de policía internacional en casos flagrantes de tal mal crónico ou impotencia...” [5]
Infelizmente, os politólogos formados na tradición anglosaxoa ignoran esta clarísima advertencia formulada nada menos que polo primeiro Roosevelt e onde deixa sentadas as bases ideolóxicas e morais xustificadoras da intervención da Casa Branca nos países da área. Por exemplo, cando Evo Morales recupera para Bolivia as riquezas hidrocarburíferas dese país, está incorrendo nun acto claramente indecente, separadamente de ineficiente, do mesmo xeito que cando Salvador Allende fixo o propio coa nacionalización das minas de cobre (“o soldo de Chile”, dicía o presidente mártir) ou a reforma agraria; ou cando Hugo Chávez recuperou o petróleo venezolano ou Rafael Correa ordenou o desaloxo da base de Manta e outorgou asilo diplomático a Julian Assange. Ou, caso extremo, cando a Revolución Cubana decidiu acabar coa suxeición da illa aos ditados de Washington, facéndose acredora do mesmo escarmento. En resumo: todas estas iniciativas, contrarias de xeito evidente á “eficiencia e a decencia” que debe ter un goberno non fixeron outra cousa que desatar a necesaria intervención correctiva de Estados Unidos, que así procede coa soberbia e a arbitrariedade de quen está convencido de ter a xustiza e a moral do seu lado.
O “golpe mol”
Sobre esta plataforma ideolóxica, filla do mesianismo herdado dos seus primeiros colonos e do “supremacismo” racial propio do Destino Manifesto, constrúese a parafernalia institucional e a estratexia política que conduce inevitabelmente ao “golpe mol”. Por iso o orzamento federal de Estados Unidos aproba ano tras ano inxentes sumas de diñeiro especificamente destinadas a “reanimar a sociedade civil” alí onde Tío Sam a ve pasiva e desorganizada; para educar nas virtudes da “boa gobernanza” a líderes políticos e sociais opostos aos gobernos progresistas e de esquerda; para ensinar “boas prácticas” a xuíces, fiscais e lexisladores dos países en cuestión así como para adestrar xornalistas nos últimos avances da comunicación social e para xestar o clima destituínte que garanta o éxito da operación. Isto ademais dos diñeiros que con estes mesmos fins aparecen camuflados no orzamento (baixo a epígrafe “axuda” administrada pola USAID) ou simplemente, non aparecen, como o orzamento da CIA e outras axencias de intelixencia de Estados Unidos encargadas de abater gobernos desafectos.
Chegada a hora, serán aqueles actores os que arremeterán contra os gobernos adversarios para poñer fin a políticas que o imperio considera contraria aos seus intereses. Todo este despregue vai acompañado, por suposto, por unha sostida penetración de todo tipo -equipamento, loxística, cursos de instrución, exercicios conxuntos, etcétera- nas forzas armadas, garantes en última instancia da eficacia do “golpe mol”. Porque aínda que este non require dos militares na rúa para destituír a un presidente de esquerda, se os necesita para os labores de “limpeza política” que, conxuntamente co paramilitarismo ou os “grupos de tarefa”, inexorabelmente se poñerán en marcha á hora de construír a nova orde. En suma, toda unha nova metodoloxía golpista onde o derrocamento dun goberno indesexábel é, en principio, indoloro e inaudíbel. A diferenza dos golpes militares, cuxos preparativos eran non disimulábeis, a conspiración dos novos golpistas é silenciosa e case imperceptíbel, salvo para uns poucos. Non ten o rebumbio do golpe militar pois disfrázase con roupaxes legais e irreprochabelmente republicanos. Aparece como resultado da rodaxe normal e previsíbel das institucións democráticas: unha Cámara que denuncia, un Senado que xulga, uns xuíces que condenan e unha oligarquía mediática que dispón da artillería necesaria para adormentar a opinión pública e xustificar a destitución do (ou da) presidente e a usurpación do seu cargo. Pero o “golpe mol” é unha xigantesca estafa á vontade popular, ao xogo democrático e ademais é tan sanguinario como os seus predecesores. Os casos de Honduras e Paraguai demostran taxativamente o que estamos dicindo.
_______________________________________________________________
Notas:
[1] O texto que elabora este argumento de modo exhaustivo é o libro de Ellen Meiksins Wood, Democracia contra capitalismo. Renovando el materialismo histórico (Bos Aires: Siglo XXI, 1999). Unha reflexión desde América Latina está no noso Aristóteles en Macondo. Notas sobre Democracia, Poder y Revolución en América Latina (Bos Aires e Córdoba: Ediciones Luxemburg e Editorial Espartaco), 2014.
[2] Boaventura de Sousa Santos, Renovar la teoría crítica y reinventar la emancipación social. (Bos Aires: CLACSO/Instituto Gino Germani: 2006). pg. 75
[3] Referíndose explicitamente ao Banco Mundial e ao FMI Brzezinski di que: “...son institucións fortemente dominadas polos Estados Unidos”. O mesmo cabe dicir do BID. Cf. Zbigniew Brzezinski, El Gran Tabero Mundial. La supremacía estadounidense y sus imperativos geoestratégicos (Barcelona: Edicións Paidós Ibérica, 1998), p. 37.
[4] O texto canónico sobre o tema escribiuno Abraham Lowenthal, Two hundred years of American Foreign Policy. The United States and Latin America. Ending the hegemonic presumption, en Foreign Affairs, Outubro 1976.
[5] Ver o discurso de Roosevelt en: http://www.infoplease.com/t/hist/state-of-the-union/116.html
Examinamos en detalle as súas implicacións contemporáneas na nosa América Latina en La Geopolítica do Imperialismo (Bos Aires: Ediciones Luxemburg, 2012), pp. 64-66.
_____________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web América Latina en Movimiento, do 28 de outubro de 2016]