Gaza: Unha fiestra arrepiante á crise do capitalismo global
Mentres o mundo observa con arrepío o crecente número de mortes de civís palestinos e Israel enfronta cargos ante a Corte Internacional de Xustiza polo crime de xenocidio, a matanza en Gaza ofrécenos unha fiestra espantosa á crise do capitalismo global en rápida escalada.
Conectar os puntos entre a desapiadada destrución israelí de Gaza e esta crise global require que deamos un paso atrás para enfocar o panorama xeral. O capitalismo global enfronta unha crise estrutural de sobreacumulación e estancamento crónico. Mais os grupos gobernantes tamén enfrontan unha crise política de lexitimidade estatal, hexemonía capitalista e unha desintegración social xeneralizada, unha crise internacional de confrontación xeopolítica e unha crise ecolóxica de proporcións transcendentais.
As elites corporativas e políticas globais están coa resaca do auxe capitalista mundial de finais do século XX e primeiros do XXI. Tiveron que recoñecer que a crise está fóra de control. No seu Informe de Risco Global de 2023, o Foro Económico Mundial advertiu que o mundo enfronta unha “policrise” que atinxe crecentes impactos económicos, políticos, sociais e climáticos que “están a converxer para dar forma a unha década vindeira única, incerta e turbulenta”. A elite de Davos pode non ter nin idea de como resolver a crise, pero outras faccións dos grupos dominantes están a experimentar como moldear o interminábel caos político e inestabilidade financeira nunha fase nova e máis mortífera do capitalismo global.
Aínda que aínda non se determinou o resultado militar da guerra de Gaza, non hai dúbida de que Israel, os seus facilitadores nos Estados centrais do sistema capitalista mundial, están a perder a guerra política pola lexitimidade. Os primeiros meses de asedio a Gaza pareceron cristalizar un eixo Washington-OTAN-Tel Aviv disposto a normalizar o xenocidio mesmo a un gran custo político. Con todo, a difícil situación palestina tocou unha fibra sensíbel entre as masas públicas de todo o mundo, especialmente entre a xente nova, dando nova enerxía á revolta global das clases traballadoras e populares que foi gañando impulso nos últimos anos e acentuando as contradicións políticas da crise. Nos Estados Unidos, desde onde escribo estas liñas, houbo unha extraordinaria efusión de solidariedade con Palestina liderada por unha xeración máis nova de xudeus que non se identifican co sionismo nin co Estado xudeu. A bandeira palestina, izada en todo o mundo en manifestacións na rúa, eventos deportivos e plataformas de redes sociais, converteuse nun símbolo de carraxe popular e de intifada global contra o statu quo imperante.
No século XX producíronse polo menos cinco casos de xenocidio recoñecido, definido pola Convención das Nacións Unidas como un crime cometido coa intención de destruír, total ou parcialmente, a un grupo nacional, étnico, racial ou relixioso. O século comezou co xenocidio dos Herero e Nama por parte dos colonialistas alemáns de 1904 a 1908 no que hoxe é Namibia. A este seguíronlle o xenocidio otomán dos armenios en 1915 e 1916, o holocausto nazi de 1939-1945, o xenocidio contra os indíxenas maias en Guatemala nos anos 1980 e o xenocidio de Ruanda de 1994. Mentres o xenocidio israelí en Gaza se transmite en vivo, as regras da guerra xa non se aplican, se é que algunha vez o fixeron, por Tel Aviv e Washington. Rexistráronse máis mortes de civís en Gaza nos dous primeiros meses do conflito, case 20.000, que nos primeiros 20 meses do conflito entre Rusia e Ucraína, que se cobrou 9.614 vidas civís. Se o asedio israelí se consuma no primeiro xenocidio do século XXI, pódese determinar menos no campo militar que no campo de batalla político global. Israel pode ser un campo de probas para que os grupos gobernantes do eixo Washington-OTAN-Tel Aviv vexan até que punto poden gozar de impunidade antes de que os custos do asedio de Israel sexan demasiado altos.
Excedente de capital, excedente de man de obra, xenocidio
A crise do capitalismo mundial na década de 1930 achandou o camiño para o ascenso do fascismo en Europa, a violenta ruptura da orde política e económica internacional e unha segunda guerra mundial que trouxo unha devastación antes inimaxinábel. A Gran Depresión fora precedida por unha era de vertixinosos excesos capitalistas no medio de desigualdades e un crecente descontento masivo, a chamada era dourada na que o capital desenfreado se precipitou rapidamente cara a unha crise de sobreacumulación, de xeito que todo se derrubou en 1929. O colapso financeiro global en 2008 marcou o inicio dunha nova crise de sobreacumulación e estancamento crónico.
A economía política do xenocidio no noso tempo está marcada por esta crise. O problema do excedente de capital é endémico do capitalismo, Mais nas últimas dúas décadas alcanzou niveis extraordinarios. As principais corporacións transnacionais e conglomerados financeiros rexistraron beneficios récord ao mesmo tempo que o investimento corporativo diminuíu. A clase capitalista transnacional acumulou cantidades obscenas de riqueza, moito máis alá do que pode reinvestir. A extrema concentración da riqueza do planeta en mans duns poucos e o acelerado empobrecemento e desposesión da maioría fixeron que a esta clase capitalista transnacional lle resulte cada vez máis difícil atopar novas saídas para descargar enormes cantidades de excedentes acumulados. Os capitalistas transnacionais e os seus axentes nos Estados dependeron do crecemento impulsado pola débeda, a especulación financeira desenfreada, o saqueo das finanzas públicas e a acumulación militarizada organizada polo Estado para soster a economía global fronte ao estancamento crónico. A medida que se esgotan as saídas para descargar o excedente de capital acumulado, é necesario crear violentamente novas saídas.
A economía política israelí é emblemática. O asedio de Gaza e Cisxordania é unha forma de acumulación primitiva que ten como obxectivo abrir novos espazos para a acumulación transnacional. A finais de outubro, cando se intensificaron os bombardeos israelís, Israel dispúxose a conceder licenzas a empresas enerxéticas transnacionais para a exploración de gas e petróleo fronte á costa mediterránea, parte do seu plan para se converter nun importante produtor rexional de gas e centro enerxético, así como unha alternativa ao gas ruso para Europa Occidental. Unha empresa inmobiliaria israelí coñecida por construír asentamentos nos territorios palestinos ocupados publicou en decembro un anuncio sobre a construción de casas de luxo nos barrios bombardeados de Gaza, mentres que outros falaban de resucitar o Proxecto do Canal Ben Gurion, que estivo inactivo desde que se propuxo orixinalmente na década de 1960. O proxecto implica a construción dunha alternativa ao Canal de Suez administrado por Exipto que se estendería desde o Golfo de Aqaba a través do deserto de Negev e Gaza até o Mediterráneo. O único que detén o proxecto do Canal recentemente revisado é a presenza de palestinos en Gaza.
Pero tiñan que acontecer dúas cousas antes de que o xenocidio se puidese converter nunha opción. En primeiro lugar, había que resolver o papel da man de obra palestina na economía israelí. A Nakba de 1948 que estabeleceu o Estado xudeu implicou a expulsión violenta dos palestinos e a expropiación das súas terras, pero tamén a incorporación subordinada de centos de miles de traballadores palestinos para traballar en granxas, obras de construción, industrias, coidados e outros traballos do sector de servizos israelí, e a conversión de Cisxordania nun mercado cativo para os capitalistas israelís. Isto marcou unha tensión entre o impulso cara a unha limpeza étnica do Estado xudeu e a necesidade que tiña de man de obra barata e etnicamente demarcada. A partir da década de 1990, Israel comezou a resolver esta tensión entre desposesión/superexplotación e desposesión/expulsión a favor desta última. A mobilidade e o recrutamento de man de obra transnacional fixeron posíbel que os capitalistas de todo o mundo, incluído Israel, reorganicen os mercados laborais e recruten man de obra transitoria, privada de dereitos e fácil de controlar. Desta maneira, Israel foi substituíndo gradualmente a forza laboral palestina con man de obra migrante.
Israel impuxo a súa política de “peche” en 1993, por mor da primeira intifada, é dicir, o illamento dos palestinos nos territorios ocupados, a limpeza étnica e unha forte escalada do estabelecemento de colonos. Centos de miles de traballadores inmigrantes de Tailandia, China, Sri Lanka, A India, Filipinas, África do Norte, Europa do Leste e outros lugares traballan agora na economía israelí (polo menos 30 cidadáns tailandeses, catro filipinos e 10 nepalís morreron no ataque de Hamás e algúns máis tomados como reféns). Non necesitan estar suxeitos ao sistema de apartheid imposto aos palestinos porque a súa condición de inmigrantes temporais logra o seu control social e a súa privación de dereitos de maneira máis efectiva e, por suposto, porque non esixen a devolución das terras ocupadas nin reclaman o dereito político a un Estado. A raíz do ataque de Hamas do 7 de outubro, Israel deportou miles de traballadores palestinos de regreso a Gaza, mentres que uns 10.000 traballadores agrícolas estranxeiros fuxiron do país. As empresas de construción israelís pediron ao goberno que lles permitise contratar a 100.000 traballadores indios para substituír os palestinos.
As masas palestinas pasaron de servir como unha forza laboral estreitamente controlada e superexplotada para o capital israelí e transnacional a un excedente de humanidade que obstaculiza unha nova rolda de expansión capitalista. Gaza convértese así nun potente símbolo da difícil situación do excedente de humanidade, ou a humanidade superflua, en todo o mundo. Décadas de globalización e neoliberalismo relegaron a grandes masas de persoas a unha existencia marxinal. As novas tecnoloxías baseadas en intelixencia artificial combinadas co desprazamento xerado polos conflitos, o colapso económico e o cambio climático aumentarán exponencialmente as filas da humanidade excedente. A OIT informou xa a primeiros de século que arredor dun terzo da forza laboral mundial se volveu superflua. Un estudo de 2020 realizado pola Academia Nacional de Ciencias de Estados Unidos predixo que, por cada aumento adicional dun grao centígrado no clima global media, mil millóns de persoas se verán obrigadas a abandonar os seus lugares e a soportar unha calor insoportable.
Israel pon de manifesto a tensión mundial entre a necesidade económica que teñen os grupos gobernantes de man de obra superexplotábel e a necesidade política que teñen de neutralizar a rebelión real e potencial do excedente de humanidade. As estratexias de contención da clase dominante vólvense primordiais e as fronteiras entre xurisdicións nacionais convértense en zonas de guerra e zonas de morte. Palestina é unha desas zonas de morte, se cadra a máis atroz, porque está ligada á ocupación, o apartheid e a limpeza étnica. Con todo, decenas de miles morreron ao longo da fronteira entre Estados Unidos e México e os corredores entre o Norte de África, Medio Oriente e Europa e noutras zonas fronteirizas entre o excedente de humanidade e as zonas de intensa acumulación na economía global. Apenas dous meses antes do ataque de Hamas, informouse de que os gardas fronteirizos sauditas abriron fogo sen previo aviso e mataron a sangue frío por centos de inmigrantes etíopes que tentaban unirse a 750.000 dos seus compatriotas que xa traballaban no Reino.
O segundo que ten que acontecer para que o xenocidio sexa unha opción en sincronía cos imperativos da acumulación global de capital é unha nova dispensa político-diplomática para a actual integración económica de Israel na economía global e de Medio Oriente en xeral. A invasión e ocupación estadounidense de Iraq en 2003 seguiu ao estabelecemento en 1997 da Gran Área Árabe de Libre Comercio e unha serie de acordos de libre comercio bilaterais e multilaterais, rexionais e extrarrexionais relacionados. A medida que Oriente Medio se globalizou, produciuse unha fervenza de investimentos corporativos e financeiras transnacionais en finanzas, enerxía, alta tecnoloxía, construción, infraestrutura, consumo de luxo, turismo e outros servizos. O investimento trouxo capital do Golfo, incluídos billóns de dólares en fondos soberanos, xunto con capital de todo o mundo, incluída a Unión Europea, América do Norte e América Latina, e Asia. China converteuse no principal socio comercial da rexión e nun importante investidor en Israel. O corredor Oriente Medio-Asia é agora un conduto importante para o capital global.
A través desta globalización capitalista, o capital israelí integrouse con capitais de todo o Medio Oriente, enredados á súa vez en circuítos globais de acumulación. Os capitalistas israelís e árabes teñen intereses de clase comúns que superan as diferenzas políticas sobre Palestina. A dispensa política do “conflito árabe-israelí” demostrou ser un marco político-diplomático atrasado e fóra de sincronía coa estrutura económica capitalista global emerxente. En 2020, os Emiratos Árabes Unidos e varios outros países asinaron os Acordos de Abraham con Israel, normalizando as relacións entre o Estado xudeu e os asinantes árabes. Axiña, centos de miles de turistas israelís encheron os hoteis de Dubai e outros lugares, mentres os grupos de investimento do Golfo investían centos de millóns na economía israelí. O factor decisivo para sincronizar o réxime político-diplomático coa realidade económica ía ser a normalización saudita-israelí.
Pero os palestinos arruinaron a festa. A bonanza dunha nova onda de investimento financeiro no Medio Oriente baseouse nunha normalización das relacións entre Israel e os estados do Golfo como estadaxe política para unha integración rexional máis profunda a través dunha expansión do capital transnacional. Esa normalización agora está en suspenso mentres os palestinos manteñan a súa resistencia. Dúas semanas despois de iniciada a guerra de Gaza, a elite corporativa e financeira mundial reunida en Riad para o seu conclave anual “Davos no deserto” estaba preocupada por como a guerra de Gaza intensificou aínda máis as tensións xeopolíticas que en todo o mundo contribuíron á inestabilidade financeira a longo prazo e estancamento.
A barbarie é a cara da crise capitalista global
Con todo, hai un punto positivo para algúns membros da clase capitalista transnacional da rexión que está perfectamente en sintonía co xenocidio: a acumulación militarizada e a acumulación por represión. O caos político e a inestabilidade crónica poden crear condicións bastante favorábeis para o capital. Os infernos distópicos poden converterse en campos de proba para que os estrategos políticos e os corporativistas bélicos inicien unha nova rolda de reestruturación espacial. Israel é emblemático da economía de guerra global. No centro da economía israelí atópase un complexo global de tecnoloxías militar-seguridade-intelixencia-vixilancia-contraterrorismo que chegou a alimentarse da violencia, os conflitos e as desigualdades locais, rexionais e globais. As corporacións máis grandes do país volvéronse dependentes da guerra e o conflito en Palestina, no Medio Oriente e en todo o mundo, e presionan para que se produza ese conflito a través da súa influencia no sistema político e o Estado israelí.
Cada novo conflito no mundo abre novas posibilidades de obtención de beneficios para contrarrestar o estancamento. Unha rolda interminábel de destrución seguida de reconstrución alimenta a obtención de ganancias non só para a industria armamentista, senón tamén para as empresas de enxeñaría, construción e subministracións relacionadas, a alta tecnoloxía, a enerxía e moitos outros sectores, todos integrados cos conglomerados transnacionais financeiros e de xestión de investimentos que ocupa o simple centro da economía global. Estes son os vendavais de destrución creativa, aos que seguirán auxes de reconstrución. As accións de empresas militares e de seguridade nos Estados Unidos, Europa e outros lugares disparáronse por mor da invasión rusa de Ucraína en 2022, coa expectativa dun aumento exponencial do gasto militar mundial. A guerra de Gaza proporciona un novo estímulo para a acumulación militarizada, con miles de millóns de dólares fluíndo cara a Israel desde os Estados Unidos e outros gobernos occidentais e traficantes internacionais de armas. Os pedidos de moitas das maiores empresas armamentísticas do mundo están preto de niveis récord. O asedio de Gaza, como o expresou un executivo de Morgan Stanley, “parece encaixar bastante ben coa [nosa] carteira”.
A medida que a economía global se volve profundamente dependente do desenvolvemento e despregamento de sistemas de guerra, control social e represión como medio para obter ganancias e continuar acumulando capital fronte ao estancamento crónico e a saturación dos mercados globais, hai unha converxencia entre a necesidade política de conter o excedente de humanidade e a necesidade económica de abrir violentamente novos espazos para a acumulación. Historicamente, as guerras proporcionaron un estímulo económico crítico e serviron para descargar o excedente de capital acumulado, pero agora está a suceder algo cualitativamente novo co xurdimento dun estado policial global. Os límites ao crecemento deben superarse con novas tecnoloxías de morte e destrución. A barbarie aparece como a cara da crise capitalista.
A acumulación militarizada para controlar e conter os oprimidos e marxinados e, ao mesmo tempo, soster a acumulación fronte ás crises préstase a tendencias políticas fascistas. No contexto dun capitalismo transnacional en crise, o xenocidio vólvese rendíbel na medida en que está indisolubelmente ligado á apertura de novas oportunidades de acumulación a través da violencia. Palestina converteuse nun espazo exemplar para levar a cabo tal proxecto a un nivel global máis amplo, un lugar para o exercicio de novas formas de poder despótico absoluto que non necesita lexitimidade política. Isto é máis que o anticuado colonialismo de colonos; é a cara dun sistema capitalista global que só se pode reproducir mediante o derramamento de sangue, a deshumanización, a tortura e o exterminio.
A crise está a rachar os sistemas políticos e socavando a estabilidade en todas as partes. O centro derrúbase. Os mecanismos consensuados de dominación estanse esfarelando a medida que os grupos dominantes se volven cara ao autoritarismo, a ditadura e o fascismo. As liñas de batalla que se están trazando no Medio Oriente reflicten as liñas de batalla globais. Gaza é unha alarma en tempo real de que o xenocidio se pode converter nunha ferramenta política nas próximas décadas para resolver a intratábel contradición do capital entre o excedente de capital e o excedente de humanidade. A ruptura da orde hexemónica en épocas anteriores da crise capitalista mundial estivo marcada por inestabilidade política, intensas loitas sociais e de clases, guerras e rupturas do sistema internacional estabelecido. Lembremos que o preludio da Segunda Guerra Mundial foi a Guerra Civil Española de 1936-39 e a ditadura fascista que foi o seu resultado. O futuro global da humanidade está en xogo en Palestina.
[Artigo tirado do sitio web Rebelión, do 17 de xaneiro de 2024]