Entrevista a Nancy Fraser: “O feminismo do 99% non é unha alternativa á loita de clases, é outra fronte dentro dela”
Vivimos un momento de crise monumental no que temos a oportunidade de tomar un novo camiño para crear un movemento antisistema para o 99%, no que o feminismo do 99% estea conectado cos outros movementos para o 99%: o obreiro, o que loita polo clima, o das e os migrantes, etc.
- Sobre o manifesto Feminismo para o 99% que asinaches canda outras mulleres, que é e por que se lanza agora?
É un ensaio curto que pretendiamos que fose popular e que se lese de xeito doado. Non é escrita académica, ten a forma dun manifesto. Escribino canda outras dúas pensadoras feministas: unha é a italiana Cinzia Arruzza, que agora vive en Nova York, e a outra Tithi Bhattacharya, que é india e dá clases en Estados Unidos.
Esta foi a primeira vez, desde que comecei o meu activismo nos anos sesenta ou setenta, que escribín un ensaio coma este, de auténtica axitación política, tendo en conta que son profesora de Filosofía. Así e todo, os tempos agora son tan duros, a crise da sociedade e da política é tan fonda, que sentín que tiña que dar o salto e escribir para unha audiencia máis ampla.
O manifesto é un intento de articular unha nova vía para o movemento feminista, que durante as dúas últimas décadas estivo dominado polo feminismo corporativo e liberal representado por Hilary Clinton en Estados Unidos. Este é o feminismo de mulleres profesionais e de directivas, de mulleres relativamente privilexiadas, na súa maioría brancas, con formación e de clase media ou media-alta, que tentan meter cabeza no mundo dos negocios ou nos medios de comunicación. Con ese proxecto o que pretenden basicamente é escalar na xerarquía das empresas para seren tratadas da mesma forma que os homes da súa mesma clase e ter o mesmo salario e o mesmo prestixio.
Este non é un feminismo igualitario, é un feminismo que non ten moito que lle ofrecer a unha ampla maioría de mulleres que son pobres ou de clase traballadora e que non teñen eses privilexios: mulleres inmigrantes, mulleres trans... Este feminismo do 1%, ou como moito do 10%, embazou o nome do feminismo, asociándoo ao liderado, ao individualismo e á vida empresarial. Deulle ao feminismo un mal nome e asociouno co neoliberalismo, a financeirización e a globalización, con políticas que van contra a clase traballadora.
Nós as tres queriamos propoñer unha alternativa a isto, e non estamos soas, porque hai outras feministas de esquerdas que tamén tentaron facelo. E, en efecto, a alternativa está xurdindo coas grandes mobilizacións e as manifestacións do 8 de Marzo, que teñen un carácter anticapitalista e antisistémico, que protestan contra a austeridade e o asalto á reprodución social.
Pensamos que era un bo momento para dar o salto e intentar crear un feminismo que sexa realmente antisistema, anticapitalista e que se referencie nas mulleres de clase traballadora e pobres para mellorar as súas vidas. O interesante é que é un movemento que debe centrarse en temáticas tradicionais, como o dereito ao aborto e outras, que sen dúbida son fundamentais, pero que ten que pensar tamén máis aló, na gran crise da sociedade, para articular políticas e programas que beneficien a todo o mundo. Por iso, o feminismo do 99% non significa só o 99% das mulleres, significa o 99% dos seres humanos sobre o planeta. Esta é a idea xeral do manifesto.
- Desde 2017 organizáronse tres folgas feministas internacionais en moitos países, incluído o Estado español. E non só iso. Aquí, as protestas laborais dos últimos anos están protagonizadas sobre todo por mulleres: as traballadoras do fogar, as limpiadoras de hoteis, de residencias de maiores, entre outras. Estamos ante unha nova vaga feminista? Se é así, a que momento do capitalismo neoliberal responde?
Coido que si estamos ante unha nova vaga, ou que polo menos hai potencial para que así sexa, se facemos unha ruptura real con este feminismo liberal corporativo.
O neoliberalismo perpetrou un asalto brutal contra o que chamamos a reprodución social, contra todas as actividades destinadas ao mantemento e a reprodución de persoas: a crianza dos nenos e nenas, a educación, o coidado da xente maior, cousas como a educación pública, a sanidade, o transporte, as pensións ou a vivenda. Porque todo isto forma parte da reprodución social e non só o coidado dos nenos e nenas, as persoas maiores e outras actividades realizadas dentro do fogar.
O neoliberalismo esmagou todo isto. Hoxe en día, as mulleres teñen que estar a tempo completo no traballo asalariado, nun momento en que o Estado necesita recortar en gasto social, como parte da súa política de austeridade e da financeirización. Así que, por unha banda temos recortes na subministración pública destas áreas e, por outro, a insistencia en que as mulleres dediquen o seu tempo a producir ganancias para o capital. Isto significa que hai unha auténtica crise dos coidados ou unha crise da reprodución social e é precisamente o que está dando lugar ás folgas que mencionabas.
Na crise dos anos trinta, o centro das revoltas activistas era o traballo industrial: as loitas pola sindicación, polos dereitos laborais, etcétera. Hoxe a situación é outra. En parte debido á desindustrialización e a relocalización da produción no sur global; agora o centro é a reprodución social.
Ti mencionaches antes folgas de mulleres moi significativas, ás que eu engadiría a folga das mestras en Estados Unidos. As profesoras teñen salarios tan baixos que moitas delas teñen que realizar segundos traballos pola tarde para se poderen manter, a si mesmas e as súas familias. Estas mulleres fan folga non só para conseguir mellores salarios, tamén piden máis recursos para a educación, para mellorar as escolas e están tendo moito apoio. Son exemplos que poñen a esfera da reprodución social como un eixe amplo de loita. E, polo que sei, as grandes folgas do 8M no Estado español tamén protestan polos recortes en todas estas áreas.
Diría que hoxe en día as loitas pola reprodución social son a vangarda da esquerda anticapitalista e antisistema. As mulleres están na fronte e iso significa formar parte da centralidade, dunha nova forma de pensar o que é a política feminista.
- Sobre as loitas pola reprodución social, como se relacionan coa loita de clases, o movemento antirracista e o LGTBIQ?
En primeiro lugar, coido que temos que repensar que entendemos por loita de clases. Esa imaxe dos anos trinta dos obreiros industriais organizados en sindicatos é unha parte do que é a loita de clases, pero diría que a loita pola reprodución social tamén é loita de clases, porque non hai produción nin traballo industrial se non tes a alguén que realice o traballo de producir os traballadores e de repoñelos, que coide da próxima xeración que os vai reemprazar. Por iso, a reprodución social é central para a produción capitalista e o traballo que produce a toda esta xente e que constitúe a súa sociabilidade supón moito traballo, tanto como o traballo nas fábricas.
O que constitúe unha clase non é só a relación da produción na fábrica, tamén a relación da reprodución social que produce as e os traballadores. Todo isto é parte da loita de clases. A idea da loita de clases no pasado era bastante estreita. Non creo que o feminismo do 99% sexa unha alternativa á loita de clases, non creo que estea en competición coa loita de clases, creo que se constituíu outra fronte na loita de clases, que debería aliarse co movemento obreiro máis clásico e ser un aliado tamén do que mencionaches, da loita antirracista, a loita polos dereitos das persoas migrantes, e a loita polos dereitos das persoas LGTBIQ.
A conexión coa raza e a etnicidade é moi forte, porque o que ocorre agora é que temos unha nova división de clase racializada entre as mulleres. As mulleres empresarias, de clase media-alta e con formación, loitan por superar a discriminación e escalar aos postos máis altos. O que fan para poder traballar sesenta horas á semana en traballos que esixen moito é contratar a mulleres, frecuentemente inmigrantes e moi mal pagas, para que realicen o traballo de coidados: coidado das crianzas, a limpeza da casa, a cociña, o coidado dos seus pais dependentes e demais. Estas mulleres do chamado feminismo liberal apóianse en todo este traballo das mulleres racializadas, que son as mulleres máis vulnerábeis porque non teñen dereitos laborais, págaselles moi pouco e están expostas a agresións e abusos. Por todo isto, necesitamos poñer no centro do feminismo a dimensión de clase e raza. O feminismo para o 99% ten que ser un movemento antirracista, ten que facer súas as problemáticas das mulleres pobres e racializadas, que son a maioría de mulleres, e poñer as súas necesidades na fronte, non as necesidades das empresarias e as súas demandas para romper o teito de cristal. E isto tamén é así para a loita LGTBIQ.
Aquí ocorre tamén algo interesante, porque diría que neste movemento [LGTBIQ] tamén hai unha á liberal que é hexemónica e un sector máis amplo de xente cuxas necesidades e problemas son marxinados. Hai unha loita similar no seo do movemento LGTBIQ e gustaríame que o noso feminismo do 99% falase tamén polas mulleres trans, queer e lesbianas, que o movemento LGTBIQ para o 99% fose o aliado natural do feminismo do 99%.
- Falamos das loitas pola reprodución social, que poden constituír un bloque contra as dinámicas do neoliberalismo, pero que hai das relacións patriarcais? Podemos combater as violencias machistas desde a loita pola reprodución?
É unha boa pregunta. Gustaríame empezar facendo alusión ao movemento #MeToo. Como sabes, a idea máis estendida do que é este movemento céntrase en Hollywood, en actrices moi ben pagas e en artistas que teñen visibilidade nos medios de comunicación. Mais o sector composto por mulleres moito menos privilexiadas é máis vulnerábel ás agresións sexuais e ao acoso no traballo. Pensemos, por exemplo, nas xornaleiras. Moitas delas non teñen nin papeis, e, ao ter menos poder e recursos, son moito máis vulnerábeis ás demandas dos xefes. E o mesmo ocorre coas traballadoras de hoteis, por exemplo, lembremos o caso de Dominique Strauss-Kahn, ou quen traballa limpando casas privadas, as traballadoras domésticas, que son vítimas de agresións sexuais moi frecuentemente.
O movemento #MeToo, se o pensamos dun xeito máis amplo, é unha loita obreira. É a loita por un contorno de traballo seguro, onde non poidas ser vítima de abusos. O feito de que os medios se centren só nos casos de persoas coñecidas, desafortunadamente, fai que non pareza unha loita de clases, pero é outra forma de loita de clases en realidade.
A cuestión da reprodución social ten moito que facer para cambiar a relación entre a produción e a reprodución e, polo tanto, para cambiar o equilibrio do poder dentro das casas. O traballo da reprodución social non debería estar xenerizado, ser unha cousa só de mulleres. É un traballo importante para toda a sociedade, algúns aspectos deste son mesmo pracenteiros e creativos, así que os homes tamén deberían ter acceso a el, sentir a responsabilidade de facer a parte que lles corresponde. Isto vai de cambiar a dinámica dentro dos fogares e, por suposto, o feminismo do 99% está en contra de todo tipo de violencia: contra as mulleres, contra as persoas trans, contra as persoas non cis e contra as racializadas.
O do patriarcado é un concepto que, persoalmente, non me gusta usar porque suxire unha imaxe do poder diádica: tes o amo e os seus serventes sometidos. Algo diso existe aínda, sen ningunha dúbida, pero a forma central do poder na nosa sociedade hoxe en día opera dun xeito máis impersoal, máis estrutural, o que restrinxe as opcións para a xente pobre e traballadora. Penso que é importante ter unha imaxe do poder diferente da que vén dos bancos, o FMI, as organizacións das finanzas e a industria, a través da construción do mercado de traballo xenerizado, racializado. Isto é o que determina quen ten acceso aos recursos e pode reivindicar as súas demandas, quen pode funcionar como igual, mesmo dentro das familias e as relacións persoais.
- Cando nos teus traballos falas de xustiza social, distingues tres niveis: o económico (redistribución), o cultural (recoñecemento) e o político (representación). Até que punto están presentes os tres no novo ciclo de folgas feministas?
Coido que hai unha preocupación por todos estes aspectos e que están estreitamente relacionados. Non podes cambiar a esfera económica, redistribuír as relacións de produción, se non mudas esoutras cousas que están interconectadas. O que importa no ámbito político é frecuentemente definido en termos do que importa no ámbito económico, aínda que as forzas capitalistas insistan en que o que ocorre no lugar de traballo debe ser decidido polo mercado e polos xefes, coma se iso non fose unha cuestión política e de democracia.
Hai todo un debate sobre onde está a liña que separa aquilo que decide o mercado e as forzas privadas do capitalismo e aquilo que decidimos unha maioría democrática. E todo isto ten moito que ver coa cultura, coas linguaxes que están á nosa disposición e que nos axudan a entender a situación.
Temos conceptos como o de acoso sexual, o de degradar, temos a terminoloxía para dicir o que está mal na sociedade, e isto ten que ver con como traducimos a experiencia propia para expresar unha demanda. O feminismo afrontou un gran desafío e creou unha linguaxe nova que cambia a cultura, que cambia a concepción que ten a xente sobre os seus dereitos, sobre o que non teñen que aturar, o que está mal, aquilo polo que poden protestar. Isto amplía a esfera do discurso político, a esfera do que son decisións democráticas e non privadas da familia ou a empresa. Hoxe en día estamos avanzando moito no ámbito cultural e isto repercute nun cambio institucional nas dúas esferas: a política e a económica. Pero do que se trata sempre é da interrelación entre estes tres niveles.
- Apuntaches moitas veces que o neoliberalismo se apropiou do potencial crítico e das demandas da segunda vaga do feminismo e os incorporou no seu propio beneficio. Podería ocorrer outra vez con esta incipiente vaga? Pode evitarse dalgún xeito?
Penso que o feminismo liberal, xunto ao antirracismo liberal, ao movemento LGTBIQ liberal e ao que chamamos capitalismo verde, todos estes movementos que foron hexemónicos, foron incorporados ao bloque hexemónico de poder que en EUA constituíu o neoliberalismo progresista. Estes movementos prestaron o seu carisma e a súa ideoloxía para crear a ilusión de que esta política horríbel da financeirización, a precarización do traballo, a redución de salarios, etc., podía ser progresista, progay, promulleres e todo iso.
Isto ocorreu así e por iso é tan importante que a nova vaga feminista rompa con ese tipo de feminismo e abra un novo camiño. Sempre é posíbel ser hexemonizado e apropiado por forzas que son máis poderosas, existe sempre esa posibilidade e é importante que os movementos emancipatorios estean alerta.
Hoxe en día, dixéronnos que temos dúas opcións para elixir: o populismo autoritario de dereitas, que é racista, xenófobo e bastante desagradábel, ou volver á protección liberal, ao neoliberalismo progresista, que podería ser antirracista e todo o demais. Pero esta é unha elección falsa. Temos que rexeitar as dúas opcións, non só o populismo racista e supremacista, tamén o neoliberalismo progresista. Vivimos un momento de crise monumental no que temos a oportunidade de tomar un novo camiño para crear un movemento antisistema para o 99%, no que o feminismo do 99% estea conectado cos outros movementos para o 99%: o obreiro, o que loita polo clima, o das e os migrantes, etc.
- Para rematar, unha pregunta máis teórica. Nas túas obras apuntas que o Estado-nación (o que se coñece como marco westfaliano-keynesiano) entrou en crise co neoliberalismo e que as súas fronteiras son agora máis difusas, menos claras. Chamas a este proceso a política do desenmarque. Pero, cal é o papel do Estado-nación agora? Podemos dicir que desapareceu por completo?
Non, non desapareceu. Historicamente, a forza principal que proporcionou certo nivel de protección e seguridade á xente traballadora fronte ao capital foi o Estado-nación e o Estado-nación aínda segue sendo o principal destinatario das demandas. Cando queremos protección ou apoio social, a quen llo pedimos? Pedimos aos nosos gobernos que se responsabilicen. Entendemos que a política está organizada aínda sobre as bases da nación, por iso as campañas electorais son nacionais, as principais actividades políticas realízanse a escala nacional. Pero, en última instancia, isto non é do todo correcto e podemos velo cando atendemos a inmigración, que é un enorme punto de conflito e crise.
Hai xente de todo o mundo que non ten un Estado que os protexa, que poida darlle algo do que nós lle pedimos ao noso Estado nos países desenvolvidos. Viven en campos de refuxiados, están forzados a vivir violencia política e persecucións relixiosas polo feito de que invadiron o seu país e o destruíron todo, por crise climáticas, polas características desta crise global que vivimos.
Esta xente vén fuxindo e o movemento populista de dereitas dobra o nacionalismo e a exclusión. Cal é o eslogan de Trump? Make America great again (“Fai que América volva ser grande”), como era antes de que toda esta xente aparecese e arruinase o noso país. Esa é a ideoloxía deste populismo e supoño que pasará o mesmo con algúns partidos aquí tamén. Necesitamos pensar dun xeito máis transnacional e global como podemos asegurar dereitos sociais para todas as persoas do mundo, para que ninguén teña que se meter nun bote e arriscar a vida para procurar unha oportunidade na outra parte do planeta.
[Entrevista tirada do sitio web Viento Sur, núm. 164, de xuño de 2019]
