Entrevista a Costas Lapavitsas: “Desde a súa orixe a Unión Europea ten unha natureza completamente neoliberal”
A UE secuestrou a democracia en Europa. Eliminou a soberanía popular e bateu nos pobres e a clase traballadora, un país tras outro. O resultado político é o que ves. É unha reacción visceral, desde abaixo, que vai cara á dereita porque a esquerda non ofrece unha perspectiva alternativa
- O teu último libro titúlase A Esquerda contra a Unión Europea. Non che parece provocativo?
O libro é obviamente unha crítica á Unión Europea tal como é realmente. É unha avaliación da UE, en que se converteu e cal é a súa dirección máis probábel. Explica porue é un erro defender as actuais institucións europeas. Coido que a esquerda non só debe asumir unha posición crítica, debe ser moi clara na súa reprobación. Estou afirmando que esta é a única forma para poder desenvolver unha política radical en Europa, un programa económico-social internacionalista.
- Polo de agora as forzas que ameazan con destruír a Unión Europea son os populistas de Italia ou a AfD de Alemaña, ambos os partidos antiinmigrantes e de dereita. É a ultraderecha a que se beneficia se a UE se desintegra? Que respondes a isto?
Como podes ter claro, permíteme desde o comezo reafirmar que ninguén de esquerda debería ter nada que ver con estas forzas reaccionarias e racistas. Debemos combatelos en todos os ámbitos. Mais debemos comprender por que se volveron tan poderosos. Para entendermos que debemos facer, debemos comezar pola propia UE. A aparición destas forzas non é accidental. Ten que ver co que se converteu a UE. Só a partir desa perspectiva podemos entender o que debe facer a esquerda.
Entón, por que a extrema dereita é tan poderosa cunha UE neste momento? O primeiro que hai que apreciar é que a UE se enfronta a unha crise existencial como ningunha outra no pasado. A crise vai directa ao corazón do que é, o que fai e o que lle interesa. É unha crise que é o resultado da profunda transformación que sufriu desde Maastricht.
Maastricht foi un momento chave. O que ocorreu desde aquela é que a UE se converteu nunha defensora intransixente do capital contra o traballo, unha promotora do neoliberalismo, cun conxunto de mecanismos moi ríxidos que se abren camiño pasando por riba de calquera tipo de oposición.
A UE non é a alianza de nacións. Non é a asociación de pobos e outras palabras elegantes que a xente segue imaxinando na esquerda en Gran Bretaña, idea que se remonta a finais dos anos 80 con Jacques Delors. A UE de hoxe só ten unha débil conexión con esa época. A UE secuestrou a democracia en Europa. Eliminou a soberanía popular e bateu nos pobres e a clase traballadora, un país tras outro. O resultado político é o que ves. É unha reacción visceral, desde abaixo, que vai cara á dereita porque a esquerda non ofrece unha perspectiva alternativa.
- En Gran Bretaña as direccións sindicais reclaman unha base moi limitada de proteccións sociais, económicas ou ambientais. Sosteñen que aínda que estiveron baixo un forte ataque hoxe existe o perigo de ultra-neoliberais anglófilos ao estilo Trump, e xa que logo hai que manter unha relación económica con Europa, como o mercado único, para protexer o emprego. Que responderías ás cúpulas sindicais?
Hai varias cuestións na túa pregunta. Unha ten que ver cos dereitos e condicións laborais. A outra ten que ver coa capacidade de comerciar con Europa. Obviamente, o mercado único ten algo que ver con ambos os asuntos.
Primeiro, quero dicir que a reacción da esquerda e o movemento sindical en Gran Bretaña abráiame. É coma se o movemento sindical ficase a fins dos anos 80 cando Jacques Delors se reuniu coa TUC e veu vender todas as cousas marabillosas que ían pasar en Europa. Ese discurso non ten nada que ver coa UE de hoxe.
A lóxica da UE desde Maastricht, que xurdiu pouco despois, foi a lóxica do mercado único. O mercado único é un mecanismo de homoxeneización que promueve o neoliberalismo. É un conxunto de principios e acordos impostos sistematicamente polos neoliberais a favor do capital.
O mercado único é un poderoso mecanismo do capitalismo e un dos motores chave que o fai funcionar é o Tribunal de Xustiza Europeo (TXCE). A xente non entende a importancia do TXCE. Para que funcionen os mercados ten que haber un marco legal. En Europa este marco legal creouse de xeito metódico durante as últimas décadas. Foi creado polo Consello de Ministros, que propoñen a maioría das leis, e polo Tribunal de Xustiza, que as interpreta e crea xurisprudencia.
Este mecanismo é neoliberal desde principio a fin. Os intereses populares non están recollidos nesta densa lexislación. As leis nacionais, aprobadas en cada país, están obrigadas a cumprir estritamente co enorme caudal de leis europeas. Mentres isto ocorra, a esquerda pódese esquecer de programas de cambio na relación entre capital e traballo. Se a esquerda acepta o mercado único, está acabada.
- Se Corbyn fose elixido, de que xeito podería enfrontar as restricións que impón o mercado único europeo?
O marco legal e as prácticas do mercado único europeo son fortemente restrictivas. Explícome. Recientemente fixen algúns traballos sobre axudas estatais. Un goberno de esquerdas, un goberno radical como o que necesita o Reino Unido, debe utilizar as axudas estatais para apoiar a industria, crear postos de traballo e desenvolver as infraestruturas.
O actual mercado único europeo está deseñado de tal xeito que impide a intervención nestes eidos, por parte do goberno. É posíbel outorgar axuda estatal ou utilizar a contratación pública, pero dentro de límites moi estreitos. Estes límites son absolutamente restrinxidos para un goberno como o que Jeremy Corbyn quere dirixir.
- Que efecto se produciría se o comercio do Reino Unido volvese ás regras da OMC? Sería tan malo como algúns pregoan?
Déixame dicirche dúas cousas sobre iso. Primeiro, paréceme abraiante que un país capitalista tan poderoso como Gran Bretaña -coa historia que ten- teña un goberno conservador incapaz de xestionar asuntos elementais para o estado. É incríbel! Este goberno ten persoas incapaces de negociar nada. Así que non collamos como exemplo os últimos dous anos deste goberno, porque un goberno de esquerdas, cos pés apoiados na terra e co apoio do movemento popular, negociaría o Brexit doutro xeito.
Porén, cando se analiza a situación de xeito máis xeral, hai dúas cuestións que son moi importantes: que tipo de acordo comercial necesita o país coa UE? que significa abandonar o mercado único e a aplicación de aranceis?
Obviamente, o mercado único é máis que aranceis e condicións de compra e venda. Para que calquera mercado funcione, necesita un marco, normas, regulamentos, medidas, estándares, prácticas, enfoques comúns, mellores prácticas. Gran Bretaña claramente necesita un acordo coa UE no que se refire a estas cousas. Necesitamos operar os portos e aeroportos, necesitamos ter estándares de práctica común para que os produtos se movan e todo o demais.
Non hai nada que diga que un goberno de esquerdas non podería xestionar isto despois de saír do mercado único. Gran Bretaña seguirá sendo parte de Europa; é un país europeo. Teremos que negociar todo isto coa UE. É cuestión de sentar e elaborar o mellor acordo.
O segundo tema ten que ver cos aranceis e as condicións vinculadas a calquera acordo comercial. Aquí, o “ogro” que espanta é a OMC: saír do mercado único e despois operar nas condicións da OMC, o que aparentemente sería horríbel. Por que?
Primeiro, a esquerda nunca estivo a favor do libre comercio. Non somos partidarios do libre comercio. Cremos nos controis. En segundo lugar, cando se mira o marco dentro do cal se van exercer estes controis da OMC, hai que dicir que esta organización internacional en moitos sentidos é máis permisiva que a UE, mesmo en cuestións de axuda estatal. Isto é algo que un goberno de Corbyn pode aproveitar. Entón, mesmo se Gran Bretaña tivese que recorrer, en certas áreas, ás regras da OMC, en realidade isto crearía máis espazo para un goberno de esquerda radical.
- O argumento utilizado por compañías como Airbus (que en parte é propiedade dos gobernos da UE) é que a súa cadea de subministracións se basea en que non hai atrancos aduaneiros na UE e que polo tanto terían que trasladar a fabricación fóra de Gran Bretaña. É isto só unha ameaza?
Non hai dúbida que é unha ameaza. Certamente, os grandes negocios en Gran Bretaña non queren un cambio do statu quo. Está claro que a columna vertebral do capital británico quere permanecer na UE e loitará por iso. A UE é un contorno neoliberal perfecto para as grandes empresas. Poden obter os beneficios que buscan. Poden operar como queren sen controis. Non queren ningún cambio, incluída a “City” de Londres. A chamada “City” de Londres , a capital do mundo das finanzas, está ben, pero ben interesada en que as condicións actuais non muden.
Entón, durante os últimos meses, tivemos unha campaña sostida por parte das grandes empresas para nos convencer de que se as condicións cambian, sucederá unha desfeita. Non debemos crer estas campañas. Hai que manter a calma e a lucidez. Gran Bretaña pode vivir fóra das condicións impostas pola UE, a condición de que teña un goberno que saiba de que xeito formular a política económica.
Non hai ningunha razón pola que non poidamos establecer acordos sobre a regulación de mercados e permitir que as cadeas de valor continúen e os bens se trasladen ao redor do mundo. Hai cadeas de valor en todas as partes, desde China aos EUA, Xapón, Alemaña, etc. Non ten que existir mercado único para poder producir.
- Volvendo ás negociacións, está a UE cobrando un prezo moi alto como elemento disuasivo para que o resto de Europa non cuestione a súa autoridade?
Non necesitamos especular sobre isto. A postura de UE cara a Gran Bretaña, nos últimos dous anos, foi hostil, inútil, creou problemas á esquerda, á dereita e ao centro. Non deu ningunha marxe de manobra en absoluto. Por suposto, a esquerda debe estar preparada para unha forte oposición da UE, que sen dúbida fará unha alianza coas grandes empresas de Gran Bretaña. Deberiamos esperar un esforzo concertado para socavar un posíbel goberno de Corbyn.
- Podería ser unha alianza potencialmente poderosa. Como enfrontariamos estes enomes intereses?
Acreditamos na nosa propia forza ou non? Acreidatamos na forza dos traballadores, no poder da clase traballadora e das camadas máis pobres da sociedade británica? Se non o facemos, poderiamos recoller e marchar para a casa.
Se a magnitude da tarefa nos asusta, non ten sentido falar de socialismo e do que debe facer a esquerda. Podemos confrontar a esta xente e derrotalos, por suposto que podemos. Debemos opoñernos á UE e ás grandes empresas e debemos derrotalas. Debemos confiar na forza da clase traballadora , confiar na súa hostilidade cara ao réxime e a súa indginación co estado actual dos asuntos sociais. Hai unha indignación moi intensa. Hai que confiar no devezo de cambio da xente común. Hai que confiar na soberanía popular.
As persoas quérense sentir ao mando do lugar onde viven. Queren saber cal é o seu futuro e o futuro dos seus fillos. Podemos confiar niso, e debemos crear un gran movemento detrás dun programa radical. Hai moita forza en Gran Bretaña, que se pode mobilizar. Non teño ningunha dúbida.
Un goberno cun programa radical; que nacionalice os recursos chave, que se faga cargo de certos bancos, que regule o sistema bancario, que teña unha política industrial que cambie os actuais desequilibrios. Un goberno así terá unha gran marxe de éxito. A UE faría unha teimuda oposición a un goberno deste tipo: estaría en contra dun goberno británico de esquerdas porque demostraría que hai outro xeito de facer as cousas. Eles temen que isto chegue a pasar.
- É posíbel que o poder da City de Londres e o capital financeiro tenten facer colapsar a economía do Reino Unido. Temos unha posición estratéxica o suficientemente forte como para librar unha guerra coa clase dominante?
Cómpre ser claro. O programa do Partido Laborista de hai dous anos era basicamente un programa socialdemócrata e non máis. Gran Bretaña agora necesita un programa máis radical, un programa dun keynesianismo radical con algúns fundamentos marxistas. Non estamos falando dunha revolución bolxevique. Non nos asustemos polo cambio antes de que comece. Estamos falando de confrontar o statu quo cun conxunto de políticas que se desenvolveron en moitos países, pero que esta vez deberán ser máis radicais.
- Poderá a esquerda británica depender dos seus propios recursos nesa loita? Que papel esperas da solidariedade internacional e paneuropea?
A esquerda sempre foi internacionalista. O noso Non é o globalismo do gran capital, este internacionalismo significa que o capital pode ir a onde lle conveña e que a man de obra debe trasladarse onde o capital precise dela. A esquerda é internacionalista nun sentido profundo. Karl Marx definiu esta idea hai moitas lúas, dixo basicamente que a clase obreira debe ser internacionalista. A clase traballadora non ten país, pero debe loitar pola súa emancipación dentro da súa nación. Noutras palabras, debe converterse no poder dominante na nación onde vive, mais nunca desde a perspectiva da clase capitalista.
Para min, isto significa, que cando pensamos na transformación social e nas políticas económicas que necesitamos, o primeiro punto de apoio é a forza que teñamos en casa: debemos comandar as pancas do poder onde vivimos, onde estamos empregados, onde estamos activos.
Aí é onde comeza todo. Non buscando poder e influencia en París, Lisboa, Roma ou en calquera outro lugar. Primeiro, debémolo atopalo en Londres, en Glasgow, en Newcastle, etc. De aí vén a nosa verdadeira forza, porén, sempre hai que traballar cunha perspectiva internacional en sintonía cos traballadores do mundo.
A nosa fortaleza deberá garantirse mediante o restablecemento da soberanía popular. O pobo británico quere a soberanía popular. Queren sentir que están ao mando, en lugar de que sucedan cousas sobre as que non teñen ningún control. Deste xeito teremos o apoio que necesitamos a nivel nacional.
Creando bases sólidas para o que imos facer onde vivimos, teremos o apoio internacional que necesitamos. Será unha arma adicional se os traballadores alemáns e españois ven o que estamos facendo e nos apoian. Intentaremos promover o cambio desenvolvendo un movemento en toda Europa.
Temos todas as posibilidades de ter éxito. Por iso a Unión Europea está tan asustada por unha vitoria de Corbyn. Saben que se funciona, sería un modelo para outros países. O internacionalismo comeza na casa.
- Hai algúns na esquerda, mesmo na esquerda grega, que sosteñen que o mundo se está internacionalizando cada vez máis, e que a única forma de enfrontar as forzas do mercado son os estados que traballan en colaboración cunha autoridade supranacional. Polo tanto, en lugar dun retorno ao Estado-nación hai que construír autoridades internacionais que teñan certo grao de control popular. En resumo, propoñen reformar as institucións da UE, en lugar de saír delas.
Diría que este argumento, que por suposto se escoita en parte importante da esquerda, resume moi ben a profunda enfermidade que afectou á esquerda europea. É un punto de vista que afirma que o estado nacional foi transcendido, que as fronteiras son insignificantes, sostén que hai que mirar máis aló do estado nacional, porque o espazo nacional é malsán, destrutivo e é a causa das guerras.
En termos teóricos, estas ideas son un auténtico desatino. Non é así como o mundo se está desenvolvendo. Por suposto que o capital se internacionalizou. Hoxe as cadeas de valor esténdense por todo o mundo e existe o que se chama globalización, é dicir, a difusión do comercio naquelas rexións que non foran tocadas polo capitalismo.
Por suposto, que hai unha parte do capital que instala a produción nos países onde obteñen maiores beneficios e que hai un capital monetario que se move por todo o mundo creando o que se denomina financieirización. Todos estes son fenómenos fáciles de recoñecer.
Pero outra cousa é a idea que o estado nación está en vías de extinción. Esa concepción é simplemente unha parvada. En realidade, a dirección do movemento na economía global está determinada polos mecanismos estatais. China nunca faría o que fixo sen un Estado (e sen o Partido Comunista, que non é un verdadeiro Partido Comunista senón unha máquina paraestatal de aproximadamente 80 a 90 millóns de persoas). Os Estados Unidos nunca serían o que son sen un poderoso estado que sostén o capitalismo. Vímolo na crise de 2007-2008, cando todos os profetas da globalización pediron intervención do Estado para salvar a pel.
O Estado nunca se foi, é fundamental para o capitalismo. É fundamental para a forma en que se desenvolve o capitalismo. Hoxe o estado o que fai é intervir para promover a globalización e a financeirización. A globalización non sería posíbel sen o papel activo dos mecanismos estatais.
En Europa hai unha diversidad de estados, segundo os estándares globais algúns son poderosos, outros son medianos e outros pequenos. Se un observa a dirección histórica que tomou a unidade política en Europa, despois da segunda guerra mundial, caracterizouse pola intervención dos Estados Unidos que quería crear unha forza de contención contra a URSS. Entón o primeiro que se creou foi do mercado único con estritas normas capitalistas.
Desde a súa orixe a Unión Europea ten unha natureza completamente neoliberal. Pero é máis que iso. Cando a miras desde a perspectiva dos Estados, vés que non se parece en nada ao conto chinés internacionalista que algúns na esquerda subscriben. O que ves é unha xerarquía de estados que é tan implacábel como calquera outra xerarquía.
Esta xerarquía caracterízase por un núcleo dominado por Alemaña e Francia. Italia está no medio do núcleo. Hai varias periferias, a periferia sur -Grecia, España, Portugal- está formada por economías cunha fráxil base industrial e un gran sector público. A periferia de Europa central inclúe Polonia, a República Checa, Eslovaquia, Eslovenia e outros países que están basicamente unidos á estrutura industrial alemá. A periferia do Báltico é unha mestura de países con intereses diferentes.
En poucas palabras, o que vemos en UE é unha xerarquía e discrepancias entre os estados que a conforman. Na parte superior atópase Alemaña. Berlín é o centro do poder. Berlín toma as decisións reais. Francia perdeu nesta loita, non importa o que pense Emmanuel Macron. Esta é a realidade de Europa. Na parte inferior están os países periféricos e os países débiles que están dominados polo núcleo duro.
Temos relacións de dominación. O imperialismo en Europa maniféstase con estas novas formas de dominio. Esta é a realidade de Europa, non o conto de chinés que fala dunha alianza de nacións, que superan as fronteiras nacionais e que son unha gran familia. Estas ideas poden existir nos soños dalgunhas persoas ou na propaganda dos políticos que apoian a UE, pero esa non é a realidade. Neste contexto, as ideas de soberanía popular e nacional son temas centrais da loita política. Esa é a forma en que o mundo se moverá no futuro próximo ou que xa se está movendo.
Agora, se esta é a situación, pode a esquerda intentar cambiar a UE? Sería fácil poñer en ridículo ese soño, abondaría con observar o funcionamento da UE, pero nin sequera necesitamos facelo. Hai unha evidencia histórica ante os nosos ollos, e esa evidencia histórica chámase Syriza.
Syriza estaba dominada pola idea de que gañando as eleccións, gañaría lexitimidade e podería ir á Unión Europea con certa autoridade . Syriza pensaba que na UE obtería o apoio da esquerda europea e doutros países. Estes apoios permitiríanlle cambiar a correlación de forzas. Entón emerxería a comprensión e a indulxencia de Europa e todo iría a pan pedir.
Nada disto se achegou á realidade. A UE á que se enfrontou foi una poder hostil e arrogante que basicamente lle dixo a Syriza o que debía facer no goberno. A UE chantaxeou sen piedade un goberno iluso.
Isto é exactamente o que ocorrerá cunha fronte de esquerda que queira cambiar a UE desde dentro. Non é unha política realista. A política realista comeza na casa. Comeza mudando as cousas na casa. O verdadeiro internacionalismo debe ter unha forte base na casa.
[Entrevista tirada do sitio web Krítica, do 28 de outubro de 2018]