Desenvolvemento desigual e mobilización desigual na Unión Europea
Despois da crise, as condicións para unha transformación de esquerdas da UE -mesmo no marco dunha política neokeynesiana son aínda peores que antes. Como consecuencia da crise, reforzáronse esquemas e regras da política económica neoliberal, así como institucións sen lexitimidade nin control democrático
Unha parte da esquerda agarda poder transformar fondamente a Unión Europea (UE) desde o seu interior. Desde o punto de vista da política económica, esta focaxe está vinculada á idea dun keynesianismo de esquerda europeizado. Politicamente está asociado á estratexia de "creación da unidade das clases inferiores en Europa a través das loitas comúns" (Demirovic e Sablowski, 2012: 103). Ao meu ver, os representantes da devandita posición sobreestiman as posibilidades dunha mobilización común na mesma medida que subestiman a amplitude do desenvolvemento desigual no seo da UE. Ademais, abordan de xeito insuficiente o significado central do réxime monetario, en particular da unidade monetaria, para a consolidación das relacións sociais e dun modelo de desenvolvemento desigual.
Os réximes de acumulación na UE nestes últimos vinte ou trinta anos non se poden caracterizar unicamente como dirixidos polas finanzas. Partindo de bases máis antigas dun modelo de desenvolvemento desigual en Europa, asistimos máis ben a unha imbricación entre, por unha banda, un desenvolvemento industrial orientado á exportación así como á exportación de capitais e, por outra banda, unha marcada financeirización e a importación de mercadorías e de capitais (Becker e Jäger, 2009). O bloque orientado cara á exportación vira sobre todo arredor da economía alemá e comprende o Benelux, Austria, a Italia do norte, así como, desde os anos 1990, a República Checa, Eslovaquia, Eslovenia, Polonia e Hungría. Un modelo similar tamén se pode observar nos países escandinavos. O polo oposto está formado polas economías altamente financeirizadas e dependentes de importacións en Europa do sur e, desde os anos 1990, en Europa do sueste e nos países bálticos. A economía británica caracterízase tamén por unha considerábel dependencia das importacións, pero no seu centro está -a diferenza das economías periféricas do sur e do leste de Europaun centro financeiro. Antes da crise, Italia e Francia distinguíanse por fortes tendencias á desindustrialización e por lixeiros déficits estruturais na balanza corrente. Mentres en Italia a economía tiña un maior carácter industrial, en Francia xogaba un papel máis importante a financeirización (Álvarez, Luengo e Uxó, 2013).
O desenvolvemento desigual
Os esquemas de desenvolvemento industrial son antigos en Europa e o proceso de integración non rompeu con estes esquemas, acentuounos. Xa no curso dos anos 1980, a adhesión á UE das economías de Europa do sur estivo acompañada dunha desindustrialización parcial. López e Rodríguez (2010) sinalan que as marxes de manobra industriais de España se reduciron significativamente pola súa adhesión á UE, e na política rexional da UE non se integraron programas de política industrial. Esta orientación da política económica correspondía aos intereses da industria exportadora alemá. Así, a acumulación de capital no Estado español orientouse cada vez máis cara ao sector inmobiliario e o turismo. Esta derivación foi reforzada pola sobrevaloración da peseta que, debido ao descenso dos prezos das importacións, debilitou a industria orientada cara ao mercado doméstico. Así mesmo, sobre todo desde os anos 1990, a burguesía grega concentrouse cada vez máis nos sectores dos servizos e as finanzas e na importación (Fourkas, 2012: 34).
A adhesión á zona euro reforzou este modelo de desenvolvemento desigual. Desde o punto de vista dos intereses financeiros, o reto da creación do euro foi instaurar unha moeda de reserva internacional relativamente forte. Máis aló desta dimensión, existía unha constelación de intereses diferentes nos países do centro e da periferia de Europa. O capital industrial alemán vía na creación do euro a posibilidade de reforzar a súa competitividade noutras economías do centro (ante todo Francia) e impedir ás economías da periferia do sur que se depreciasen. Xa que logo, o obxectivo do capital industrial alemán foi mellorar a súa posición; e alcanzouno. Á inversa, os países de Europa do sur perderon os últimos mecanismos de protección para a súa industria. O Estado español, Portugal e Grecia foron os países membros da UE cuxa parte da produción industrial no PIB caeu de forma máis forte desde finais dos anos 1990. En 2008, Grecia ocupaba, cun 13,3% da industria no PIB, o antepenúltimo lugar dos países da UE, xusto antes de Chipre e de Luxemburgo, que é un centro financeiro (Becker e Jäger, 2010: 27).
As diferenzas estruturais reforzáronse pola política alemá de deflación salarial, sobre todo a través das contrarreformas Hartz IV e a promoción dun sector con salarios baixos polo goberno do SPD e os Verdes. En cambio, co euro os países de Europa do Sur puideron acceder a créditos máis baratos. Os tipos de xuros baixaron de forma significativa. Isto estimulou a acumulación financeirizada, sobre todo no Estado español e en Grecia. O Estado español transformouse nun caso típico de modelo de acumulación a través dun boom na construción e o sector inmobiliario, financiado por créditos (Rodrigues, Cordeiro e Teles, 2016). Tamén en Portugal o elevado nivel de endebedamento privado xogou un papel importante na acumulación, aínda que tendo en conta o seu débil nivel inicial, non se podía desenvolver con tanta forza como no Estado español. En Grecia tamén aumentou o endebedamento privado, pero o crédito utilizouse moito máis para o orzamento público (Stathakis, 2010). Desde ese punto de vista, o caso grego pódese considerar máis ben como unha forma estatal de financeirización dependente.
Os procesos de desenvolvemento desigual reflectíronse nun desenvolvemento desigual das balanzas correntes. Ao considerábel ascenso do excedente da balanza corrente alemá desde os anos 2000 corresponde o aumento dos déficits da balanza corrente dos países de Europa do sur. En 2007, en concreto, Grecia alcanzara un déficit na balanza corrente de case o 15% do PIB, o triplo do límite considerado como crítico. En 2008, as exportacións gregas só cubrían o 28,6% das importacións, mesmo cando xa en 2000 este indicador só alcanzaba a pobre cifra do 35,1%. Este buraco debía reencherse por medio do endebedamento no estranxeiro. Isto reflíctese na relación entre a débeda exterior e o PIB: 179,6% en Grecia, 165,3% no Estado español, 231,5% en Portugal. O proceso de acumulación e de financeirización dependeu integramente da afluencia de capital estranxeiro. Grupos financeiros do centro, en particular franceses e alemáns, participaron na financeirización dependente en Europa do sur e estimularon o devandito proceso. Estes fluxos financeiros tamén financiaron as exportacións dos países con balanza corrente excedentaria, ante todo de Alemaña. Co fin dos fluxos financeiros, o afundimento dos modelos de acumulación e a crise aberta das balanzas de pagamentos ameazaban de forma previsíbel. O modelo de Italia distinguíase lixeiramente dos outros países do sur de Europa. Durante os anos que precederon á crise, a economía italiana, máis industrializada, caracterizouse por tendencias ao estancamento e taxas de crecemento entre as máis débiles da zona euro: 1,6% entre 2000 e 2007. Con só un 0,8%, o crecemento foi especialmente débil na industria manufactureira. O euro reforzou os problemas estruturais xa existentes da industria italiana (Bagnai, 2012: 194). Ademais, as diferenzas entre o centro e a periferia de Italia acentuáronse aínda máis; no sur o crecemento foi máis débil que no resto do país.
Tendencias análogas podían observarse nos países bálticos e os países do sueste de Europa: a norma monetaria consolidou formas de desenvolvemento financeirizado dependente. Mesmo cando eses países non eran directamente membros da zona euro, estaban estreitamente ligados á zona euro polo réxime de cambio e por formas estendidas de eurorización informal. Bulgaria, Estonia e Lituania optaron por caixas de emisión nas que se establece un tipo de cambio fixo en relación a unha moeda de reserva, e onde a emisión monetaria está garantida polas reservas de cambio, o que reduce a moi pouco a marxe de manobra da política monetaria nacional. Letonia introduciu un réxime de cambio extremadamente restritivo que en relación ás consecuencias reais apenas se distingue dunha caixa de emisión. Aínda que Romanía mantivo un tipo de cambio flexíbel, as políticas de tipos elevados levaron a unha apreciación da súa moeda (Becker, 2007).
Alimentando ante todo o boom inmobiliario (sobre todo nos países bálticos), pero tamén o consumo privado, estes fluxos poucas veces financiaron investimentos. O endebedamento dos fogares explodiu, literalmente, e a ratio de endebedamento dos fogares/PIB dobrou entre 2003 e 2006 (Frangakis, 2009). Na distribución doméstica de créditos, os bancos -en gran medida propiedade sueca nos países bálticos, e austríaca en Romanía impuxeron empréstitos en divisas estranxeiras. Así, a clase media endebedada quedou estreitamente asociada ao réxime de cambio. Para este grupo, unha depreciación significaría unha revalorización da débeda expresada noutra moeda e xa que logo o perigo do sobreendebedamento. Do mesmo xeito que no sur de Europa, as estruturas industriais nos países bálticos e no sueste de Europa debilitáronse, coas consecuencias máis extremas no caso de Letonia. Os tipos de cambio sobrevalorados conduciron a un boom das importacións e a unha dramática degradación das balanzas correntes. Antes da crise, o déficit da balanza corrente chegou a superar o 20% do PIB en Letonia e en Bulgaria. A débeda exterior aumentou fortemente. Deste xeito, os modelos de acumulación caracterizáronse por unha dependencia extrema dos fluxos de capital estranxeiro e unha vulnerabilidade ás crises.
A dinámica de crise desigual
Os efectos da crise económica na UE foron tan desiguais como os modelos de desenvolvemento. Nos países con gran orientación cara á exportación e a finaceirización interna limitada, a contracción de finais de 2008 e comezos de 2009 foi relativamente forte e pasou ante todo pola canle das exportacións. Porén, pasado ese momento, produciuse unha recuperación fráxil (e temporal) na economía alemá, e tamén en Austria e nalgunhas economías do leste de Europa orientadas cara á exportación. Canto máis elevado o grao de financeirización interna ou externa nas economías que gravitan en torno ao núcleo alemán, máis duradeiros se amosaron os seus problemas económicos.
No inmediato, o afundimento económico foi máis notábel nas economías do leste de Europa, caracterizadas por unha financeirización dependente. Os fluxos de capital foron interrompidos ou volvéronse cara á brusca necesidade de liquidez das economías do centro. A base do modelo financeirizado desapareceu. Políticas moi procíclicas reforzaron a recesión. As maiores diminucións en termos de PIB rexistráronse en 2009 nos países bálticos: en Letonia foi o 18%. Nestes países o desemprego disparouse abertamente. En Romanía e en Bulgaria parece ser que unha parte desta xente en paro se retirou á agricultura a moi pequena escala, e en Romanía aumentou fortemente a migración para atopar traballo.
Nos países da zona euro do sur de Europa, o modelo financeirizado tamén tivo que facer fronte a un afundimento, pero só a comezos de 2000 foron plenamente golpeados por problemas de financiamento internacional. Durante un período de transición a súa pertenza á zona euro -e xa que logo a súa situación de espazo de investimento financeiroofreceu unha certa protección fronte ás dificultades de financiamento externo. Agora ben, o problema fundamental das estruturas industriais débiles, con déficits elevados na balanza corrente e unha necesidade permanente de financiamento externo, era similar. Isto tamén é certo para a dinámica de crise. A crise de sobreacumulación aberta nas economías do centro traducíase na periferia europea nunha crise da balanza de pagamentos. As dinámicas de crises nas dúas periferias europeas, ao leste e ao sur, que se caracterizan ante todo pola financeirización, corresponden xa que logo a dous modelos similares pero temporalmente desprazados.
Pódense formular conclusións similares sobre as pretendidas políticas anticrise. Mentres que no Centro as forzas dominantes combinaron nun primeiro momento un apoio masivo ao sector financeiro con algunhas medidas anticíclicas limitadas, os diferentes gobernos das economías financeirizadas de Europa do leste adoptaron desde outono de 2008 severos programas de austeridade ?-n parte, no marco de programas do FMI e da UE (Hungría, Letonia e Romanía)-. Tendencialmente, a política de austeridade foi máis forte nos países con elevadas débedas en divisas. Isto reflicte ante todo os intereses dos bancos europeos occidentais, que non desexaban unha depreciación dos seus activos na rexión, e que temían as consecuencias negativas dunha depreciación no ámbito dos empréstitos en divisas estranxeiras, pero tamén os intereses das clases medias endebedadas en divisas. Este aspecto das políticas anticrise que apenas foi cuestionado publicamente, foi case hexemónico. En lugar de aplicar unha depreciación aberta, púxose en marcha unha política de recortes orzamentarios, reducións de pensións de xubilación e de salarios, o que con eufemismo se denomina depreciación interna. En Romanía, por medio das súas condicións, o FMI e a Comisión Europea impuxeron a destrución do bastante estendido sistema de convenios colectivos. Tamén se puido observar un debilitamento significativo dos acordos neocorporativistas en Eslovenia e en Hungría (Greskovits, 2015). Nalgúns países os sindicatos quedaron debilitados. Os déficits da balanza corrente e da balanza comercial, e a conseguinte necesidade permanente de financiamento externo, debían ser reducidos por medio dunha brutal redución da demanda doméstica. Este obxectivo foi alcanzado. Ao mesmo tempo, o problema da débeda acentuouse a través da recesión e o aumento do desemprego.
O esquema fundamental destas políticas foi transposto aos membros da zona euro do sur de Europa na primavera de 2010. No contexto da zona euro debíase poñer en marcha unha depreciación interna. Así, os salarios foron transformados en variábel de axuste central. Na medida en que institucionalmente os sindicatos posúen un poder maior en Europa do sur, a Troika e os respectivos gobernos de dereitas non só pretenderon políticas sociais e salariais restritivas, senón tamén e de xeito sistemático atacar o dereito á negociación colectiva. Os ataques dirixíronse en particular contra a obriga sectorial de convenios colectivos. As constelacións de intereses tras estas políticas de axuste estrutural no sur de Europa eran similares ás do leste de Europa. Deuse prioridade aos intereses das finanzas e os acredores. Tamén no sur, o vínculo entre a clase media e o réxime neoliberal -aínda que menorpasa pola relación monetaria. Amplos sectores da poboación continuaban apoiando a pertenza á zona euro por mor das consecuencias imaxinábeis nos seus depósitos e créditos (cuxo tipo de cambio sería obxecto dunha intensa loita política) e das turbulencias monetarias previsíbeis en caso de saída ou exclusión da zona euro. Politicamente, a pertenza á zona euro revélase como unha dura restrición monetaria. Os programas da UE e do FMI permitiron aos bancos estranxeiros unha redución substancial das súas obrigas na Europa do sur. E este foi tamén un obxectivo central destes programas.
As dinámicas económicas do centro e as periferias da UE despois da crise
Como consecuencia da crise na UE apareceron dinámicas económicas moi diferentes. A economía alemá reforzou tendencialmente a súa orientación cara á exportación e orientouse con máis forza cara a países fóra da zona euro. O excedente da balanza corrente alemá continuou aumentando até alcanzar o 8% do PIB en 2017. Simultaneamente, políticas salariais menos restritivas estabilizaron a conxuntura doméstica. A política de tipos baixos do BCE así como a posición dominante de Alemaña no seo da UE aliviaron por unha banda o orzamento alemán e por outra reforzaron a dinámica da financeirización. Nalgúns países pequenos, aínda que non en Alemaña, a relación entre o endebedamento privado e o PIB aumentou entre 2007 e 2015. As políticas económicas e sociais de Francia durante os últimos anos parecen moi inspiradas polo modelo alemán neomercantilista. Para os gobernos presididos por Hollande e despois por Macron, isto significou ante todo unha flexibilización do mercado de traballo. Ao mesmo tempo, Hollande mantivo políticas orzamentarias bastante restritivas en detrimento dos fogares e a favor das empresas. No seu conxunto, as políticas gobernamentais presionaron sobre a demanda interior. A depreciación do euro e o descenso do prezo do petróleo actuaron como estímulo exterior (Decoudré et a al., 2016). De 2012 a 2016, a recuperación foi máis débil que en Alemaña pero claramente máis forte que en Italia. Durante a crise e despois dela, o desenvolvemento industrial foi máis forte en Francia que en Italia.
Como consecuencia do novo auxe da industria exportadora alemá houbo un novo aumento da produción de exportación dependente nos países do grupo de Visegrád e en Eslovenia. Despois dun crecemento débil entre 2009 e 2014, a gran redución do desemprego nos países de Visegrád aumentou as oportunidades de impor subas salariais de maneira que, partindo dun nivel inicial moi por baixo do oeste europeo, os salarios medraron fortemente. Nunha parte dos países de Visegrád, o endebedamento dos fogares continuou aumentando durante a crise (Becker e Cetkovic, 2015). Eslovaquia distínguese actualmente polo aumento máis rápido do endebedamento dos fogares na zona euro. A dinámica de endebedamento rápido dos fogares e o boom inmobiliario nas grandes cidades van da man. Así, pódense identificar (Becker, 2016) claros paralelismos con respecto á dinámica anterior á crise e similares vulnerabilidades ante a crise debido á estreita especialización na exportación e un endebedamento crecente dos fogares. Porén, en Hungría e Eslovenia, onde a crise foi especialmente forte a causa do endebedamento das empresas e do endebedamento en divisas, o mercado de créditos coñeceu unha prolongada caída. Ao mesmo tempo, a evolución dos salarios foi menos vantaxosa: en Hungría, os salarios reais caeron mesmo varios anos.
Mentres que na periferia de Europa do centro e do leste se poden identificar continuidades no modelo de acumulación entre o período anterior e o período posterior á crise -a través da industrialización para a exportación e a financeirización-, os réximes de acumulación da periferia financeirizada de Europa do sur caracterizáronse por maiores descontinuidades. As políticas económicas destes países caracterizáronse pola depreciación interna e isto aplícase á vez aos países da zona euro e aos Estados con fortes vínculos co euro, como é o caso de Croacia. De xeito menos eufemístico, estas políticas tamén poden ser cualificadas como deflacionistas. O elemento central das políticas deflacionistas foron unhas políticas salariais extremadamente restritivas que, por exemplo, modificaron institucionalmente o dereito relativo aos convenios colectivos en detrimento dos sindicatos. Nunha parte dos países de Europa do sur os salarios reais baixaron entre 2009 e 2017: en Grecia (-26%), en Croacia (-13,3%), en Chipre (-7,5%), en Portugal (-4,8%), en Italia (-2%) e no Estado español (-1%). Malia as lixeiras melloras nos últimos anos, a taxa de desemprego está, polo xeral, por riba do nivel de antes da crise. Ademais, os efectos das políticas salariais restritivas reforzáronse debido a políticas orzamentarias restritivas (recortes en gastos sociais). O obxectivo era diminuír de forma duradeira as importacións a través da redución da demanda interna. Ademais, esta redución forzou a certo número de empresas a orientarse cara á exportación. En efecto, a balanza corrente dos países do sur de Europa mellorou claramente. A meirande parte deles anuncian xa un pequeno excedente da balanza corrente. Pero malia as extremas políticas de austeridade, as balanzas correntes de Grecia e Chipre son respectivamente deficitarias nun 0,8% e 6,7% do PIB. A tendencia cara a déficits da balanza corrente é tamén perceptíbel en Letonia e Lituania. Polo xeral, a mellora da balanza corrente debeuse máis ao debilitamento das dinámicas de importación que ao incremento das exportacións. As estruturas industriais quedaron máis debilitadas aínda polas políticas de austeridade. No Estado español, por exemplo, aumentaron as exportacións, pero o tipo de exportación desprazouse cara a materias primas e a bens con escaso contido tecnolóxico (García e Paz, 2018: 169). A balanza corrente dos países mediterráneos púidose beneficiar ademais do turismo en pleno desenvolvemento.
Agora ben, os problemas estruturais dos sectores produtivos -ante todo da industriaagraváronse pola crise e as estratexias de loita contra a crise. Por esta razón, a balanza corrente persiste en representar unha presión exterior. A falta de industria de bens de equipo, cada empuxe importante de investimento levaría a unha degradación da balanza corrente. Ademais, o neomercantilismo europeizado enfróntase xa á falta de vontade por parte de Estados Unidos de actuar como consumidor en última instancia.
Tamén persisten, en ampla medida, os problemas no sector financeiro. As políticas deflacionistas provocaron en primeiro lugar unha suba do peso relativo das débedas (endebedamento privado/PIB, débeda pública/PIB). Hoxe en día, os indicadores son peores que antes da crise. En Italia, os problemas do sector bancario están menos condicionados polos excesos do pasado en materia de financeirización que pola profunda recesión e o longo estancamento (Megale e Cicala, 2013: 66).
Aínda que os esquemas de desenvolvemento desigual na UE se transformaron a través da crise, as asimetrías entre o centro e a periferia, sobre todo a do sur e sueste, profundáronse máis. As consecuencias sociais da crise foron particularmente duras na periferia financeirizada.
A desigual mobilización social
Os esquemas de desenvolvemento desigual e as fases de crises asincrónicas tamén repercutiron nas mobilizacións contra as políticas de austeridade. Nalgunhas economías do centro de Europa orientadas cara á exportación, e cun nivel de financeirización débil (por exemplo, cun endebedamento limitado dos fogares), a primeira fase da crise foi relativamente curta e atenuada socialmente por medidas como o paro parcial. Neses países tivo lugar unha recuperación temporal. Agora ben, esta debilitouse xa por mor da crise e das fortes políticas de austeridade na periferia europea. A ancoraxe das políticas de austeridade e a considerábel inxerencia nas políticas salariais e orzamentarias nacionais debidas á transformación da gobernanza económica da UE foron, malia a desdemocratización crecente das políticas económicas a que está asociada, pouco destacadas no debate público e non provocaron polo de agora mobilizacións sociais de amplitude, aínda que existen iniciativas ao contraxeito no plano político e xurídico. Como consecuencia da crise promoveuse a posta en marcha de formas de política económica obedecendo a regras precisas, seguindo a concepción neoliberal de Hayek. Referíndose a conceptos de Antonio Gramsci, Cédric Durand e Razmig Keucheyan (2013: 107) caracterizan este reforzamento de órganos non democráticos, burocráticos, no marco dunha "crise orgánica", como "cesarismo burocrático". Por conseguinte, incluso as marxes de manobra de políticas económicas de tipo keynesiano reducíronse claramente. Así, a escala da UE, os sindicatos, partidos de esquerda e movementos progresistas, que xa de todas as maneiras eran débiles desde o punto de vista institucional e organizativo, en diante teñen que facer fronte a menos posibilidades institucionais que antes da crise para avanzar as súas preocupacións.
A nivel europeo, e polo feito mesmo do nivel europeo, a selectividade estratéxica (Jessop, 2012) da forma Estado europeo desprazouse aínda máis cara aos grandes grupos de capital, sobre todo do sector financeiro. Unha transformación desta selectividade estratéxica a nivel da UE tería como condición necesaria, pero insuficiente, unha mobilización europea moi forte e sincronizada a favor dun proxecto alternativo para a UE. Até o de agora, as mobilizacións sociais contra as políticas anticrise foron asincrónicas e sobre todo limitadas ao nivel de cada Estado nación.
En Europa do leste as políticas de austeridade desencadearon protestas sociais limitadas; probabelmente a máis forte tivo lugar en Romanía. Houbo manifestacións e tamén varias folgas (ante todo na función pública). As consecuencias sociais das políticas de austeridade extrema estiveron polo xeral no centro das protestas sociais Dale e Hardy, 2011). En cambio, o obxectivo da estabilización dos tipos de cambio apenas foi cuestionado publicamente. As consecuencias políticas máis importantes foron probablemente causadas pola deslexitimación dos antigos partidos de goberno e o descontento social en Hungría. Provocaron un desprazamento político en favor de Fidesz, que é unha mestura entre neoliberalismo e nacionalconservadorismo. Fidesz salientou como administrador da clase media alta. Así, a diferenza do anterior goberno social-liberal, ocupouse do problema do endebedamento en divisas e desencadeou un conflito restrinxido cos bancos europeos occidentais. Fidesz permitiu aos debedores en divisas reembolsar a súa débeda a tipos de cambio máis vantaxosos, que reflectían o nivel de antes da crise. Temendo un precedente, os bancos reaccionaron con vigor. De xeito sistemático, Fidesz consolidou as posicións do capital doméstico en sectores de servizos específicos, en particular o sector bancario (Várhegyi, 2017), pero tamén na construción. Así emerxey unha burguesía dependente do partido gobernamental. En todo caso, Fidesz non atacou en absoluto os intereses do capital estranxeiro na industria de exportación. Porén, o caso húngaro mostra unha fractura parcial na alianza entre o capital estranxeiro e a clase media alta, da que se apoderou a dereita. De igual xeito, en Polonia, onde a crise foi menos forte que nos outros países da UE, o partido nacionalista Prawo i Sprawiedliwosc (PiS) chegou ao poder en 2015. Durante a campaña electoral, PiS criticou os reversos da medalla da transformación, como os contratos de traballo precarios e as grandes disparidades rexionais. A diferenza de Hungría, a política do PiS pretende un cambio da posición polaca na división internacional do traballo.
En conformidade coas diferentes dinámicas de crise, a mobilización en Europa do sur tivo lugar máis tarde. Como en Europa do leste, as mobilizacións distinguíanse por un carácter nacional. En todos os países houbo movementos fe folga, sobre todo na función pública. En Grecia as folgas foron especialmente fortes. Tanto no Estado español como en Grecia, mozos ben formados xogaron un papel importante, dado o nivel astronómico do desemprego entre a mocidade e a falta de perspectivas para o futuro. Xa durante os anos anteriores, en particular en decembro de 2008, mozos precarios e parados levaron a cabo fortes protestas sociais. Tamén os autónomos participaron nestas mobilizacións, en Grecia, cunha participación moi importante de pequenos comercios, por mor das medidas de desregulamentación das súas actividades promovidas pola UE.
En 2015 en Grecia as protestas levaron ao poder ao partido de esquerdas Syriza, que defendía un programa antiausteridade. Porén, a Troika impuxo ao goberno de Syriza políticas de austeridade, o que demostra os límites da marxe de manobra dun partido de esquerdas no seo da zona euro. No Estado español, un novo partido, Podemos, xurdido do movemento de protesta, conseguiu alcanzar resultados electorais similares aos do PSOE. Pero, por unha banda, fóronxe expresando os límites do proxecto cada vez máis electoral de Podemos e, por outra, a experiencia de Syriza cuestionou a estratexia de transformación desde o interior da zona euro. Nun contexto máis favorábel que o de Syriza en Grecia, o goberno do Partido Socialista en Portugal, apoiado polo Bloco de Esquerda e o Partido Comunista, contentouse polo de agora cun abandono progresivo da austeridade no marco da zona euro. Agora ben, para unha política alternativa de esquerdas, a zona euro representa unha restrición moi forte.
Tamén representa unha potencial restrición para políticas económicas estatalistas de dereita que gustarían de moldear activamente o desenvolvemento e, xa que logo, polo menos parcialmente, separarse dos esquemas neoliberais. Por mor da crise, a dereita nacionalista puido prosperar. Pero en poucos programas destes partidos figuran elementos economicamente nacionalistas ou proteccionistas de importancia. Isto é certo, por unha banda, para algúns partidos como Fidesz e PiS que están na periferia centro-leste de Europa integrada na industria exportadora alemá. Ambos os partidos apostan en particular polo mantemento da moeda nacional no marco do seu nacionalismo económico selectivo. Doutra banda, tamén é certo para a Lega en Italia e a Fronte Nacional (en diante Rassemblement National) en Francia: nestas dúas economías do centro sinálanse tendencias claras á periferización e á desindustrialización. En canto a programa, a Lega defende unha posición crítica do euro máis consecuente que o FN, posto que a existencia en Italia dun pequeno e mediano capital orientado cara á exportación fornece dunha base social máis sólida para a saída do euro.
A zona euro como obstáculo ao desenvolvemento
Como reacción á restrición monetaria da zona euro existen diferentes opcións de saída á dereita e á esquerda (Lapavitsas, 2013; Louçã e Ferreira, 2014). Os defensores da saída do euro de dereitas apostan ante todo por un aumento case automático da competitividade por medio dunha depreciación. Con esta medida tamén esperan unha presión sobre os salarios, por exemplo, na medida en que as subas salariais sexan inferiores á inflación provocada pola depreciación. A estratexia de esquerda concibe a saída do euro como elemento dunha estratexia de transformación socioeconómica máis ampla, que ten como obxectivo unha transformación das estruturas produtivas e un modelo social máis igualitario.
Os partidos de esquerda de Europa do sur foron os primeiros en se ver confrontados na práctica á cuestión da saída do euro. Fóra dos partidos comunistas considerados ortodoxos, como o KKE en Grecia e o Partido Comunista Portugués, que foron consecuentes na súa crítica do euro e da UE, os outros partidos de esquerda adoptaron posicións máis prudentes e seguiron a opinión maioritaria en favor dunha transformación fundamental no seo da zona euro. Isto explícase probabelmente pola estrutura produtiva así como pola estrutura de clase: agás en Italia, a industria é débil nos países mediterráneos. E este feito reflíctese no xeito de interpretar a crise. Por exemplo, a debilidade das estruturas produtivas do Estado español, como un dos factores estruturais de crises, non xogou ningún papel na análise da crise por parte dos Indignados. Ademais, a débil estrutura industrial limita economicamente os efectos positivos dunha depreciación, xa que en caso de depreciación sería precisamente a industria manufactureira a que estaría en condicións de venda máis favorábeis no mercado doméstico e estranxeiro. De igual xeito, a clase obreira industrial é relativamente pequena. No debate sobre o réxime monetario, o consumo xoga un papel máis importante que a produción. Este ángulo de enfoque está estreitamente ligado a un determinado imaxinario. Nunha entrevista aparecida na New Left Review, Stathis Kouvelakis (2016) constata que "o feito de dispoñer da mesma moeda que os países máis avanzados ten efectos enormes no imaxinario da xente: a mesma moeda que os alemáns e os holandeses, aínda que sexas un xubilado ou un traballador grego moito peor pago". Por esta razón, non hai que "subestimar a popularidade do euro nos países da periferia do sur -Grecia, o Estado español e Portugalpara os que a adhesión á UE significaba unha adhesión á modernidade económica e política". E ademais, unha saída da zona euro é un paso político moi conflictivo e tecnicamente esixente.
Despois da vitoria electoral de Syriza en 2015 e a formación dun goberno de coalición co partido nacional-conservador ANEL a partir dun consenso antiausteridade, a maioría do partido poñía o acento na negociación dunha suavización das políticas de austeridade coa Troika. Por unha banda, Syriza esperaba atopar aliados para un cambio político; por outra banda, esperaba que o medo ante as consecuencias das turbulencias gregas na estabilidade da zona euro daría unha vantaxe negociadora ao goberno grego. Xa que logo, había que utilizar a ameaza implícita dunha saída da zona euro (Varoufakis, 2015). Porén, nos países do centro existía unha fracción que consideraba como unha opción real unha saída organizada de Grecia. Así, Wolfgang Schäuble, ministro alemán de finanzas, propoñía a Grecia -aínda que sen o apoio da chancelerunha saída temporal e financeiramente organizada da zona euro. A esperanza de Syriza de atopar aliados na zona euro non se materializou. Grecia quedou exposta a un ataque frontal da Troika que quería dar unha lección exemplar. A posición negociadora da Troika foi reforzada pola decisión do Banco Central Europeo de limitar o acceso á liquidez por parte dos bancos gregos. Como consecuencia da agravación do conflito, o goberno de Syriza reaccionou cun referendo, no que un 61,3% votou Non ás políticas de austeridade da Troika. Agora ben, aínda que había voces que avogaron neste sentido, o goberno grego non preparara un plan B: a creación dunha moeda paralela ou a saída directa da zona euro. Para o primeiro ministro grego Alexis Tsipras, que representaba a corrente maioritaria de Syriza, unha moeda paralela como medida de urxencia non era aceptábel. Por conseguinte, a final de contas, o goberno de Syriza viuse obrigado a aceptar o memorando da Troika. Como consecuencia, as súas marxes de manobra en termos de políticas sociais e económicas quedaron reducidas a un nivel mínimo. O exemplo grego mostra a importancia política central do control sobre o Banco Central. En caso de conflito aberto, é necesaria a recuperación do control sobre o Banco Central, sobre todo en países da periferia, co fin de asegurar de xeito autónomo o acceso á liquidez dos bancos e, polo tanto, diminuír a presión potencial dos opoñentes políticos.
O segundo caso do sur de Europa refírese a Portugal. De xeito inesperado, o Partido Socialista formou un goberno minoritario a finais de 2015, que foi apoiado polo Bloco de Esquerda e o Partido Comunista Portugués. O consenso mínimo deste acordo baséase en suavizar as políticas de austeridade, subir o salario mínimo, aumento de salarios na función pública, suba das pensións e mellora dalgunhas prestacións sociais. A suavización da austeridade realízase no seo da zona euro, posto que o Partido Socialista se opoñía a toda saída. A UE concedeu a esta política unhas marxes de manobra maiores que ao goberno de Syriza en Grecia. Segundo Catarina Principe (2017), esta maior flexibilidade da UE cara a Portugal explícase pola vontade de dar unha posibilidade de recuperar a lexitimidade no marco institucional existente ás forzas social-liberais asediadas. A diferenza de Syriza, o Partido Socialista forma parte dos partidos dominantes. Ademais, os indicadores económicos de Portugal eran similares aos do Estado español, onde gobernaba o Partido Popular, un dos alicerces da democracia cristiá en Europa. A Comisión Europea non tiña ningún interese en desestabilizar o PP, e un tratamento diferente entre Portugal e o Estado español non se podería xustificar politicamente.
A suavización da austeridade figura entre os factores que fixeron posíbel unha recuperación económica en Portugal. Agora ben, esta última non foi acompañada dun aumento dos investimentos e baséase fundamentalmente nas capacidades existentes. Así, persisten os graves problemas estruturais da economía portuguesa, o que delimita as posibilidades da recuperación económica. A discusión sobre o euro non concluíu en Portugal: "Mesmo no PS, algúns economistas consideran a euro como non duradeiro en ausencia de cambio político en Europa. O PC e o Bloco defenden o mesmo punto de vista", declaraba Francisco Louçã (2018) nunha entrevista.
A Lega en Italia incluíu o euro na axenda política de xeito máis ofensivo que os partidos de esquerda da Europa do sur. Nos seus documentos a Lega salienta que o euro actúa como un atranco ao desenvolvemento. Para reforzar a competitividade da economía italiana e volver gañar marxes de manobra de política económica, a Lega esixe a saída do euro. Ao contrario que Grecia e Portugal, Italia é un país chave da zona euro. Potencialmente, isto dá un poder de negociación máis importante ao goberno italiano ante as institucións da UE.
Na traseira das negociacións de coalición entre a Lega e o "politicamente heteroxéneo" Movimento Cinque Stelle, a comezos de verán de 2018, contemplouse a saída do euro. Agora ben, esta última non forma parte do programa da coalición, cuxas prioridades en materia de política social e económica reflicten de forma explícita as posicións da Lega favorábeis ao capital. A proposta de nomear para o posto de ministro de Finanzas e Economía a Paolo Savona, un coñecido crítico do euro, atopou unha forte resistencia por parte do presidente Sergio Matarella. Ameazou con impoñer un goberno de tecnócratas. Finalmente, a Lega e o Movimento Cinque Stelle nomearon un ministro menos crítico co euro e Savona ocupa un ministerio menos central, que se encarga dos asuntos europeos. Pero no seo do goberno continúa o debate sobre a zona euro. Porén, as cuestións económicas están actualmente marxinadas pola agresiva campaña contra os refuxiados por parte do ministro do Interior, Matteo Salvini.
Estes tres exemplos mostran, por unha banda, os importantes efectos da restrición monetaria e, por outra, a continua pertinencia da cuestión da saída do euro. A esquerda pode tirar dúas leccións de Grecia e de Portugal. O exemplo grego mostra a importancia central do control sobre o Banco Central e do acceso á liquidez para os bancos, na loita por unha alternativa. O exemplo portugués mostra que, baixo condicións políticas determinadas, é posíbel unha acentuación limitada da política macroeconómica, pero que esta non permite unha reorientación do aparello produtivo. Con todo, para gañar unha autonomía política duradeira para unha política de esquerda alternativa, é indispensábel a reestruturación da produción.
Conclusións
Despois da crise, as condicións para unha transformación de esquerdas da UE -mesmo no marco dunha política neokeynesianason aínda peores que antes. Como consecuencia da crise, reforzáronse esquemas e regras da política económica neoliberal, así como institucións sen lexitimidade nin control democrático. A crise reforzou tamén tendencias á desintegración da UE e o referendo do Brexit é só a máis explícita. A través da crise, os esquemas de desenvolvemento desigual modificáronse en certa medida, pero as asimetrías fundamentais entre o centro e as periferias persisten. O desenvolvemento desigual fixo nacer tamén desfases nas mobilizacións sociais e dinámicas políticas diferentes. Actualmente, para as forzas de esquerda só existen oportunidades políticas nalgúns Estados da UE. Ou dito doutro xeito, para realizar políticas alternativas deben ampliar as marxes de manobra nacionais. Entre as maiores restricións a que se enfrontan está a orde monetaria e isto é máis certo aínda no caso do corsé neoliberal da zona euro. Fronte á selectividade estratéxica da UE e ás relacións de forzas particularmente desfavorábeis a nivel da UE para as forzas progresistas da clase obreira e das camadas medias, é dubidoso que outra Unión Europea sexa verdadeiramente posíbel.
_____________________________________________________________________________
Referencias
Álvarez, Ignacio; Luengo, Fernando e Uxò, Jorge (2013) Fracturas y crisis en Europa. Bos Aires/Madrid: Clave Intelectual.
Bagnai, Alberto (2012) Il tramonto dell’euro. Como e perché la fine della moneta unica salverebbe democrazzia e benessere in Europa. Reggio Emilia: Inprimatur.
Becker, Joachim (2007) “Dollarisation in Latin America and Euroisation In Eastern Europe: Parallels and Differences”, en Joachim Becker y Rudy Weissenbacher (dir.), Dollarisation, Euroization and Financial Instability: Central and Eastern Europe berween Stagnation and Financial Crisis?Marburg: Metropolis.
Becker, Joachim e Jäger, Johannes (2009) “Die EU und die grosse Krise”, Prokla, 39, 4.
Becker, Joachim (2016) “La otra periferia de Europa”, New Left Review, nº 99, pp. 42-70.
Becker, Joachim e Jäger, Johannes (2010) “Development Trajectories and the Crisis in Europe”, Journal of Contemporary Central and Eastern Europe, 18, 1.
Becker, Joachim e Cetkovic, Predrag (2015) “Patterns of Financialisation in Sotheast European and Visegrad Countries”, en Dubravko Radosevic e Vladimir Cvijanovic (dir.), Financialisation and Financial Crisis in South-Eastern European Countries. Frankfurt: M. Peter Lang.
Dale, Gareth e Hardy, Jane (2011) “Conclusions: the ‘Crash’ in Central and Eastern Europe”, en Gareth Dale (dir.), First the Transition, then the Crash. Eastern Europe in the 2000s. Londres: Pluto.
Demirovic, Alex e Sablowski, Thomas (2012) “Finanzgetriebene Akkumulation und die Krise in Europa”, Prokla, 42, 1, p. 103.
Ducoudré, Bruno et al. (2016) “Bilan préliminaire du quinquennat de François Hollande”, OFCE, L´économie française 2017.
Durand, Cédric e Keucheyan, Razmig (2013) “Un césarisme bureaucratique” en Cédric Durand (dir.), En finir avec l’Europe. París: La Fabrique.
Fourkas, Vassulis K. (2012) “Insight Greece: The Origins of the Present Crisis”, Insight Turkey, 14, 2.
Frangakis, Marica “Europe’s financial system under pressure”, en John Grahl (dir.), Global Finance and Social Europe. Cheltenham: Edward Elgar.
Galgôczi, Bela (2017) “Why central and eastern Europe needs a pay rise”, End Working Paper 2017.01, Bruxelas.
García, Manuel e Paz, María José (2018) “Spain’s external insertion. Peripheral or not?” en Luis Buendía y Ricard Molero-Simarro (dir.), The Political Economy of Contemporary Spain. From Miracle to Mirage. Londres e Nova York: Rourledge.
Greskovits, Béla (2015) “The years of enlargement and the forces of labour in Central and Eastern Europe”, Transfer, 21.
Jessop, Bob (2008) El futuro del Estado capitalista. Madrid: Los Libros de la Catarata.
Kouvelakis, Stathis (2016) “Ascenso y caída de Syriza”, New Left Review, n° 97, pp. 45-72.
Lapavitsas, Costas (2013) “L’euro en crise ou la logique perverse de la monnaie unique”, en Cédric Durand (dir.), op. cit.
López, Isidro e Rodríguez, Emmanuel (2010) Fin de ciclo. Financeirización, territorio y sociedade de propietarios en la onda larga del capitalismo hispano (1959-2010). Madrid: Traficantes de Sueños.
Louçã, Francisco (2018) “Der Euro dient der Unterwerfung der Schuldner”, Junge Welt, 23/07.
Louça, Francisco e Ferreira do Amaral, Joao (2014) A soluçao Novo Escudo. O que fazer no dia seguinte à saída de Portugal do euro. Alfragide: Lua de Papel.
Mateo, Juan Pablo e Montayà, Miguel (2018), “The accumulation model of the Spanish economy. Profitability, the real estate bubble, and sectoral imbalances”, en Luis Buendía e Ricardo Molero-Simarro (baixo a dirección de), The Political Economy of Contemporary Spain. From Miracle to Mirage. Londres e Nova York: Routledge.
Rodrigues, Joao; Cordeiro, Ana e Teles, Nuno (2016) A financeirizaçâo do capitalismo em Portugal. Lisboa: Actual.
Megale, Agostino e Cicala, Nicola (2013) Una buona finanza e la bache al servizio del Paese. Roma: Ediesse.
Principe, Catarina (2017) Anti-Austerity and the Politics of Toleration in Portugal. A way for the Radical Left to develop a transformative project. Berlín: 2017.
Stathakis, George (2010) “The fiscal crisis of the Greek economy”, Kurswechsel, 3.
Várhegyi (2017) “The Banks of the Mafia State”, en Bálint Magyar y Júlia Vásárhelyi (dir.), TwentyFive Sides of a Post-Communist Mafia State. Budapest: CEU Press.
Varoufakis, Yanis (2017) Adults in the Room. My Battle with Europe’s Deep Establishment. Londres: Bodley Head.
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado da revista Viento Sur, núm. 165, de agosto de 2019]