Cara a que nova orde mundial? A fin da dominación estadounidense e as súas consecuencias

Jacques Sapir - 16 Xun 2023

Cada vez é máis claro que hoxe estamos nos albores dunha nova orde mundial. As transformacións que afectaron o equilibrio de poder xeoestratéxico, mais tamén o equilibrio de poder económico e as regras e prácticas do comercio internacional así o testemuñan.

 A orde mundial que xurdiu ao final da Guerra Fría en 1991, e que estivo marcada pola dominación indiscutíbel da hiperpotencia estadounidense[1], fragmentouse gradualmente. Pero o que xurdirá desta fragmentación aínda non está completamente definido.

 Esta fragmentación podería dar lugar a unha nova Guerra Fría ou tamén podería aparecer dentro duns anos unha nova orde mundial, máis respectuosa dos dereitos das Nacións, máis centrada nos problemas comúns destas Nacións, problemas que van desde a salvagarda do medio ambiente social e económico, desenvolvemento que queda por lograr en moitos países, e máis compatíbel co xurdimento dun contrato social de progreso dentro de cada un deles. Este é sen dúbida o reto máis importante que teremos que afrontar nos próximos anos.

 Estes problemas serán logo abordados no seguinte artigo, comezando por lembrar que é unha orde mundial, como a orde mundial dominante desde 1992 empezara a fragmentarse a partir da crise financeira de 2008-2010, e como choques sucesivos, que van desde o COVID -a pandemia do 2019 á nova situación xeoestratéxica que se desenvolve desde febreiro de 2022- aceleraron esta fragmentación pero tamén perfilaron os contornos dunha nova orde mundial. A continuación, especificaranse as consecuencias que isto pode ter sobre a forma e o contido do contrato social, é dicir, a dialéctica entre os factores externos e os factores internos de cambio. Apuntarán estes factores na dirección do progreso social ou na dirección da regresión? Esta pregunta tamén se debe facer.

Que é unha orde mundial?

 A frase «cambio na orde mundial» sen dúbida foi amplamente utilizada desde finais de febreiro de 2022[2]. Mais, que abrangue esta expresión “orde mundial”? Ten unha longa historia arraigada na historia das relacións internacionais e foi utilizada por personaxes tan dispares como JM Keynes[3], G. Bush[4] ou a filósofa Hannah Arendt[5].

 De feito, é coa idea dunha institucionalización das relacións internacionais que naceu a noción dunha orde mundial. Esta institucionalización hai que lla atribuír a Hugo de Groot (Grotius) quen a principios do século XVII revolucionará a visión do Dereito aplicándoo ás persoas xurídicas, é dicir, aos Estados[6]. Antes de Grotius, os dereitos considerábanse esencialmente como adxuntos aos obxectos. É el quen introduce unha noción de dereitos como pertencentes ás persoas[7], xa sexan morais ou físicos, entendendo entón a expresión dunha capacidade de obrar ou os medios para lograr tal ou cal cousa. Desta forma de ver derívase a idea dunha soa sociedade de Estados que sería gobernada non pola forza nin pola guerra[8], senón por leis vixentes e do mutuo acordo para facer cumprir esas leis.

 Esta noción tamén a atopamos en Vico a primeiros do século XVIII[10]. É por tanto entre o final das Guerras de Relixión e o xurdimento do que se denomina “período clásico”, que emerxe gradualmente esta idea de dereito internacional e consecuentemente dunha orde mundial[11]. Estas ideas atopámolas no Tratado de Westfalia[12], en canto este Tratado recoñece o principio de igualdade dos Estados e o da soberanía tanto exterior como interior, e, posteriormente, no século XIX, no Congreso de Viena de 1815[13]. Con todo, nese momento, esta orde era global só existía na medida en que as potencias europeas se definían como o “mundo”.

 As ideas e os conceptos utilizados por Grotius coñecerán unha nova mocidade entre finais do século XIX e os intentos de limitar a violencia nos conflitos armados[14], e o primeiro conflito mundial co Tratado de Versalles[15] e o nacemento da Sociedade de Nacións en 1920[16]. Como sabemos, moitas das ideas contidas na carta da Sociedade das Nacións foron retomadas posteriormente en 1944-45 na das Nacións Unidas[17]. Estas nocións atoparon rapidamente o seu punto de aplicación no comercio internacional, en materia monetaria e na economía en xeral, como o demostra a cita de Keynes que se fai no contexto dun proxecto de Banco Central internacional. Os acordos de Bretton-Woods en 1944[18], acordos que deron á Unión Soviética un lugar de observador, daquela o Tratado da Habana[19], desgraciadamente morto, e a creación do GATT, dan testemuño diso. Por tanto, podemos considerar que, detrás da expresión orde mundial, atópanse todas as relacións de poder entre os Estados, relacións de poder tanto institucionalizadas como determinadas polas normas do dereito internacional.

 O concepto de orde mundial aplícase perfectamente a un sistema institucionalizado de relacións internacionais[20]. Enténdese que a aplicación de normas, que se agrupan baixo o termo dereito internacional, é mellor que a aplicación da forza bruta. Aínda é necesario, porén, que estas regras se apliquen por igual a todos os países e que un país non decida en por si, e menos crear novas regras sen consultar coas outras Nacións. Así o reiterou Vladimir Putin o 10 de febreiro de 2007 durante o seu discurso na Conferencia de Seguridade de Múnic[21]. Esta é a posición da India hoxe fronte ao que percibe como a aplicación dunha “dobre vara de medir” con respecto á posición de Rusia[22].

 Ademais, unha orde mundial polarizada por unha gran potencia, Gran Bretaña antes de 1914 e os Estados Unidos desde 1945 e en particular desde 1991, sinala o problema das relacións entre países dominantes e países dominados. Tal orde mundial nunca foi igualitaria entre as nacións atinxidas, e este é particularmente o caso da orde económica internacional encarnada pola OMC[23]. Puxo en desvantaxe os países anteriormente colonizados (ou creados pola colonización) e, en xeral, aos países menos industrializados[24]. De feito, esta orde mundial resultou do acordo dos países ricos e poderosos[25].

 Non é de estrañar que se discutise. Tivo múltiples encarnacións. A orde internacional de 1944-45 xa non é o que prevaleceu desde 1949 até principios da década de 1960, cando recaeu sobre os países aliados de Estados Unidos e excluíu, de feito, a URSS, a China e a todos os comunistas. países. Cambiou novamente a principios da década de 1970 cando Estados Unidos impuxo o principio de tipos de cambio flotantes. De feito, coa descomposición dos acordos de Bretton-Woods, fixo a súa entrada a noción de sistema monetario internacional e logo de orde monetaria internacional, como unha das formas dunha orde internacional máis xeral. Isto leva a centrarse no papel do dólar estadounidense[27].

 A idea do xurdimento dunha «nova» orde mundial, diferente tanto da resultante de 1945 e a Guerra Fría, como da dominación dos Estados Unidos de América tras o colapso da URSS, xurdiu desde principios da década de 2000[28]. Esta orde mundial xa non estaría polarizada por un ou un pequeno número de países. Sería, no sentido máis amplo do termo, multipolar. Sen dúbida, o primeiro en falar diso foi John Maersheimer[29]. Aos poucos foise afirmando a idea de que a orde mundial, tal como fora reconstituída desde o final da URSS baixo o dominio dos Estados Unidos, estaba a ser cuestionada polo ascenso do poder das economías emerxentes[30]. Con esta idea tamén xurdiu a noción de que un conflito entre os Estados Unidos e China era posíbel, despois temíbel, mesmo inevitábel[31]. A orde mundial finalmente viuse dividida entre tres polos para aqueles que esperaban que Europa puidese ter un papel[32].

  1. Evolución do comercio internacional desde a crise financeira de 2008-2010 e a aparición de fragmentación

 A orde mundial, como dixemos, sempre reflectiu o equilibrio de poder. En particular, na súa dimensión de orde económica mundial, non só reflectiu as diferenzas de riqueza entre as nacións, senón tamén o seu poder xeoestratéxico implícito ou explícito. Estados Unidos xurdira, a principios da década de 1990, da desaparición da Unión Soviética, como a potencia hexemónica que ostentaba unha forma de imperio mundial[33]. Estados Unidos tiña, a principios da última década do século XX, de supremacía total, tanto militar como económica, tanto política como cultural. O poder estadounidense reuniu entón todas as características do «poder dominante», capaz de influír en todos os actores sen ter que usar a súa forza directamente despois da demostración que acababa de brindar, e sobre todo de estabelecer a súa hexemonía sobre o espazo político internacional, en particular ao impor as súas representacións explícitas e implícitas así como o seu discurso[34].

 Porén, esta hexemonía, que tamén se reflicte na adopción xeneralizada de regras de libre comercio coa transición do GATT á OMC en 1994[35], derrubarase gradualmente ante crises financeiras que Estados Unidos non poderá e non poderán controlar, os fracasos militares (en Iraq e Afganistán), e a rápida aparición de novas potencias (China, A India, Brasil, pero agora tamén Indonesia e Turquía) ou antigas que souberon reinventarse (Rusia)[36].

 A crise financeira de 2008-2010, denominada «crise subprime», foi un momento importante no cuestionamento da orde mundial que se manifestou en 1991-1992, así como supuxo unha gran reorganización da orde económica[37]. Mais non foi o único. A crise financeira coñecida como a “crise asiática” de 1997-1998, que marcou tanto o comezo do papel internacional de China[38] como o comezo da reconstrución de Rusia[39], en gran medida prefigurou isto[40].

 De feito, esta orde mundial que se asemellaba a unha Pax Americana[41] estase desintegrando rapidamente tanto polas incapacidades e erros cometidos polos líderes dos Estados Unidos como polo ascenso ao poder doutras potencias. A globalización, que fora aceptada como o único marco para as actividades económicas, en realidade comezou a esfarelarse e a ser cuestionada mesmo antes da crise de 2008-2010[42], un esfarelamento que naturalmente se acelerou despois desta crise[43].

Figura 1

Fonte: FMI, base de datos de Perspectivas da economía mundial (abril de 2023)

 De feito, se comparamos os países que hoxe forman os BRICS co grupo G-7, vemos que a súa participación no PIB mundial (calculado en PPA) era respectivamente 46% e 16% en 1992.

Cadro 1

Países do G-7

Países BRICS

Canadá – Francia – Alemaña – Italia – Xapón - Reino Unido - Estados Unidos de América

Brasil – A India – Rusia – República de Suráfrica

Países considerados «aliados» dos países do G-7

Países que solicitaron a incorporación aos BRICS

Australia – Austria – Bélxica – Grecia – Hungría – Irlanda - Corea do Sur - Países Baixos - Nova Zelandia – Noruega - Polonia -Portugal – Romanía – Singapur- España - Suecia

Alxeria – Arxentina - Arabia Saudita Bahrein – Exipto - Emiratos Árabes Unidos – Indonesia - Irán

 En 2008, cando se produciu a “crise subprime”, esta participación subiu ao 36% para o G-7 e ao 24% para os BRICS. Cando chegue a pandemia da COVID-19, en 2020, os países do G-7 e os BRICS estarán empatados nun 31 %. Se agora observamos a participación respectiva do grupo G-7 e os «aliados» e a dos BRICS e os países identificados que solicitaron oficialmente o seu membresía nos BRICS en 2023[44], a evolución é aínda máis abraiante. A participación é 58% e 25% do PIB mundial en 1992; sobe ao 41% e ao 39% en 2020. A transformación das relacións económicas de poder foi unha realidade, tanto evidente como masiva, nos últimos trinta anos. En realidade, marca o final dunha orde económica demasiado centrada exclusivamente nos países occidentais.

 Esta orde económica baseábase nunha orde social dentro destes países. A globalización permitira o estabelecemento dun contrato social particular a partir dos anos 1980-1990. A cambio de baixos salarios, «xustificados» pola baixa inflación inducida pola competencia global resultante da apertura das economías tras os tratados de libre comercio que se multiplicaron coa transformación do GATT na OMC en 1994 (e en Europa do «mercado único»[45]) pero tamén imposto polo alto desemprego[46] (alimentado polos fluxos de inmigración), ás clases traballadoras dos países desenvolvidos ofrecéronselles produtos de consumo a baixo custo dos recentemente industrializados[47]. Isto fixo soportábel o sistema, a pesar dun forte aumento das desigualdades sociais[48] inducidas pola dominación do ámbito financeiro e actividades asociadas[49]. O rápido desenvolvemento do ámbito financeiro desde finais da década de 1990 xerou un sistema rentista de carácter particular[50] que leva gran parte do valor creado nas actividades produtivas.

 Esta situación, e o aumento da distorsión na distribución do ingreso, leva entón a unha tendencia á desaparición das clases medias[51, e á relegación territorial destas antigas clases medias caídas[52]. A destrución planificada de gran parte da industria, fóra de certos sectores máis ou menos conservados, alimentou este desemprego, obrigou a estas economías a unha terceirización acelerada e induciu cambios sociais que terminaron por fragmentar a sociedade, dando lugar ao que un sociólogo denominou unha “sociedade arquipélago”[53] e reducindo a súa capacidade para resistir estes cambios. Os movementos de protesta resultantes, os «chalecos amarelos»[54], o movemento contra a reforma das pensións en Francia, o Brexit no Reino Unido e a elección de D. Trump nos Estados Unidos[55], dan testemuño da crise social inducida por este modelo de desenvolvemento. O feito de que o Brexit desencadease o inicio da reconfiguración política en Gran Bretaña[56], que culminou coa esmagadora vitoria de Boris Johnson nas eleccións de finais de 2019[57], é un bo síntoma diso. A violencia da represión policial, particularmente no caso do movemento dos «chalecos amarelos»[58], tamén indica até que punto a orde social interna foi cuestionada por este movemento.

 Os cambios que se describiron a nivel internacional reflicten pero tamén naturalmente cuestionan este pacto social. En diante, se non é erróneo falar de desglobalización do mundo, esta tamén se debe entender como una desoccidentalización deste[59].

 Este proceso de desglobalización non se limita ao simple poder das economías. Implica un cuestionamento progresivo das regras da OMC e un libre comercio xeneralizado. Este cuestionamento pode aparecer como un cuestionamento do multilateralismo. A crise do sistema multilateral de comercio é de feito profunda e reflicte o cuestionamento da orde económica internacional. Así, a OMC está en competencia con acordos bilaterais, rexionais e megarrexionais, mesmo en materia de solución de controversias, para os cales se prevén mecanismos de arbitraxe. Parecería que a OMC é incapaz de se adaptar ao novo contexto de condución das políticas económicas cando está “chamada a reinventarse”[61]. É aí, en realidade, onde se miden os límites do intento de impor unha forma de orde mundial mediante regras que, á vez, xa non son soportábeis por grupos de países[62]. Ao mesmo tempo, a participación dos países BRICS no comercio internacional seguiu aumentando.

 

Figura 2

Fonte: OMC https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/merch_trade_stat_e.htm

 

Tamén cómpre sinalar que os países BRICS seguen estando en gran medida subrepresentados, xa sexa en relación coa súa participación no PIB mundial ou no comercio mundial, nas organizacións internacionais, un feito que só pode debilitar a lexitimidade da (vella) orde mundial.

Cadro 1

 

Banco Mundial

AIF

MIGA

IMF

Cota DEG
 

Numero de votos

% do total

Numero de votos

% do total

Numero de votos

% do total

Numero de votos

% do total

millón

% do total

Brasil

54,264

2.11

478.0

1.66

2.83

1.3

111.9

2.22

11.0

2.32

Rusia

67.26

2.62

90.65

0.31

5,752

2.64

130.5

2.59

12.9

2.71

A India

76,777

2.99

835.2

2.89

1,218

0.56

132.6

2.63

13.1

2.76

China

131,426

5.11

661.0

2.29

5,754

2.64

306.3

6.08

30.5

6.41

RAS

18,698

0.73

74.37

0.26

1,886

0.86

32,0

0,63

3.1

0,64

Total

348,425

13.56

2,139.1

7.41

17.44

8.0

713.2

14.15

70.6

14.84

IDAL, International Development Association; MIGA, Multilateral Investment Guarantee Agency.

Fonte: Liu Z.. & Papa M., “Can BRICS De-dollarize the Global Financial System” in Elements in the Economics of Emerging Markets, Cambridge University Press, January 2022, Table 5, p. 5.

 Mais este cuestionamento do multilateralismo en realidade iniciouno un dos países que máis fixera por impoñelo: Estados Unidos. A implementación de diversas medidas, como a Lei de Prácticas Corruptas no Estranxeiro, lei aprobada en 1977[63] pero que cobrou toda a súa importancia cunha modificación en 1998 e a súa aplicación agresiva a partir da década de 2000[64], e o Imposto ás Contas Estranxeiras Compliance Act de 2010, viuse considerabelemente agravada pola decisión das autoridades estadounidenses de considerar que calquera uso do dólar situaba automaticamente as empresas estranxeiras baixo o alcance da lei estadounidense.

 Isto chámase o principio de extraterritorialidade. En 2016 redactouse un informe parlamentario sobre este problema[65]. O principal problema radica en que as transaccións que debían honrarse son contratos celebrados en dólares. Con todo, neste caso, as transaccións necesariamente deben pasar por un banco estadounidense para «mercar» dólares, polo que se rexen pola lei estadounidense. Empresas francesas (Alstom[66], Technip) e bancos (BNP-Paribas, logo Crédit Agricole e Société Générale) foron condenados a través destes procedementos.

 Estas medidas continuaron baixo a administración de Donald Trump. Ademais, en 2014, a Unión Europea uniuse a unha política de sancións económicas contra Rusia e non reaccionou na práctica ás sancións decididas por Estados Unidos contra Irán[67]. A través desta política de “sancións económicas”, xa sexa contra Cuba, Irán, Rusia ou Venezuela, Estados Unidos e a Unión Europea[68] aceleraron o fenómeno da desglobalización.

 A retirada estadounidense do acordo de Viena con Irán (o Plan de Acción Integral Conxunto[69]), non tiña como obxectivo exclusivo illar a Irán mediante sancións económicas. Por temor a represalias pola aplicación extraterritorial da lei estadounidense, a denuncia deste acordo permitiu atacar a Francia e Alemaña. Á parte de Italia e Grecia, que negociaron directamente con Estados Unidos sen pasar por Bruxelas, ningún outro Estado europeo se puido beneficiar até o de agora das exencións estadounidenses ás exportacións de petróleo iraniano. Esta retirada unilateral xerou fortes repercusións económicas para as empresas europeas e, en particular, para as empresas francesas como PSA, Renault, Total e Airbus[70].

 Ao mostrar que o comercio e as normas asociadas a el podían interromperse por razóns esencialmente políticas, os Estados Unidos demostraron que estes intercambios e estas normas correspondían menos a unha orde mundial que á política dos Estados Unidos[71]. Unha nota da DGSI[72] estabelece así que « as empresas francesas que operan nestes sectores (sectores de alta tecnoloxía como a aeronáutica, a saúde e a investigación) son obxecto de ataques dirixidos, en particular a través de disputas legais, intentos de captura de información e interferencia económica ”[73].

 Finalmente, a orde internacional tamén se derrubou no terreo monetario. Esta baseouse, desde o final dos acordos de Bretton-Woods en 1973, nun sistema que se pode describir como un patrón dólar[74] e que rapidamente suscitou numerosas críticas[75]. Este sistema sempre foi disfuncional[76], pero isto fíxose evidente a principios da década de 2000[77]. A creación do euro en 1999 non cambiou esta situación[78], na medida en que a participación do euro nas reservas dos distintos Bancos Centrais non superase a suma das participacións das moedas dos países que adoptaran esta moeda única. Esta participación, despois de experimentar un movemento que a achegaba á suma das moedas europeas existentes antes do euro, tamén experimentou unha caída bastante significativa desde 2010. A participación do dólar estadounidense tamén caeu, pero mantívose por riba do 60% antes da crise da COVID-19.

Figura 3

Fonte: FMI, COFER, https://data.imf.org/?sk=E6A5F467-C14B-4AA8-9F6D-5A09EC4E62A4

 Se tanto o dólar como o euro caeron foi pola suba de “outras moedas” utilizadas como reservas polos bancos centrais. Era pois claro, e isto a partir de 2010, que estabamos en presenza dunha tendencia cara á fragmentación do sistema monetario internacional, tendencia inducida en parte por razóns de seguridade xeopolítica[79]. Mais esta tendencia foi lenta. Por razóns institucionais, como o seu uso masivo como unidade de conta en moitos mercados de produtos básicos, así como por razóns de conveniencia práctica[80], o dólar seguía sendo, en vésperas da pandemia, a moeda dominante do sistema. moeda internacional[81].

  1. O choque da COVID-19 e a convulsión da situación xeopolítica

 Estas tendencias, que xa eran perceptíbeis a fins da década de 2010, e en particular o final do que algúns autores chamaron hiperglobalización[82]. Porén, adquiriron unha nova realidade entre 2020 e 2023.

 Nos tres anos e medio que nos separan do inicio real da pandemia, o mundo sufriu unha serie de shocks sanitarios, económicos e xeopolíticos sen precedentes. As consecuencias só se percibirán plenamente a finais da década. As múltiples rupturas nas cadeas produtivas que abastecen a produción, debido aos confinamentos vinculados á COVID-19[83], socavaron unha economía globalizada e sensibilizaron a moitos países sobre a vulnerabilidade derivada destas cadeas. Estas disrupcións parecen ter un maior efecto en 2021 en economías onde o aparello industrial era significativo (Alemaña) que en economías onde a participación dos servizos era maior[84]. Dous autores do banco BNP-Paribas puideron así escribir: “ …a pandemia de Covid-19 puxo de manifesto, unha vez máis, que en determinados sectores chave, como os equipos informáticos, os semicondutores e os produtos farmacéuticos, a economía mundial volveuse moi dependente do leste e sueste de Asia. Nestas rexións, creáronse clústeres industriais para explotar as economías de escala. Con todo, nesta procura de sitios industriais axeitados, as empresas non prestaron suficiente atención á seguridade da cadea de abastecemento e outras áreas de preocupación, como os aspectos medioambientais e geoestratégicos. Isto deu lugar a un enfraquecemento das cadeas de abastecemento, debido á ausencia de provedores substitutos fóra destes clústeres”[85].

 Naturalmente, as novas sancións impostas a Rusia desde finais de febreiro de 2022 provocaron novos sobresaltos. Estas sancións sumáronse ás que se viñan aplicando desde 2014/2015[86]. As novas sancións tiñan un compoñente monetario e financeiro (prohibición de fornecer divisas occidentais ao Banco Central de Rusia, exclusión de determinados bancos rusos do sistema SWIFT[87]), e un compoñente comercial similar a un embargo[88].

 Ademais da forte redución do comercio entre os países da Unión Europea e Rusia, estas sancións provocaron a segmentación do comercio mundial entre países que aplican as sancións, como Estados Unidos, Canadá, países da Unión Europea, Xapón, Corea do Sur, Singapur, Australia e Nova Zelandia e países que se negan a aplicalas como China, A India, Indonesia, Malaisia, países de Oriente Medio (incluída Turquía, a pesar de ser membro da OTAN), os países de África e a maioría dos países de América Latina. Se o discurso sobre o «illamento» de Rusia parece ser unha fantasía de Occidente[89], a segmentación do comercio mundial é unha realidade. Ademais, e isto mesmo antes das sancións, parece que Rusia tomara precaucións ante a ameaza de novas sancións[90].

 As sancións e a crecente segmentación do comercio internacional que induciron tiveron consecuencias significativas para o crecemento global. Ademais da aceleración da inflación, provocada inicialmente pola crise da COVID-19, aumentaron a fenda entre os países emerxentes e en desenvolvemento, e en particular os de Asia e os países desenvolvidos. Os países da Unión Europea aparecen así notoriamente atrás[91]. Non só sufriron un maior susto por mor da pandemia da COVID-19, e iso a pesar das axudas públicas que poden ser considerábeis[92], mais a súa recuperación económica foi menos rápida. As convulsións xeopolíticas que afectaron ao mundo desde febreiro de 2022 provocaron un menor crecemento, e isto reflíctese en particular nas previsións realizadas para 2023 e 2024.

 Desde este punto de vista, a aplicación das sancións tivo efectos nocivos sobre as economías que decidiron estas sancións (e en particular as da Unión Europea) polo menos tan importantes como sobre o país obxectivo, Rusia[93].

 

Gráfico 2

***

Taxas de crecemento do PIB dos principais grupos de países desde a pandemia da Covid-19

 

2019

2020

2021

2022

2023

2024

Mundo

2,80%

-2,80%

6,30%

3,40%

2,80%

3,00%

Economías desenvolvidas

1,70%

-4,20%

5,40%

2,70%

1,30%

1,40%

Dos cales: Unión Europea

2,00%

-5,60%

5,60%

3,70%

0,70%

1,60%

Dos cales: zona EURO

1,60%

-6,10%

5,40%

3,50%

0,80%

1,40%

Estados Unidos

2,30%

-2,80%

5,90%

2,10%

1,60%

1,10%

Xapón

-0.40%

-4,30%

2,10%

1,10%

1,30%

1,00%

Economías emerxentes e en desenvolvemento

3,60%

-1,80%

6,90%

4,00%

3,90%

4,20%

Dos cales:

  

Asia emerxente

5,20%

-0.50%

7,50%

4,40%

5,30%

5,10%

Europa emerxente

2,50%

-1,60%

7,30%

0,80%

1,20%

2,50%

2023 e 2024 son previsións. 2022 son estimacións.

Fonte: FMI, Perspectivas da economía mundial, Apéndice A,

https://www.imf.org/en/Publications/WEO/Issues/2023/04/11/world-economic-outlook-abril-2023#statistical

Figura 4

Fonte: Composición Monetaria das Reservas Oficiais de Divisas (COFER), Estatísticas Financeiras Internacionais (IFS). Datos extraídos de http://data.imf.org/

 Isto tamén se reflicte nunha aceleración da evolución das moedas. O dólar estadounidense semella estar a acelerar a súa caída na participación das reservas do banco central. De feito, as tendencias cara á desdolarización do comercio internacional[94], e en particular o proxecto dunha moeda BRICS común[95], parecen ser inducidas pola instrumentalización política do dólar estadounidense[96] así como pola conxelación dos activos do Banco Central de Rusia, mesmo se, sobre este último punto, existen importantes incertezas na Unión Europea.

 Cómpre sinalar que este proceso non beneficiou fundamentalmente o euro mais si a todas as “outras moedas”, incluíndo o iuan convertíbel, o franco suízo ou a libra ssterlina. De feito, estamos en presenza dun movemento de cuestionamento do sistema monetario internacional, é dicir, da orde monetaria mundial.

Figura 5

Fonte: Composición Monetaria das Reservas Oficiais de Divisas (COFER), Estatísticas Financeiras Internacionais (IFS). Datos extraídos de http://data.imf.org/

 A crise da orde mundial que data de 1992 fíxose evidente coa crise provocada pola COVID-19 e os trastornos xeoestratéxicos que se produciron a partir de 2022. A economista xefe do Banco Mundial, Carmen Reinhart, recoñeceuno ela mesma: “A Covid-19 é o último cravo no cadaleito da globalización”[97]. Ela non é a única. Kemal Dervis, nunha columna publicada en xuño de 2020 por Brookings Institution, un dos “think tanks” máis famosos do Partido Demócrata, engadiu: “Dado que a catástrofe da COVID-19 puxo ao descuberto as vulnerabilidades inherentes dunha economía global hiperconectada e xusto a tempo, unha retirada da globalización parece cada vez máis inevitábel. Até certo punto isto pode ser desexable”[98]. Esta afirmación é significativa, porque Brookings foi un dos centros de influencia que máis traballou pola mundialización ou “globalización”.

 Algúns chamaban a atención sobre este fenómeno antes da crise sanitaria, como o de Harold James, escrito para o aniversario da crise de 2008[99]. Este mesmo Harold James, profesor de historia e relacións internacionais na Universidade de Princeton, tamén falou do “desafío global” que representa esta desglobalización[100]. En 2022, Joseph Stiglitz sinalou os fenómenos de «re-shoring» e «friendly-shoring», fenómenos que dan testemuño dun proceso de fragmentación e desglobalización, ao mostrar como poden aparecer como resposta aos erros da globalización[101]. No seu discurso de outubro de 2022 na Universidade de Georgetown (Washington DC), Kristalina Georgieva, Presidenta do FMI, tomou nota destas transformacións[102]. O paradigma do libre comercio esnaquizouse[103]. O retorno do proteccionismo, que comezara a manifestarse abertamente coa crise de 2008-2010[104], tende –polas sancións e contrasancións– a acelerarse.

 Estamos agora en presenza dun claro risco de segmentación do mundo entre o que podería chamarse un “Occidente colectivo” e un “Sur colectivo”[105]. Este último tende a estruturarse arredor dos BRICS, que se mide en termos de solicitudes de ingreso, pero tamén, e isto nótase menos, arredor da OCS[106]. Aínda que esta oposición é inevitábel debido ao comportamento de países como Estados Unidos ou Gran Bretaña, cuxa ex Primeira Ministra, a Sra. Truss, de feito chamou a constituír o G-7 nunha OTAN económica[107], que só pode aparecer como un intento desesperado dos antigos dominantes por facer sobrevivir a súa dominación. Pero non podemos conformarnos con esta situación que é claramente moi pouco óptima en canto ao tratamento dos temas de salvagarda do planeta e desenvolvemento igualitario. Se eventualmente emerxe unha nova orde mundial, é posíbel que sexa, por ser multipolar, moito menos desigual que aquela á que sucederá.

  1. Cal é a evolución para o contrato social interno dos países?

 As mudanzas na orde mundial que se presenciaron desde finais de 2019 significaron o final do contrato social implícito que dominou nos países desenvolvidos. Isto deu lugar a un forte aumento dos prezos[108], en gran parte debido á ruptura das cadeas de abastecemento mundiais[109] e, en segundo lugar, ás consecuencias das sancións económicas e as interrupcións que causaron no comercio mundial. Mais tamén fomos testemuñas dunha toma de conciencia, máis ou menos rápida e máis ou menos significativa segundo o país considerado, de que a continuación do modelo de crecemento ligado á desindustrialización xa non era posíbel[110]. Esta toma de conciencia é naturalmente máis rápida en Europa, que se ve directamente ameazada pola ruptura das relacións económicas con Rusia[111], e que corre o risco dunha crecente marxinación (e vasalaxe baixo a tutela dos Estados Unidos) na orde mundial futura[112].

 Ademais, a conciencia dos límites ecolóxicos do vello modelo de crecemento, límites que con demasiada frecuencia se reducen á cuestión do cambio climático pero que en realidade inclúen a cuestión dos residuos e a contaminación do solo e a auga, tamén se afirmou a través do choque social inducido pola pandemia da COVID-19.

 Para outros países, incluída Rusia, esta é a estratexia de desenvolvemento adoptada desde a década de 2000 e baseada en lazos recíprocos de dependencia coas economías europeas[113], lazos formados pola venda de enerxía barata contra investimento industrial e importacións de bens manufacturados e tecnoloxía, que foi invalidado. Nun contexto de forte crecemento económico, Rusia atraeu activamente investimento estranxeiro directa e localizou a produción utilizando tecnoloxías estranxeiras[114]. Este modelo, naturalmente, viuse socavado polas novas sancións. O caso da industria do automóbil é o máis coñecido, pero está lonxe de ser o único. Porén, o desenvolvemento dunha estratexia de substitución de importacións, fixo posíbel subir o listón[115]. Isto permitiu un comezo de diversificación das exportacións, correspondendo ademais ao modelo canónico do comercio internacional[116]. Así, coa nova situación xeoestratéxica que se vén xestando desde febreiro de 2022, parece que debe prevalecer un novo modelo de desenvolvemento[117], aínda que hoxe son as limitacións (e oportunidades) a medio prazo as que seguen a ser importantes[118].

 Rusia non está soa neste caso. A India ben podería, dentro duns meses, enfrontarse a un cuestionamento similar. Por último, China comezou a volver centrarse no seu mercado interior[119] e podería acelerar este proceso[120]. En xeral, o grao de apertura dos BRICS tendeu a diminuír nos dez anos transcorridos desde a crise de 2008-2010. Os países BRICS buscaron reducir a súa dependencia do comercio internacional e este proceso debería acelerarse naturalmente nas circunstancias actuais marcadas por unha crecente politización do comercio internacional.

 Para os países desenvolvidos, a vella estratexia, ou o vello modelo de crecemento, podería medirse pola participación dos servizos no PIB, unha participación que creceu constantemente desde a década de 1970 e que hoxe en día se volveu moi importante. Esta participación flutúa entre un 69% e un 79%.

Gráfico 3

Desagregación do PIB por sectores de orixe, Media 2011-2018

 Sectores

Francia

Alemaña

Italia

Estados Unidos

Xapón*

China

A India**

Agricultura, Silvicultura, Pesca

1.8

0.9

2.2

1.1

1.0

8.6

16.4

Industria

14

25.6

19

15.7

23.4

35.7

18.9

Construción

5.7

4.6

4.7

3.9

5.5

6.9

7.0

Servizos

78.5

68,9

74.1

79.3

70.1

48.8

57.7

** Media 2016-2019, https://stats.oecd.org/Index.aspx?DatasetCode=SNA_TABLE1

* Media 2016-2021, https://stats.oecd.org/Index.aspx?DatasetCode=SNA_TABLE1

Fonte: FMI, OCDE

 Presentáronse cifras para China e A India a modo de comparación. A media está entre un 49% e un 58%. Como se pode ver na Táboa 3, os países occidentais viron como as súas economías se terceirizaban masivamente[121]. Este fenómeno non é novo[122], e nun certo número de casos pode estar xustificado. Pero probabelmente chegou ao seu clímax coa extensión do libre comercio e o contrato social implícito que permitiu. De feito, o nivel de desenvolvemento de China é similar ao dos países occidentais, pero a proporción de servizos é moito menor alí. Con todo, os servizos -agás algúns sectores como os financeiros- ofrecen salarios máis baixos que na industria e a construción.

 Desde este punto de vista, é interesante observar a evolución observada e probábel de Rusia (táboa 4). En 2016, estaba preto de Alemaña e, en xeral, nunha situación intermedia entre os países desenvolvidos e China. Parece, desde o inicio dos enfrontamentos armados en Ucraína, tomar outro camiño e tende a achegarse a India e China.

Cadro 4

Desagregación do PIB por sector de orixe: Rusia

 

2016

2022**

2023***

Agricultura, Silvicultura, Pesca

4.8

4.3

4.3

Industria*

25.7

31.1

31.6

Construción

6.2

5.2

5.3

Servizos

63.3

59.4

58.8

Fontes: OCDE, ROSSTAT e https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/22_20-02-2023.html

* Incorporando o transporte de electricidade, calor, gas e auga

** Estimados

*** Prognósticos

 A política do goberno parece tomar a dirección do que un sociólogo ucraíno describiu como «keynesianismo militar»[123], a través dunha axuda significativa ás fraccións da poboación involucradas no esforzo bélico, pero tamén a través do volume de pedidos públicos para o sector do armamento[124]. A taxa de utilización da capacidade produtiva[125], que é un bo indicador da actividade industrial, alcanzaría –segundo información proporcionada por UNICREDIT[126]– un 86% a primeiros de 2023. Con todo, en modo “normal” actualmente se está ao redor do 78% ao 82% dependendo do país[127]. Isto implica que a actividade industrial é actualmente moi alta en Rusia. Se a isto se engaden os esforzos realizados para substituír unha parte das importacións por produtos nacionais, poderíase chegar a un modelo de desenvolvemento baseado na industria e a transformación das materias primas, e non nas exportacións.. Tal modelo sería loxicamente máis igualitario que o modelo de dependencia recíproca desenvolvido anteriormente. Pero probabelmente requirirá algún tipo de planificación[128].

 Para os países occidentais, tal cambio implica moitos problemas. Se o obxectivo da reindustrialización, unido ao de facer a industria moito máis compatíbel coas exixencias ecolóxicas, foi efectivamente adoptado en Francia como nos Estados Unidos, e neste país a IRA dá testemuño diso[129], este obxectivo implica investimentos colosais, en particular para descarbonizar a produción de enerxía. Implica tamén pór o sector financeiro ao servizo dunha economía centrada na produción de bens e servizos públicos e unha coordinación de esforzos que tampouco parece posíbel sen algún tipo de planificación[130]. Con todo, podemos ver que se forma unha fenda significativa entre o discurso político e a realidade da acción. O caso da reforma das pensións en Francia no primeiro trimestre de 2023 mostra claramente que a dimensión financeira segue moi presente dentro da política económica do goberno. Ademais, o auxe de comportamentos autoritarios dentro do aparello de goberno, a radicalización do discurso, fai temer outro desenlace que o da reconstrución do pacto social sobre a base da reindustrialización.

Conclusión

Desde primeiros de 2022, asistimos a unha aceleración das transformacións que xa se estaban producindo na economía mundial desde había polo menos unha década. Estas transformacións sinalan a fin da orde mundial xurdida a principios dos anos 90, unha fin que se traduce no ascenso das organizacións non occidentais (BRICS, OCS) na vida internacional e no cuestionamento brutal do libre comercio xeneralizado e do sistema monetario internacional. Este cambio na orde mundial adopta a forma dunha desoccidentalización do mundo e, con razón ou sen ela, pretende ter as súas raíces no movemento de descolonización dos anos cincuenta e sesenta.

 Mais estas transformacións afectan tamén ao pacto social, implícito ou explícito, que funcionaba na maioría dos países desenvolvidos ou en vías de desenvolvemento. Imposibilita que os países desenvolvidos continúen polo camiño que seguiron desde principios dos anos noventa. Exixe que os países emerxentes e en desenvolvemento se liberen da financeirización das actividades e non tenten imitar a traxectoria pasada dos países desenvolvidos. En ambos os casos, é evidente que o Estado deberá desempeñar un papel máis importante -directa e indirectamente- na actividade económica e na estruturación da sociedade. Porén, non é seguro que este papel vaia ir acompañado dun progreso social significativo e, pola contra, podería dar lugar a unha orde interna máis coercitiva e desigual.

_____________________________________________________________________________

Notas:

[1] Esta descrición dos Estados Unidos como una “hiperpotencia” provén do exministro de Relación Exteriores de Francia (1997-2002), Hubert Védrine. Védrine H., Les cartes de la France à l'heure de la mondialisation, París, Fayard, 2000.

[2] Gnesotto N., « Un nouvel ordre mondial », Blogpost, Paris, Institut Jacques Delors, March 13, 2023, https://institutdelors.eu/publications/un-nouvel-ordre-mondial/ ; Saint-Etienne C., « Le nouvel ordre stratégique mondial », in Les Echos, March 3, 2023, https://www.lesechos.fr/idees-debats/editos-analyses/le-nouvel-ordre-strategique-mondial-1911771; Husson J., « Vers une probable bascule de l’ordre mondial » in La Tribune, August 31, 2022, https://www.latribune.fr/opinions/tribunes/vers-une-probable-bascule-de-l-ordre-mondial-928895.html

[3] Keynes J.M., Collected Writings of John Maynard Keynes (1941), D. Moggridge, éd. Mac Millan, 1980, t. XXV section II, p. 42-66.

[4] Bush G.W., Discours, 6 mars 1991, Congrès des États-Unis – Washington, in Le Monde Diplomatique,

[5] Arendt H., La crise de la culture, Paris, eds. Gallimard, 1989, p. 227.

[6] Gurvitch, G. « La philosophie du droit de Hugo Grotius et la théorie moderne du droit international (À L’occasion Du Tricentenaire Du De Jure Ac Pacis, 1625-1925) », in Revue de Métaphysique et de Morale, vol. 34, no 3, 1927, p. 365–391

[7] Grotius H., Le droit de la guerre et de la paix, vol. 1 & 2, Amsterdam, Pierre de Coup, 1724. Modern publishing : Grotius H, Le droit de la guerre et de la paix, Paris, PUF, 2005

[8] Forde S, « Hugo Grotius on Ethics and War », The American Political Science Review, vol. 92, no 3, 1998, p. 639–648

[9] Bull H., A. Roberts e B. Kingsbury, Hugo Grotius and International Relations, Oxford, Oxford UP, 2003

[10] Vico G., Opere Giuridiche, a cura di Paolo Cristofolini, Firenze, Sansoni, 1974

[11] Besson S., « L’autorité légitime du droit international comparé. Quelques réflexions autour du monde et du droit des gens de Vico », in Besson S. and Jubé S. (eds.), Concerter les civilisations. Mélanges en l’honneur d’Alain Supiot, Paris, Seuil, 2020, p. 49-60

[12] Blin A., 1648. La Paix de Westphalie ou la naissance de l’Europe politique moderne, coll. « Questions à l’histoire », Bruxelles, 2006, 214 p. ; Bely L., (dir.) (avec le concours d’Isabelle Richefort et alii, introduction de Marc Fumaroli, présentation de Louis Amigues), L’Europe des traités de Westphalie : esprit de la diplomatie et diplomatie de l’esprit, actes du colloque tenu à Paris, du 24 au 26 septembre 1998, organisé par la Direction des archives et de la documentation du ministère des Affaires étrangères, Paris, PUF, 2000, VI-615 p.

[13] Lentz T., Le Congrès de Vienne : une refondation de l’Europe (1814-1815), Paris, Perrin, 2013, 385 p. ; Jarrett M., The Congress of Vienna and its legacy : war and great power diplomacy after Napoleon, London, I. B. Tauris & Company, Ltd., 2013, 522 p.

[14] Boidin P., Les lois de la guerre et les deux conférences de La Haye (1899-1907), Paris, A. Pedone éditeur, 1908 ; Pillet A., Les Conventions de La Haye du 29 juillet 1899 et du 18 octobre 1907, étude juridique et critique, Paris, A. Pedone éditeur, 1918

[15] Versailles Treaty : https://mjp.univ-perp.fr/traites/sdn1919.htm

[16] Haakonssen, K. « Hugo Grotius and the History of Political Thought », in Political Theory, vol.13, pp. 239-265, 1985

[17] https://www.un.org/en/about-us/un-charter/chapter-7

[18] Steill B., The Battle of Bretton Woods: John Maynard Keynes, Harry Dexter White, and the Making of a New World Order, Princeton University Press, Princeton, N-J, 2013.

[19] Graz J.C., Aux sources de l’OMC : la Charte de La Havane, 1941-1950, Droz, Genève, 1999, 367 p..

[20] Besson S., « The Political Legitimacy of International Law: Sovereign States and their International Institutional Order. Carrying Dworkin’s Later Work on International Law Forward », Jus cogens, vol. 2, 2, 2020, p. 111-138.

[21] http://en.kremlin.ru/events/president/transcripts/24034 ; Levesque J., “En marge d’un fameux discours de Poutine », in Diplomatie, n°27 (May-June), 2007, pp. 38-41.

[22] Rao N., “The Upside of Rivalry” in Foreign Affairs, May-June 2023, https://www.foreignaffairs.com/india/modi-new-delhi-upside-rivalry?utm_medium=newsletters&utm_source=twofa&utm_campaign=The%20World%20Beyond%20Ukraine&utm_content=20230421&utm_term=FA%20This%20Week%20-%20112017

[23] Galbraith J. & J. Choi, “Inequality Under Globalization: State of Knowledge

and Implications for Economics,” in Edward Webster, Imraan Valodia and David Francis, edits., Inequality Studies from the Global South, Londres-New York, Routledge, 2020

[24] Subramanian A. & S-J. Wei, « The WTO promotes trade, strongly but unevenly », Journal of International Economics, vol. 72, no 1,‎ May 2007, p. 151–175

[25] Gowa J. & S. Y. Kim, « An Exclusive Country Club: The Effects of the GATT on Trade, 1950–94 », World Politics, vol. 57, no 4,‎ July 2005, p. 453–478

[26] William Glenn G., « Floating the System: Germany, the United States, and the Breakdown of Bretton Woods, 1969–1973 », in Diplomatic History, Vol.31 (n°2), 2007, pp. 295–323

[27] Eichengreen, B., . Exorbitant Privilege: The Rise and Fall of the Dollar and the Future of the International Monetary System. Oxford: Oxford University Press, 2011.

[28] Sapir J., Le Nouveau XXIè Siècle, le Seuil, Paris, 2008.

[29] Mearsheimer J., The Tragedy of Great Power Politics, New York, W. W. Norton, 2001

[30] Goldstein A., Rising to the Challenge. China’s Grand Strategy and International Security, Stanford University Press, 2005 ; Rosecrance R., « Power and international relations: The rise of China and its effects », International Studies Perspectives, vol. 7, 2006 Struye de Swielande T., « Les États-Unis et le nouvel ordre mondial émergent », Les Cahiers du RMES, vol. 5, no 1, 2008.

[31] Swaine M.D. & Ashley J. Tellis, Interpreting China’s Grand Strategy: Past, Present, and Future, Santa Monica, RAND, 2000; Friedberg A.L., « The future of U. S.-China relations: Is conflict inevitable? », International Security, vol. 30, no 2, 2005. Wang Y-K, « China’s grand strategy and U. S. primacy: Is China balancing American power? », Washington, CNAPS, Brookings, 2006

[32] Shambaugh D., « The new strategic triangle: US and European reactions to China’s rise », The Washington Quarterly, summer 2005, vol. 28, no 3, p. 7-25

[33] Poirier L., « La guerre du Golfe dans la généalogie de la stratégie », Stratégique, n° 51/52, 3e et 4e trimestres 1991.

[34] Dahl R.A., « The concept of power », in Behavioral Science, vol. 2, n° 3, 1957, p. 201-215.

[35] https://www.wto.org/french/docs_f/legal_f/marrakesh_decl_f.htm

[36] Primakov E., Mir posle 11 Sentjabrja, Moscow, Mysl’, 2002

[37] Sapir J., « The social roots of the financial crisis : implications for Europe » in C. Degryze, (ed), Social Developments in the European Union : 2008, Bruxelles, ETUI, 2009.

[38] Naughton B., “ China and the two crises: From 1997 to 2009”, Working Paper, JICA Ogata Sadako Research Institute for Peace and Development, 2013, https://www.jica.go.jp/jica-ri/publication/workingpaper/china_and_the_two_crises_from_1997_to_2009.html ; Fang Z, and Xiao G., “China in the context of the Asian crisis” in Honk-Kong, The China Review, Hong Kong University Press, 1999, pp. 165-178; “Pro-active policies by China in response to Asian Financial Crisis”, Ministry of Foreign Affairs of the Republic of China, https://www.fmprc.gov.cn/eng/ziliao_665539/3602_665543/3604_665547/200011/t20001117_697864.html#:~:text=In%20the%20wake%20of%20the,and%20emergency%20medicine%20given%20gratis.

[39] Sapir J., « Disastrous past, bright present, uncertain future », in Post-Soviet Affairs, vol. 18, n°1/2002, January-March, pp. 1-30.

[40] Sapir J., Le Nouveau XXIè Siècle, le Seuil, Paris, 2008.

[41] Golub, P. S. « La fin de la Pax Americana ? », Revue internationale et stratégique, vol. 72, no. 4, 2008, pp. 141-150 ; Alasuutari, P., « The Principles of Pax Americana » in Cultural Studies – Critical Methodologies, vol. 4(2), 2004, pp. 246–249.

[42] Bello W., Deglobalization, ideas for a New World Economy, London & New-York, Zed Book, 2002

[43] Sapir J., La Démondialisation, Paris, Le Seuil, 2011 ; Reprinted in an augmented version, Paris, Le Seuil, 2021.

[44] https://www.agenceecofin.com/actualites/2504-107709-13-pays-ont-officiellement-depose-des-demandes-d-adhesion-au-groupe-des-brics-selon-l-afrique-du-sud

[45] de Ruyt J., L’acte unique européen, Université de Bruxelles, dirigée par l’Institut d’études européennes, 1989, 389 p.

[46] Duval G., « Travail : du plein-emploi au chômage de masse », in Alternatives Économiques, 2018/4 (N° 378), p. 72-72 ; Armstrong H. & Taylor J., « The Measurement of Different Types of Unemployment » in Creedy J. (ed.) The Economics of Unemployment in Britain (London: Butterworth) pp. 99–127, 1981.

[47] Bourguignon F., La mondialisation de l’inégalité, Paris, Seuil, 2012.

[48] Atkinson A.B., Piketty T (eds.), Top Incomes over the Twentieth Century : A contrast between Continental European and English-speaking Countries, Oxford, Oxford University Press, 2007. See also Piketty T. and Saez E., « The Evolution of top incomes : A historical and international Perspective », Working Paper, n° 11 955, NBER (National Bureau of Economic Research), Cambridge, 2006 (www.nber.org/papers/w11955)

[49] Herrera, R., « La domination de la finance : origines, mécanismes, alternatives », in Marché et organisations, vol. 19, no. 3, 2013, pp. 127-146 ; Serfati, C., « La mondialisation sous la domination de la finance : une trajectoire insoutenable », in Mondes en développement, vol. 152, no. 4, 2010, pp. 129-144.

[50] See Ryan R.M., O’Toole C.M., & McCann F, « Does Bank Market Power affect SME Financing Constraints? », in Journal of Banking & Finance, vol. 49, 2014, pp. 495-505; Ratti R.A., Lee S. & Seol Y., in « Bank Concentration and Financial Constraints on Firm-Level Investment in Europe », Journal of Banking & Finance, vol. 32, n° 12, pp. 2684-2694; Ammable B & Chatelain J.B., « La concurrence imparfaite entre les intermédiaires financiers est-elle toujours néfaste à la croissance économique ? », in Revue économique, vol. 47, n° 3, 1996, pp. 765-775.

[51] Freeland C., Plutocrats : The Rise of the New Global Super Rich and the Fall of Everyone Else, Toronto, Doubleday, 2012.

[52] Guilluy C., La France Périphérique, Paris, Flammarion, 2015. Idem, Les Dépossédés, Paris, Flammarion, 2022.

[53] Fourquet J., L’Archipel français, Paris, Le Seuil, 2019.

[54] Bendali, Zakaria, et al. « Le mouvement des Gilets jaunes : un apprentissage en pratique(s) de la politique ? », in Politix, vol. 128, no. 4, 2019, pp. 143-177, https://www.cairn.info/revue-politix-2019-4-page-143.htm ; Tartakowsky, D., « Les Gilets jaunes, les mouvements sociaux et l’État », in L’ENA hors les murs, vol. 494, no. 2, 2019, pp. 9-10.https://www.cairn.info/revue-l-ena-hors-les-murs-2019-2-page-9.htm

[55] Espinoza M., Donald Trump’s Impact on the Republican Party, University of Texas, Rio Grande Valley, Policy Studies, n° 7-6-2021, 2021, https://scholarworks.utrgv.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1037&context=pol_fac

[56] https://www.theguardian.com/politics/2019/apr/23/former-communist-claire-fox-standing-as-mep-for-farages-brexit-party

[57] https://www.letemps.ch/monde/victoire-ecrasante-boris-johnson

[58] Poupin P., « L’expérience de la violence policière dans le mouvement des Gilets jaunes », in Sociologie et Sociétés, Volume 51, numéro 1-2, spring-fall 2019, p. 177–200. https://www.erudit.org/fr/revues/socsoc/2019-v51-n1-2-socsoc05787/1074734ar/

[59] Barma N., Chiozza G., Ratner E. et Weber S. (2009), “A World Without the West? Empirical Patterns and Theoretical Implications”, in Chinese Journal of International Politics, n° 2, Vol.4, 2009, pp. 525-544

[60] Bown C, « The 2018 Trade War and the End of Dispute Settlement as we Knew it », in VOXeu.org column n°13, June 2019

[61] Basedow R., « Strengthening the World Trade Organization – Critical Demands for Imperative Success Identifying Politically Viable Options for Incremental Reform », 27 April 2017, www.bertelsmann-stiftung.de/,

[62] Fabry E. & E. Tate, « Sauver l’organe d’appel de l’OMC ou revenir au Far West commercial ? », in Institut Jacques Delors, Policy Paper n° 225, 29 mai 2018, pp. 1-21 ; see also, Dunoff J.L. & Pollack M.A., « The Judicial Trilemma », in American Journal of International Law, Vol. 111, pp. 226/276.

[63] https://www.justice.gov/criminal-fraud/foreign-corrupt-practices-act

[64] Gauvain R., Rétablir la souveraineté de la France et de l’Europe et protéger nos entreprises des lois et mesures à portée extraterritoriale, Paris, Assemblée Nationale, 26 juin 2019, 101 p.

[65] http://www.assemblee-nationale.fr/14/rap-info/i4082.asp . Un rapport plus récent de 2019 fait le tour de cette question : GAUVAIN, Rétablir la souveraineté de la France et de l’Europe et protéger nos entreprises des lois et mesures à portée extraterritoriale, Paris, Assemblée Nationale, 26 juin 2019, 101 p., https://www.vie-publique.fr/sites/default/files/rapport/pdf/194000532.pdf

[66] Voir, Alstom Pleads Guilty and Agrees to Pay $772 Million Criminal Penalty to Resolve Foreign Bribery Charges, US Department of Justice, Office of Public Affairs, 22 décembre 2014, http://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.justice.gov%2Fopa%2Fpr%2Falstom-pleads-guilty-and-agrees-pay-772-million-criminal-penalty-resolve-foreign-bribery

[67] Maitre E., « Observatoire de la Dissuasion », FRS, bulletin n°55, June 2018, https://www.frstrategie.org/sites/default/files/documents/programmes/observatoire-de-la-dissuasion/bulletins/2018/55.pdf

[68] This country was one of the main losers of the 2014 round of sanctions : Fast 700 Millionen US-Dollar pro Monat: Deutschland leidet unter Russland-Sanktionen, in Handelsblatt, 11 octobre 2019, https://www.handelsblatt.com/politik/international/krim-streit-fast-700-millionen-us-dollar-pro-monat-deutschland-leidet-unter-russland-sanktionen/25107884.html?ticket=ST-44354031-vztL3Mvyz2G7mcsrF6Tv-ap4

[69] https://www.consilium.europa.eu/fr/policies/sanctions/iran/jcpoa-restrictive-measures/

[70] https://www.capital.fr/entreprises-marches/total-abandonne-south-pars-11-en-iran-a-moins-dune-derogation-1288307

[71] Kirshner, J., “Dollar Primacy and American Power: What’s at Stake?” in Review of International Political Economy, vol.15, no. 3, 2008, pp. 418–438

[72] The French intelligence agency focusing on internal security.

[73] Egrelle O., Airbus espionné par les Etats-Unis, in Portail de l’IE, 23 novembre 2018, https://portail-ie.fr/analysis/1987/airbus-espionne-par-les-etats-unis

[74] Goldberg, L., “The International Role of the Dollar: Does It Matter if This Changes?”, Staff Report, No. 522, New York: Federal Reserve Bank of New York, 2011.

[75] Ghymers C., « Réagir à l’emprise du dollar », in Aglietta M. (ed.), L’ECU et la vieille dame, Paris, Economica, 1986, pp. 23-47.

[76] Aglietta M., La Fin des Devises Clés, Paris, La Découverte, coll. Agalma, 1986.

[77] Carney, M. “The Growing Challenges for Monetary Policy in the Current International Monetary and Financial System” Speech at the Jackson Hole Symposium 2019, August 23 2019. www.bis.org/review/r190827b.pdf

[78] To the difference of what have expressed Portes, R., and Rey, H., “The Emergence of the Euro as an International Currency”, in Begg, D., von Hagen, J., Wyplosz, C., and Zimmermann, K. F. (eds.), EMU: Prospects and Challenges for the Euro, Oxford: Blackwell, 1998, pp. 307–304.

[79] McDowell, D., “Financial Sanctions and Political Risk in the International Currency System” in Review of International Political Economy, vol. 28, no. 3, 2020, pp. 635–661.

[80] Gopinath, G., and Stein, J. C., “Banking, Trade, and the Making of a Dominant Currency” in The Quarterly Journal of Economics, vol. 136, no. 2, 2021, pp. 783–830.

[81] Helleiner, E., and Kirshner, J. The Future of the Dollar, Ithaca: Cornell University Press, 2009.

[82] Kilic K. & Marin D., How COVID-19 is transforming the world economy, CEPR, May 2020.

[83] Fulconis F. & Paché G., “Pandémie de COCID-19 et Chaines Logistiques” in Revue Française de Gestion, 2020/8, n°293, 2020, pp. 171-181.

[84] Dauvin M., “Évaluation du choc d’approvisionnement » in Revue de l’OFCE, 2022/2, n°177, 2022, pp. 101-115

[85] Derrien G & Van Der Putten R., « Des chaînes d’approvisionnement plus résilientes après la pandémie de la Covid-19 » in BNP-Paribas Conjoncture, December 20, 2021, https://economic-research.bnpparibas.com/html/fr-FR/chaines-approvisionnement-resilientes-pandemie-Covid-19-20/12/2021,44859

[86] For the EU Bēlin M. and Hanousek J., “Making sanctions bite: the EU-Russian sanctions of 2014”, April 29th 2019, VoxEU – CEPR, https://www.consilium.europa.eu/fr/infographics/eu-sanctions-against-russia-over-ukraine/; for the USA, https://www.congress.gov/bill/115th-congress/house-bill/3364/text

[87] https://finance.ec.europa.eu/eu-and-world/sanctions-restrictive-measures/sanctions-adopted-following-russias-military-aggression-against-ukraine_en

[88] For the EU countries https://www.consilium.europa.eu/fr/policies/sanctions/restrictive-measures-against-russia-over-ukraine/#economic; for the USA https://home.treasury.gov/system/files/126/14065.pdf & https://home.treasury.gov/system/files/126/fr87_41589.pdf and https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2022/04/06/fact-sheet-united-states-g7-and-eu-impose-severe-and-immediate-costs-on-russia/

[89] MondAfrique, “L’isolement de la Russie, un fantasme de l’Occident », August 27, 2022, https://mondafrique.com/lisolement-de-la-russie-est-un-fantasme-de-loccident/

[90] Kantchev, G., “Russia’s Wealth Fund to Ditch Dollar Amid US Sanctions Threat”, in Wall Street Journal June 3, 2021. www.wsj.com/articles/russias-wealth-fund-to-ditch-dollar-amid-u-s-sanctions-threat-11622730123

[91] Sapir J., “Is eurozone accumulating an historic lag toward Asia in the Covid-19 context?” in Economic Revival of RussiaNo.1 (67)/2021, pp. 89-102.

[92] Sapir J., « The Economic Shock of the Health Crisis in 2020: Comparing the Scale of Governments Support » in Studies on Russian Economic Development, Vol. 32, No. 6, 2021, pp. 579–592.

[93] Sapir J., “Wendet sich der Wirtschaftskrieg gegen Russland gegen seine Initiatoren?” in Stefan Luft, Sandra Kostner (Editors): Ukrainekrieg. Warum Europa eine neue Entspannungspolitik braucht, Frankfurt am Main, 2023, Westend-Verlag

[94] See, Luft, G., “The Anti-dollar Awakening could be Ruder and Sooner than most Economists Predict”, August 27, 2018, https://www.cnbc.com/2018/08/27/the-anti-dollar-awakening-could-be-ruder-and-sooner-than-most-economists-predict.html ;
Ladasic, I. K. “De-dollarization Of Oil And Gas Trade” in 17th International Multidisciplinary Scientific GeoConference SGEM 2017, no.15, pp. 99–106:

[95] GT Staff reporters, ”BRICS currency ‘plausible alternative’ to dollar hegemony” in Global Times, May 14, 2023, https://www.globaltimes.cn/page/202305/1290700.shtml ; Liu Z.. & Papa M., “Can BRICS De-dollarize the Global Financial System” in Elements in the Economics of Emerging Markets, Cambridge University Press, January 2022, https://www.cambridge.org/core/elements/can-brics-dedollarize-the-global-financial-system/0AEF98D2F232072409E9556620AE09B0

[96] Ping L., “The trend toward de-dollarization become clearer as dollar weaponization damages its credibility” in Global Times, April 28, 2023, https://www.globaltimes.cn/page/202304/1289944.shtml

[97] May 21, 2020, https://www.bloomberg.com/news/videos/2020-05-21/reinhart-says-covid-19-is-the-last-nail-in-the-coffin-of-globalization-video

[98] https://www.brookings.edu/opinions/less-globalization-more-multilateralism/

[99] James H., « Deglobalization: The Rise of Disembedded Unilateralism » in Annual Review of Financial Economics, Vol. 10:219-237 (Volume publication date November 2018), (https://doi.org/10.1146/annurev-financial-110217-022625 )

[100] James H., Deglobalization as a Global Challenge, Princeton U., Center for International Governance Innovation, CIGI Papers No. 135, Princeton, NJ, Juin 2017.

[101] Stiglitz J.E., « Getting deglobalisation right” in Social Europe, June 7, 2022, https://www.socialeurope.eu/getting-deglobalisation-right

[102] https://www.imf.org/en/News/Articles/2022/10/06/sp-2022-annual-meetings-curtain-raiser

[103] Sapir J., Le Protectionnisme, Paris, PUF, coll. Que-Sais-Je, 2022.

[104] Booth P., “Is Protectionisme making a comeback”, November 18, 2019, https://iea.org.uk/is-protectionism-making-a-comeback-part-1/ & https://iea.org.uk/is-protectionism-making-a-comeback-part-2/ ; Khandelwal A., Goldberg P., Kennedy P., Fajgelbaum P., “The return to protectionism”, in CEPR – VoxEU, November 7, 2019, https://cepr.org/voxeu/columns/return-protectionism

[105] Something already described in Sapir J., La Démondialisation, new edition, op.cit..

[106] Deng H., « 20 Years of SCO, Development, Experience and Future Directions”, in Contemporary International Relations， Volume 31, Number 4; July/August 2021. See also, https://news.cgtn.com/news/2022-09-12/SCO-secretary-general-More-countries-interested-in-joining-the-group-1dgSBJHBx9C/index.html and Nadin R., Nijhar I. & Mami E., “Shanghai Cooperation Organization Summit 2022: key takeaways”, September 23, 2022, https://odi.org/en/insights/shanghai-cooperation-organisation-summit-2022-key-takeaways/

[107] Stokes B., « The World needs an Economic NATO” in Foreign Policy, May 17, 2022, https://foreignpolicy.com/2022/05/17/ukraine-war-russia-sanctions-economic-nato-g7/

[108] Harding M, Lindé J., Trabandt M., “Understanding Post-Covid Inflation”, IMF, Working Paper, n° WP 23-10, January 20, 2023, https://www.elibrary.imf.org/view/journals/001/2023/010/article-A001-en.xml

[109] Forbes, K. J., Gagnon, J. and Collins, Ch. G., “Pandemic inflation and nonlinear, global Phillips curves”, in Peterson Institute for International Economics, Working Paper, No. 21-15, 2021, VoxEU.org. Gopinath, G., “How will the Pandemic and War Shape Future Monetary Policy?,” Speech delivered at the Jackson Hole Symposium, op.cit..

[110] Leseul G. (et alii), « Commission d’enquête chargée d’identifier les facteurs qui ont conduit à la chute de la part de l’industrie dans le PIB de la France et de définir les moyens à mettre en oeuvre pour relocaliser l’industrie et notamment celle du médicament », Sénat de la République Française, rapport N° 4923, January 19, 2022, https://www2.assemblee-nationale.fr/15/autres-commissions/commissions-d-enquete-de-la-xv-eme-legislature/commission-d-enquete-sur-la-desindustrialisation/(block)/RapEnquete

[111] http://gasprocessingnews.com/news/2023/03/europe-facing-costly-winter-without-enough-long-term-lng-deals/

[112] See the contribution of Joshka Fisher, the former minister of Foreign affairs of Germany in Project Syndicate,https://www.project-syndicate.org/commentary/europe-biggest-loser-in-multipolar-world-by-joschka-fischer-2023-05?utm_source=Project%20Syndicate%20Newsletter&utm_campaign=649968e73b-sunday_newsletter_05_21_2023&utm_medium=email&utm_term=0_73bad5b7d8-649968e73b-104930809&mc_cid=649968e73b&mc_eid=ce43353b62&barrier=accesspaylog

[113] Sapir J., « Russia’s economic growth and European integration » in J. Wilhelmsen (ed.) Putin’s Russia: Strategic Westernization ?, Norwegian Institute of International Affairs, Oslo, 2004, pp. 85-96.

[114] Adewale A.R., « Import-substitution industrialisation and economic growth – Evidence from the group of BRICS countries” in Future Business Journal, n°3, 2017, pp. 138-158, p. 142-143.

[115] https://expert.ru/2022/12/18/atlant-pozhal-plechami-kak-vosstanavlivayetsya-i-razvivayetsya-rossiyskiy-avtoprom/

[116] Krugman, P., “Import protection as export promotion: International competition in the presence of oligopoly and economies of scale” (pp. 180–193). In H. Kierzkowski (Ed.), Monopolistic Competition and International Trade, Londres, Oxford University Press, 1984.

[117] Gusev M.S, “Strategija Yekonomičeskogo Razvitija 1035: puti preodolenija dolgosročnoj stagnatsii » in Problemy Prognozirovanija, 2/2023 (n°197), pp. 18-29. See also Frolov I. Ye., Belousov D.R., Artemenko V.G., Ganičev N.A., Koshovets O.B., Klepač A.N., O Dolgosročnom Naučno-Tekhnologičeskom Razvitii Rossii, Moscow, IEF-RAS, Scientific Report, 2022, https://ecfor.ru/publication/o-dolgosrochnom-nauchno-tehnologicheskom-razvitii-rossii/

[118] Shirov A.A., « Development of the Russian Economy in the Medium Term: Risks and Opportunities» in Studies in Russian Economic Development, vol. 34, n°2, 2023, pp. 159-166.

[119] UNCTAD, China’s Structural Transformation: What Can Developing Countries Learn, Geneva, UNCTAD, GDS/2022/1, https://unctad.org/system/files/official-document/gds2022d1_en.pdf

[120] https://www.globaltimes.cn/page/202303/1286727.shtml

[121] Barreiro de Souza K., Quinet de Andrade Bastos S., Salgueiro Perobelli F., « Multiple trends of tertiarization: A comparative input–output analysis of the service sector expansion between Brazil and United States”, in Economia, Volume 17, Issue 2, 2016, PP. 141-158; Greenhalgh C. & Gregory M., “Structural change and the New Service Economy”, in Oxford Bulletin of Economic Statistics, 63 (Special Issue), 2001, pp. 629-646 Daniels P.W., Services Industries in the World Economic, Cambridge, Blackwell, 1993.

[122] See : Lichtenstein, C., « Les relations industrie-services dans la tertiarisation des économies. » In Revue internationale P.M.E., volume 6, number 2, 1993, p. 9–33.

[123] Ishshenko V. « Russia’s military keynesianism », Al Jazeera 14/02/2023, https://www.aljazeera.com/opinions/2022/10/26/russias-military-keynesianism

[124] Cooper J., Implementation of the Russian Federal Budget During January-July 2022 and the Spending on the Military, SIPRI Background Paper, SIPRI, Stockholm, October 2022, https://www.sipri.org/sites/default/files/2022-10/bp_2210_russianmilex.pdf

[125] The INSEE definition could be seen at https://www.insee.fr/fr/metadonnees/definition/c1275

[126] Data obtained during the European Business Association Webinar, Februray 27, 2023.

[127] Historical average was 83,2% in France for 1963-1989 (source : Bourlange D., Chaney E., « Taux d’utilisation des capacités de production : un reflet des fluctuations conjoncturelles », In Économie et statistique, n°231, April 1990. pp. 49-70) and 83,9% for 2009-2019. It had fallen to 81,8% in 2022 (https://www.insee.fr/fr/statistiques/serie/001586738#Telechargement). In the USA the production capacity utilization ratio is 79,8% for 2022 (https://fr.tradingeconomics.com/united-states/capacity-utilization )

[128] Sapir J., “Экономическое планирование: ренессанс забытой практики и возможности для России » in Ekspert n°4/2023, January 23, 2023, https://expert.ru/expert/2023/04/ekonomicheskoye-planirovaniye-renessans-zabytoy-praktiki-i-vozmozhnosti-dlya-rossii/

[129] https://www.democrats.senate.gov/imo/media/doc/inflation_reduction_act_one_page_summary.pdf See also Stiglitz J.E. “Why the Inflation Reduction Act is a Big Deal” in Project Syndicate, August 8, 2022, https://www.project-syndicate.org/commentary/us-inflation-reduction-act-is-a-big-deal-by-joseph-e-stiglitz-2022-08?barrier=accesspaylog&utm_term=&utm_campaign=&utm_source=adwords&utm_medium=ppc&hsa_acc=1220154768&hsa_cam=12374283753&hsa_grp=117511853986&hsa_ad=499567080222&hsa_src=g&hsa_tgt=aud-1249316000597:dsa-19959388920&hsa_kw=&hsa_mt=&hsa_net=adwords&hsa_ver=3&gad=1&gclid=CjwKCAjwgqejBhBAEiwAuWHioOck-GaQCMtd-PKCLXS_QroDjeSzqT63WRnk3Gje9p6-hb6tcx1zOxoCh3sQAvD_BwE

[130] Sapir J., “Cтанет ли плановая экономика нашим будущим?” in Проблемы прогнозирования, n°6 (195), 2022, pp. 6-26.

_____________________________________________________________________________

 

[Artigo tirado do sitio web francés Les Crises, do 30 de maio de 2023]

Volver

Novas relacionadas