As contradicións do capital e dos coidados

Nancy Fraser - 26 Ago 2020

As loitas en torno aos límites referentes á reprodución social son tan centrais para a actual conxuntura como as loitas de clase no ámbito da produción económica. Responden, sobre todo, a unha «crise dos coidados», que ten as súas raíces na dinámica estrutural do capitalismo financeirizado. Globalizado e impulsado pola débeda, este capitalismo está expropiando sistematicamente as capacidades dispoñíbeis para soster as conexións sociais

A “crise dos coidados” neste momento uno dos principais temas de debate público(1). Decote relacionada con ideas como «pobreza de tempo», «equilibrio familia-traballo» e «esgotamento social», fai referencia ás presións que desde diversos puntos están actualmente espremendo un conxunto chave de capacidades sociais: as dispoñíbeis para ter e criar nenos, coidar de amigos e familiares, manter fogares e comunidades máis amplas, e soster relacións máis en xeral(2). Historicamente, estes procesos de «reprodución social» estiveron considerados traballo de mulleres, aínda que os homes sempre realizaron tamén parte destes. Os coidados, que comprenden tanto traballo afectivo como material e con frecuencia se realizan sen remuneración, son indispensábeis para a sociedade. Sen eles non podería haber cultura, nin economía, nin organización política. Ningunha sociedade que sistematicamente debilite a súa reprodución social logra perdurar moito. Hoxe en día, porén, unha nova forma de sociedade capitalista está facendo exactamente iso. O resultado é unha enorme crise non só dos coidados, senón tamén da reprodución social no seu sentido máis amplo.

 Entendo esta crise como un dos compoñentes dunha «crise xeral», que inclúe tamén vectores económicos, ecolóxicos e políticos, que se entrecruzan e exacerban mutuamente. O aspecto da reprodución social forma unha dimensión importante desta crise xeral, pero con frecuencia queda esquecido nos actuais debates, que se centran principalmente nos perigos económicos ou ecolóxicos. Este «separatismo crítico» é problemático; o aspecto social é tan fundamental na crise xeral que ningún dos outros pode entenderse axeitadamente facendo abstracción del. Porén, tamén se pode afirmar o contrario. A crise da reprodución social non é un elemento independente e non se pode entender adecuadamente por si soa. Como deberiamos interpretala, daquela? Eu sosteño que a «crise dos coidados» é mellor interpretala como unha expresión máis ou menos aguda das contradicións sociorreprodutivas do capitalismo financeirizado. Esta formulación suxire dúas ideas. En primeiro lugar, as actuais tensións ás que están sometidos os coidados non son accidentais, senón que teñen unhas fondas raíces sistémicas na estrutura da nosa orde social, que eu denomino aquí capitalismo financeirizado. No entanto, e este é o segundo punto, a actual crise da reprodución social indica que hai algo podre non só na actual forma financeirizada do capitalismo, senón na sociedade capitalista per se.

 Sosteño que toda forma de sociedade capitalista alberga unha contradición ou «tendencia á crise» sociorreprodutiva profundamente asentada: por unha banda, a reprodución social é unha das condicións que posibilitan a acumulación sostida de capital; por outra, a orientación do capitalismo á acumulación ilimitada tende a desestabilizar os procesos mesmos de reprodución social sobre os cales se asenta. Esta contradición sociorreprodutiva do capitalismo sitúase na base da denominada crise dos coidados. Aínda que inherente ao capitalismo como tal, asume unha forma diferente e distintiva en cada forma historicamente específica da sociedade capitalista: no capitalismo liberal competitivo do século XIX; no capitalismo xestionado polo Estado posterior á Segunda Guerra Mundial; e no capitalismo neoliberal financeirizado do noso tempo. Os déficits de coidados que experimentamos hoxe son a forma que esta contradición adopta nesta terceira fase, a máis recente, do desenvolvemento capitalista.

 Para desenvolver esta tese, propoño explicar primeiro a contradición social do capitalismo como tal, na súa forma xeral. En segundo lugar, esbozo a súa evolución histórica nas dúas fases anteriores do desenvolvemento capitalista. Para rematar, suxiro interpretar os «déficits dos coidados» de hoxe en día como expresións da contradición social do capitalismo na súa actual fase financeirizada.

Uso parasitario do mundo de vida

 A maioría dos estudosos da crise contemporánea céntranse nas contradicións internas do sistema económico capitalista. No núcleo deste, afirman, radica unha tendencia innata á autodesestabilización, que se expresa periodicamente mediante crises económicas. Este punto de vista é atinado até certo punto, pero non ofrece unha imaxe completa das tendencias inherentes do capitalismo á crise. Ao adoptar unha perspectiva economicista, interpreta o capitalismo de xeito excesivamente restritiva como un sistema económico pura e simplemente. Pola contra, asumirei unha interpretación máis ampla do capitalismo, que abrangue tanto a súa economía formal como as condicións primordiais «non económicas» desta. O devandito punto de vista permítenos conceptualizar e criticar toda a gama de tendencias do capitalismo á crise, incluídas as que afectan á reprodución social.

 O meu argumento é que o subsistema económico do capitalismo depende de actividades de reprodución social externas a el, que constitúen unha das condicións primordiais que posibilitan a súa existencia. Outras condicións primordiais son as funcións de gobernanza desempeñadas polos poderes públicos e a dispoñibilidade da natureza como fonte de «insumos produtivos» e como «sumidoiro» dos residuos da produción(3). Aquí voume centrar, porén, no modo no que a economía capitalista depende -podería dicirse que se aproveita sen custo ningún- de actividades de reposición, prestación de coidados e interacción que producen e sosteñen vínculos sociais, aínda que non lles asigna valor monetario e trátaos coma se fosen gratuítos. Denominada de diversas formas («coidados», «traballo afectivo» ou «subxectivación»), a devandita actividade forma os suxeitos humanos do capitalismo, sosténdoos como seres naturais personificados, á vez que os constitúe como seres sociais, formando os seus habitus e os ethos culturais nos que se moven. O traballo de traer ao mundo e socializar os nenos é fundamental para este proceso, do mesmo xeito que coidar os anciáns, manter os fogares, construír comunidades e soster os significados, as disposicións afectivas e os horizontes de valor compartidos que apontoan a cooperación social. Nas sociedades capitalistas, boa parte desta actividade, aínda que non toda, se efectúa á marxe do mercado: en vivendas, barrios, asociacións da sociedade civil, redes informais e institucións públicas tales como as escolas; e unha parte relativamente pequena da mesma adopta a forma de traballo asalariado. A actividade de reprodución social non asalariada é necesaria para a existencia do traballo asalariado, para a acumulación de plusvalor e para o funcionamento do capitalismo como tal. Ningunha destas cousas podería existir en ausencia do traballo doméstico, a crianza de nenos, o ensino escolar, os coidados afectivos e toda unha serie de actividades que serven para producir novas xeracións de traballadores e repoñer as existentes, así como para manter os vínculos sociais e as mentalidades compartidas. A reprodución social é unha condición primordial indispensábel para a posibilidade da produción económica nunha sociedade capitalista(4).

 Polo menos desde a era industrial, porén, as sociedades capitalistas separaron o traballo de reprodución social do traballo de reprodución económica. Asociando o primeiro coas mulleres e o segundo cos homes, remuneraron as actividades «reprodutivas» coa moeda do «amor» e a «virtude», á vez que compensaban o «traballo produtivo» con diñeiro. Deste xeito, as sociedades capitalistas crearon unha base institucional para formas novas e modernas de subordinación das mulleres. Separando o traballo reprodutivo do universo das actividades humanas en xeral, no que antes o traballo das mulleres ocupaba un lugar recoñecido, relegárono a unha «esfera doméstica» de nova institucionalización na que a importancia social do devandito traballo quedou escurecida. E neste mundo novo, no que o diñeiro se converteu no principal medio de poder, o feito de non estar remunerado selou a cuestión: quen efectúa o devandito traballo está estruturalmente subordinada a aqueles que reciben salarios monetarios, aínda que o seu traballo proporcione unha precondición necesaria para o traballo asalariado, á vez que este resulta saturado de novos e falseados ideais domésticos de feminidade.

 En xeral, polo tanto, as sociedades capitalistas separan a reprodución social da produción económica, asociando a primeira coas mulleres, e escurecendo a súa importancia e o seu valor. Paradoxalmente, así e todo, fan depender as súas economías oficiais dos mesmísimos procesos de reprodución social cuxo valor rexeitan. Esta peculiar relación de separación-dependencia-rexeitamento é unha fonte inherente de inestabilidade: por unha banda, a produción económica capitalista non é autosuficiente, senón que depende da reprodución social; por outra, a súa tendencia á acumulación ilimitada ameaza con desestabilizar os mesmísimos procesos e capacidades reprodutivas que o capital necesita (e tamén o resto de nós). Co tempo a consecuencia pode ser, como veremos, a de facer perigar as condicións sociais necesarias para a economía capitalista. Trátase, en efecto, dunha «contradición social» inherente á estrutura profunda da sociedade capitalista. Como as contradicións económicas salientadas polos marxistas, tamén esta cimenta unha tendencia ás crises. Neste caso, no entanto, a contradición non se sitúa «dentro» da economía capitalista, senón na fronteira que simultaneamente separa e conecta produción e reprodución. Nin intraeconómica nin intradoméstica, é unha contradición entre estes dous elementos constituíntes da sociedade capitalista. Cpm frecuencia, por suposto, esta contradición é silenciada e a tendencia correspondente ás crises permanece oculta. Agudízase, con todo, cando a tendencia do capital a ampliar a acumulación se desancora das súas bases sociais e se volve contra elas. Neste caso, a lóxica da produción económica anteponse á da reprodución social, desestabilizando os mesmos procesos dos que depende o capital, e facendo perigar as capacidades sociais, tanto domésticas como públicas, necesarias para soster a acumulación a longo prazo. Destruíndo as súas propias condicións de posibilidade, a dinámica de acumulación de capital morde de feito o seu propio rabo.

Realizacións históricas

 Esta é a estrutura da tendencia xeral do «capitalismo como tal» á crise social. Porén, a sociedade capitalista só existe en formas históricas ou réximes de acumulación específicos. A organización capitalista da reprodución social experimentou de feito grandes cambios históricos, moitas veces como resultado da protesta política; en especial en períodos de crise nos que os actores sociais loitan en torno aos límites que separan a «economía» da «sociedade», a «produción» da «reprodución» e o «traballo» da «familia», e en ocasións conseguen trazalos de novo. Estas «loitas en torno aos límites», como eu as chamo, son tan fundamentais para as sociedades capitalistas como a loita de clases analizadas por Marx, e os cambios que producen marcan transformacións de alcance histórico(5). Unha perspectiva que sitúe en primeiro plano estes cambios pode distinguir polo menos tres réximes de reprodución social asociados a modelos específicos de produción económica na historia do capitalismo.

 O primeiro é o réxime de capitalismo competitivo liberal do século XIX. Combinando explotación industrial no centro europeo da economía-mundo capitalista coa expropiación colonial na periferia, este réxime tendía a deixar os traballadores reproducirse de xeito «autónomo», fóra dos circuítos do valor monetizado, mentres os Estados se mantiñan á marxe. Pero tamén creou un novo imaxinario burgués de domesticidade. Catalogando a reprodución social como territorio das mulleres dentro da familia privada, este réxime elaborou o ideal de «esferas separadas», á vez que privaba a maioría das condicións necesarias para realizalo.

 O segundo réxime é o capitalismo xestionado polo Estado propio do século XX. Baseado na produción industrial e en elevados niveis de consumo familiar nos países máis desenvolvidos da economía-mundo capitalista e sustentado pola continuación da expropiación colonial e poscolonial na periferia, este réxime organizou a reprodución social a través da provisión estatal e corporativa de benestar social. Ao modificar o modelo victoriano de esferas separadas, promoveu o ideal aparentemente máis moderno do «salario familiar», malia que, de novo, relativamente poucas familias lograron alcanzalo.

 O terceiro réxime é o capitalismo financeirizado e globalizador do momento actual. Este réxime deslocalizou os procesos de produción, trasladándoos a rexións de baixos salarios, atraeu as mulleres á forza de traballo remunerada e promoveu a desinvestimento estatal e corporativa en benestar social. Ao externalizar o traballo dos coidados a familias e comunidades, diminuíu simultaneamente a capacidade de ambas para efectualo. O resultado, no medio dunha crecente desigualdade, é unha organización dualizada da reprodución social, mercantilizada para aqueles que poden pagala, privatizada para aqueles que non poden, todo iso disimulado polo ideal aínda máis moderno da «familia con douss provedores».

 En cada réxime, polo tanto, as condicións sociorreprodutivas para a produción capitalista asumiron unha forma institucional diferente e materializaron unha orde normativa distinta: primeiro «esferas separadas», despois «o salario familiar» e agora a «familia con dous provedores». En cada un destes casos, tamén, a contradición social da sociedade capitalista asumiu un aspecto diverso, atopando expresión nun conxunto distinto de fenómenos de crise. En cada réxime, para rematar, a contradición social do capitalismo incitou diferentes loitas sociais: loita de clases, sen dúbida, pero tamén loitas en torno aos límites, ambas mesturadas á súa vez con outras que pretendían a emancipación das mulleres, dos escravos e dos pobos colonizados.

Relegación das mulleres ao fogar

 Considérese, en primeiro lugar, o capitalismo competitivo liberal do século XIX. Nesa época, os imperativos da produción e da reprodución parecían situarse directamente en contradición directa. Nos primeiros centros fabrís dos países do centro da economía-mundo capitalista, os industriais introduciron a mulleres e nenos nas súas fábricas e minas, ansiosos por explotar os seus reducidos niveis salariais e a súa suposta docilidade. Cun salario de miseria e obrigados a traballar longas xornadas en condicións insalubres, estas traballadoras e traballadores convertéronse en iconas do desprezo do capital polas relacións e as capacidades sociais que sostiñan a súa produtividade(6). O resultado foi unha crise polo menos en dous planos: por unha banda, unha crise da reprodución social entre as clases pobres e traballadoras, cuxa capacidade de sustento e de reposición se tensaron até chegar case ao punto de ruptura; por outra, un pánico moral entre as clases medias, ás que escandalizaba o que consideraban a «destrución da familia» e a «desexualización» das mulleres proletarias. Tan desesperada chegou a ser a situación, que mesmo críticos tan perspicaces como Marx e Engels confundiron este conflito directo inicial entre produción económica e reprodución social co punto final deste. Imaxinando que o capitalismo entrara na súa crise terminal, creron que, ao destruír a familia de clase obreira, o sistema estaba tamén erradicando a base da opresión das mulleres(7). Pero o que de feito ocorreu foi exactamente o contrario: co tempo, as sociedades capitalistas atoparon recursos para xestionar esta contradición mediante a creación da «familia» na súa forma restrinxida moderna, a invención de novos e intensificados significados da diferenza de xénero e a modernización da dominación masculina.

 O proceso de axuste empezou, no centro europeo, cunha lexislación proteccionista. A idea era estabilizar a reprodución social limitando a explotación de mulleres e nenos no traballo fabril(8). Encabezada polos reformadores de clase media en alianza coas nacentes organizacións obreiras, esta «solución» reflectía unha complexa amálgama de motivos diferentes. Un dos obxectivos, celebremente posto de relevo por Karl Polanyi, era o de defender a «sociedade» contra a «economía»(9). Outro era o de mitigar a ansiedade pola «nivelación de xénero». Pero estes motivos estaban tamén relacionados con algo máis: a insistencia na autoridade masculina sobre mulleres e nenos, en especial dentro da familia(10). Como resultado, a loita por garantir a integridade da reprodución social acabou ligada á defensa da dominación masculina.

 O efecto pretendido, porén, era o de silenciar a contradición social no núcleo capitalista, mesmo mentres a escravitude e o colonialismo a elevaban a un ton extremo na periferia. Creando o que Maria Mies denominou a «housewifization», isto é, a relegación das mulleres ao fogar, como a outra cara da colonización(11), o capitalismo competitivo liberal elaborou un novo imaxinario de xénero centrado en esferas separadas. Presentando a muller como «o anxo do fogar», os seus defensores pretendían crear un lastre estabilizador contra a volatilidade da economía. O feroz mundo da produción debía estar flanqueado por un «refuxio nun mundo desapiadado»(12). Mentres cada parte se ativese á esfera que se lle asignou como propia e servise de complemento da outra, o potencial conflito entre elas manteríase agochado.

 En realidade, esta «solución» demostrou ser moi inestábel. A lexislación proteccionista non podía garantir a reprodución do traballo cando os salarios se mantiñan por baixo do necesario para soster unha familia; cando os bloques de vivendas ateigados e rodeados de contaminación impedían a intimidade e danaban os pulmóns; cando o propio emprego (se é que se tiña) estaba sometido a salvaxes flutuacións debido ás crebas, caídas bursátiles e os pánicos financeiros. E esas solucións tampouco satisfacían os traballadores. Loitando por melloras salariais e mellores condicións de traballo, formaron sindicatos, fixeron folgas e afiliáronse a partidos obreiros e socialistas. Esgazado por un conflito de clase de amplo espectro e cada vez máis agudo, o capitalismo non parecía ter o futuro asegurado.

 As esferas separadas resultaron igual de problemáticas. As mulleres pobres, racializadas e obreiras non estaban en condicións de satisfacer os ideais victorianos de domesticidade; aínda que a lexislación proteccionista mitigou a súa explotación directa, non proporcionou respaldo material ou compensación polos salarios perdidos. E tampouco as mulleres de clase media que se podían acomodar aos ideais victorianos estaban sempre satisfeitas coa súa situación, que combinaba o confort material e o prestixio moral coa minoría de idade xurídica e a dependencia institucionalizada. Para ambos os grupos, a «solución» das esferas separadas produciuse en gran medida a expensas das mulleres. Pero tamén as enfrontou entre si: véxanse os debates do século XIX pola prostitución, que situaban as preocupacións filantrópicas das mulleres victorianas de clase media contra os intereses materiais das súas «irmás caídas»(13).

 Unha dinámica distinta se despregou na periferia. Alí, mentres o colonialismo extractivo devastaba as poboacións sometidas, nin as esferas separadas nin a protección social gozaban de influencia ningunha. Lonxe de intentar protexer as relacións de reprodución social autóctonas, as potencias metropolitanas promovían activamente a súa destrución. Saqueábase os campesiños, esnaquizábanse as súas comunidades, para obter os alimentos, os produtos téxtiles, os minerais e a enerxía baratos sen os que a explotación dos traballadores industriais da metrópole non sería rendíbel. Nas Américas, pola súa banda, as capacidades reprodutivas das mulleres escravizadas eran instrumentalizadas para os cálculos de beneficio dos plantadores, que de xeito sistemático separaban as familias escravas vendendo os seus membros a diferentes propietarios(14). Os nenos nativos eran tamén arrincados das súas comunidades, recluídos en colexios de misioneiros e sometidos a disciplinas de asimilación coercitivas(15). Cando facían falta racionalizacións, o estado «atrasado, patriarcal» das organizacións de parentesco precapitalistas dos indíxenas era moi útil. Tamén aquí, entre os colonialistas, as filántropas atoparon unha plataforma pública, animando «os homes brancos a salvaren as mulleres de pel escura dos homes de pel escura»(16).

 En ambos os escenarios, a periferia e o centro, os movementos feministas atopáronse sorteando un campo de minas político. Rexeitando a dependencia da muller casada e as esferas separadas e, ao mesmo tempo, esixindo o dereito a votar, a negarse a manter relacións sexuais, a dispoñer de propiedades, a asinar contratos, a exercer profesións e a controlar os seus propios salarios, as feministas liberais parecían valorar a aspiración «masculina» á autonomía sobre os ideais «femininos» da crianza. E neste punto, aínda que en poucos máis, as súas homólogas feministas socialistas mostrábanse completamente de acordo. Concibindo a entrada das mulleres no traballo remunerado como o camiño cara á emancipación, tamén estas últimas preferían os valores «masculinos» asociados coa produción aos asociados coa reprodución. Estas asociacións eran ideolóxicas, sen dúbida, pero tras elas radicaba unha intuición profunda: malia as novas formas de dominación que traía consigo, a erosión das relacións de parentesco tradicionais provocada polo capitalismo contiña un impulso emancipador.

 Atrapadas nunha dobre pinza, moitas feministas atopaban escaso consolo en calquera dos dous lados do dobre movemento de Polanyi: nin o da protección social, coa súa adscrición á dominación masculina, nin o da mercantilización, co seu descoido da reprodución social. Incapaces de rexeitar ou asumir sen máis a orde liberal, necesitaban unha terceira alternativa, que chamaron emancipación. Na medida na que as feministas lograron personificar o termo, aproveitaron de feito a dualista figura polanyiana e substituírona polo que poderiamos denominar un «triplo movemento». Neste conflito a tres bandas, os partidarios da protección e os partidarios da mercantilización non só chocaron mutuamente, senón que tamén o fixeron cos defensores da emancipación: coas feministas, sen dúbida, pero tamén con socialistas, abolicionistas e anticolonialistas de ambos os xéneros, todos os cales se esforzaban por enfrontar entre si as dúas forzas polanyianas, ao mesmo tempo que chocaban entre eles. Por moi prometedora que fose en teoría, a devandita estratexia era difícil de levar á práctica. Na medida na que os esforzos por «protexer a sociedade da economía» eran identificados coa defensa da xerarquía de xénero, podía deducirse facilmente que a oposición feminista á dominación masculina apoiaba as forzas económicas que facían estragos na clase traballadora e nas comunidades periféricas. Estas asociacións demostrarían ser sorprendentemente duradeiras, mesmo moito despois de que o capitalismo competitivo liberal se afundise baixo o peso das súas múltiplas contradicións nos cataclismos das guerras interimperialistas, as depresións económicas e o caos financeiro internacional, dando lugar a mediados do século XX a un novo réxime, o do capitalismo xestionado polo Estado.

O fordismo e o salario familiar

 Xurdindo das cinzas da Gran Depresión e da Segunda Guerra Mundial, o capitalismo xestionado polo Estado desactivou de diferente xeito a contradición entre a produción económica e a reprodución social ao situar o poder estatal ao lado da reprodución. Asumindo certa responsabilidade pública polo «benestar social», os Estados desta época intentaron contrarrestar os efectos corrosivos non só da explotación, senón tamén do desemprego masivo sobre a reprodución social. Este obxectivo foi asumido por igual tanto polos Estados do benestar democráticos do centro capitalista como polos Estados desenvolvementistas da periferia recentemente independizados, malia os seus diferentes recursos e capacidades para facelo realidade.

 De novo, os motivos eran mixtos. Un estrato das elites ilustradas chegara a pensar que o interese curtopracista do capital de espremer ao máximo os beneficios debía subordinarse ás necesidades máis duradeiras de soster a acumulación no tempo. A creación do réxime xestionado polo Estado estaba pensada para salvar o sistema capitalista das súas propias propensións desestabilizadoras, así como do espectro da revolución nunha época de mobilización de masas. A produtividade e a rendibilidade esixían a promoción «biopolítica» dunha forza de traballo sa e preparada, con intereses no sistema, e non unha esfarrapada xente revolucionaria(17). O investimento público en atención sanitaria, ensino, coidado de nenos e pensións de xubilación, complementada polas achegas empresariais, consideráronse unha necesidade nunha época na que as relacións capitalistas penetraran na vida social até tal extremo que as clases traballadoras xa non dispoñían de medios para reproducirse por si soas. Nesta situación, a reprodución social debía ser interiorizada, introducida no ámbito da orde capitalista oficialmente xestionado.

 Ese proxecto encaixaba coa nova problemática da «demanda» económica. Co obxectivo de suavizar os ciclos de auxe e depresión endémicos do capitalismo, os reformadores económicos intentaron asegurar un crecemento continuo, que permitise que os traballadores do centro da economía-mundo capitalista cumprisen a súa dobre tarefa en tanto que consumidores. Aceptando a sindicación, que permitiu subir os salarios, e o gasto do sector público, que creaba postos de traballo, os responsábeis das políticas públicas desa época reinventaron o fogar como espazo privado para o consumo doméstico de obxectos de uso cotián producidos en masa(18). Enlazando a cadea de montaxe co consumismo familiar da clase traballadora, por unha banda, e coa reprodución apoiada polo Estado, por outra, este modelo fordista forxou unha nova síntese de mercantilización e protección social, proxectos que Polanyi considerara antitéticos.

 Mais foron sobre todo as clases traballadoras -homes e mulleres- as que encabezaron a loita pola provisión pública, actuando por razóns propias. Para eles, a cuestión era a plena participación na sociedade como cidadáns democráticos e, polo tanto, a dignidade, os dereitos, a respectabilidade e o benestar material, para todos os cales se entendía que facía falta unha vida familiar estábel. Ao optar pola socialdemocracia, as clases traballadoras estaban, por conseguinte, valorando tamén a reprodución social fronte ao devorador dinamismo da produción económica. En efecto, votaban pola familia, o país e o mundo da vida, e contra a fábrica, o sistema e a máquina. A diferenza da lexislación protectora do réxime liberal, a solución do capitalismo de Estado derivou dun compromiso entre clases e representou un avance democrático e, a diferenza do seu predecesor, as novas solucións serviron tamén, polo menos para algúns e durante algún tempo, para estabilizar a reprodución social. Para os traballadores da etnia maioritaria no centro da economía-mundo capitalista, estas solucións aliviaron as presións materiais sobre a vida familiar e promoveron a incorporación política.

 Pero antes de nos apresurarmos a proclamar unha idade de ouro, deberiamos rexistrar as exclusións constitutivas que fixeron posíbel estes logros. Como antes, a defensa da reprodución social no centro foi unida ao (neo)imperialismo; os réximes fordistas financiaban en parte os dereitos sociais mediante a continua expropiación da periferia -incluída a «periferia dentro do centro»-, que persistiu en formas vellas e novas logo da descolonización(19). Pola súa banda, os Estados poscoloniais, atrapados no punto de mira da Guerra Fría, dirixiron o groso dos seus recursos, xa de seu minguados pola depredación imperial, a proxectos de desenvolvemento a gran escala, que adoitaban supor a expropiación das «súas propias» poboacións indíxenas. A reprodución social, para a inmensa maioría da periferia, seguía sendo externa, mentres se deixaba as poboacións rurais defendérense por si soas. Como o seu predecesor, tamén o réxime xestionado polo Estado estaba entrelazado coa xerarquía racial: a seguridade social estadounidense excluía os traballadores domésticos e agrícolas da súa cobertura, privando así de feito a moitos afroamericanos estadounidenses dos seus dereitos sociais(20). E a división racial do traballo reprodutivo, comezada durante a escravitude, asumiu co réxime de Jim Crow unha nova forma na que as mulleres de cor realizaban un traballo mal remunerado criando os fillos e limpando as casas das familias «brancas» a expensas das súas propias(21).

 E tampouco a xerarquía de xénero estaba ausente destas solucións. Nun período -aproximadamente entre a década de 1930 e finais da de 1950- no que os movementos feministas non gozaban de moita visibilidade pública, practicamente ninguén cuestionou a opinión de que a dignidade da clase traballadora esixía «o salario familiar», a autoridade masculina no fogar e un firme sentido de diferenza de xénero. Como resultado, a ampla tendencia xeral do capitalismo xestionado polo Estado nos países do centro da economía-mundo capitalista foi a de valorizar o modelo heteronormativo de familia determinada polo xénero, baseado no home provedor e a muller encargada da casa. O investimento público na reprodución social fortaleceu estas normas. En Estados Unidos, o sistema de benestar social asumiu unha forma dualizada, dividida en axuda estigmatizada a mulleres e nenos (brancos) que carecían de acceso a un salario masculino, por unha banda, e o seguro social respectábel para aqueles catalogados como «traballadores», por outra(22). Pola contra, as solucións europeas atrincheiraban a xerarquía androcéntrica de diferente xeito, na división entre as pensións para nais e os dereitos ligados ao traballo asalariado, fomentadas en moitos casos por axendas pronatalistas nacidas da competición interestatal(23). Ambos os modelos validaron, asumiron e fomentaron o salario familiar. Ao institucionalizar estas interpretacións androcéntricas da familia e do traballo, naturalizaron a heteronormatividade e a xerarquía de xénero, subtraéndoas en gran medida á protesta política.

 En todos estes aspectos, a socialdemocracia sacrificou a emancipación a unha alianza entre protección social e mercantilización, aínda cando mitigase a contradición social do capitalismo durante varias décadas. Mais o réxime capitalista estatal empezou a esfarelarse; primeiro politicamente na década de 1960, cando irrompeu a nova esquerda mundial e empezou a cuestionar, en nome da emancipación, as exclusións imperiais, de xénero e raciais, así como o paternalismo burocrático do devandito Estado; e, despois, economicamente na década de 1970, cando a estanflación, a «crise da produtividad» e o descenso das taxas de beneficio no sector industrial galvanizaron os esforzos neoliberais para desencadear a mercantilización. O que se sacrificou, cando esas dúas partes uniron forzas, foi a protección social.

As familias con dous provedores

 Como o réxime liberal antes que el, a orde capitalista xestionada polo Estado disolveuse no transcurso dunha prolongada crise. Na década de 1980, os observadores perspicaces podían distinguir xa os esbozos emerxentes dun novo réxime, que acabaría converténdose no capitalismo financeirizado da época actual. Globalizador e neoliberal, este réxime promove a desinvestimento estatal e empresarial do benestar social, á vez que atrae as mulleres á forza de traballo remunerada, externalizando os coidados ás familias e as comunidades ao mesmo tempo que reduce a capacidade destas para se encargar deles. O resultado é unha organización nova e dualizada da reprodución social, mercantilizada para quen pode pagala e privatizada para os que non, mentres algunhas das pertencentes á segunda categoría proporcionan coidados a cambio de salarios (baixos) aos da primeira. Entrementres, o duplo ataque da crítica feminista e a desindustrialización privou definitivamente ao «salario familiar» de toda credibilidade. Ese ideal deu lugar á norma actual da «familia con dous provedores».

 O principal impulsor destes cambios -e o trazo definitorio deste réxime- é a nova centralidade da débeda. A débeda é o instrumento mediante o cal as institucións financeiras globais presionan os Estados para que reduzan o gasto social, impoñan as políticas de austeridade e, en xeral, coludan cos investidores para extraer valor das poboacións indefensas. A través da débeda tamén se desposúe en gran medida aos campesiños do Sur global mediante unha nova rolda de apropiación de terras polas grandes empresas, destinada a monopolizar a enerxía, a auga, os terreos cultivables e as «compensacións de emisións de carbono». Tamén cada vez máis a través da débeda prosegue a acumulación no centro histórico capitalista: a medida que o traballo precario e mal remunerado no sector servizos substitúe o traballo industrial sindicado, os salarios caen por baixo dos custos de reprodución socialmente necesarios; nesta «economía de traballos precarios», o mantemento do gasto en consumo esixe incrementar os niveis de endebedamento, que medran exponencialmente(24). Actualmente, noutras palabras, o capital canibaliza as condicións de vida das clases traballadoras, impón disciplina aos Estados, transfire riqueza da periferia ao centro capitalista e succiona valor dos fogares, as familias, as comunidades e a natureza esencialmente mediante a débeda.

 O efecto é intensificar a contradición inherente entre a produción económica e a reprodución social no capitalismo. Mentres que o réxime anterior outorgaba poder aos Estados para subordinar os intereses curtopracistas das empresas privadas ao obxectivo da acumulación sostida a longo prazo, en parte estabilizando a reprodución mediante a provisión pública, o réxime actual autoriza ao capital financeiro a impoñer disciplina aos Estados e aos cidadáns en favor dos intereses inmediatos de investidores privados, en boa medida esixindo o desinvestimento público en reprodución social. E mentres que o réxime anterior aliou a mercantilización e a protección social contra a emancipación, este xera unha configuración aínda máis perversa, na que a emancipación se une á mercantilización para debilitar a protección social.

 O novo réxime emerxeu da fatal intersección de dous conxuntos de loitas. Un deses conxuntos enfrontou a unha parte ascendente, os partidarios do libre mercado, inclinados a liberalizar e globalizar a economía capitalista, contra os movementos obreiros cada vez máis débiles nos países do centro capitalista; noutro tempo a base máis poderosa de respaldo á socialdemocracia, estes últimos están agora á defensiva, senón completamente derrotados. O outro conxunto de loitas enfrontou os «novos movementos sociais» progresistas, opostos ás xerarquías de xénero, sexo, «raza», etnia e relixión, contra poboacións que tentaban defender mundos da vida e privilexios establecidos, agora ameazados polo «cosmopolitismo» da nova economía. Da colisión destes dous conxuntos de loitas saíu un resultado sorprendente: un neoliberalismo «progresista», que celebra a «diversidade», a meritocracia e a «emancipación» á vez que desmantela as proteccións sociais e volve externalizar a reprodución social. O resultado non é só abandonar poboacións indefensas ás depredacións do capital, senón tamén redefinir a emancipación nos termos do mercado(25). Os movementos de emancipación participaron neste proceso. Todos eles -incluído o movemento antirracista, o multiculturalismo, o movemento LGTBI e o movemento ecologista- xeraron correntes neoliberais proclives ao mercado. Pero a traxectoria feminista demostrou ser especialmente decisiva, dada a prolongada vinculación de xénero e reprodución social por parte do capitalismo. Como cada un dos seus réximes predecesores, o capitalismo financeirizado institucionaliza a división produción-reprodución sobre unha determinada base de xénero. A diferenza dos seus predecesores, porén, o seu imaxinario dominante é o individualismo liberal e a igualdade de xénero: as mulleres considéranse iguais aos homes en todas as esferas e merecen igualdade de oportunidades para realizar os seus talentos, tamén -quizais en especial- na esfera da produción. A reprodución, pola contra, percíbese como un residuo retrógrado, un atranco que impide o avance no camiño cara á liberación e do que, dun xeito ou outro, hai que prescindir.

 Malia a súa aura feminista, ou se cadra debido a ela, esta concepción exemplifica a actual forma de contradición social do capitalismo, que asume unha nova intensidade. Ademais de diminuír a provisión pública e atraer as mulleres ao traballo asalariado, o capitalismo financeirizado reduciu os salarios reais, aumentando así o número de horas de traballo remunerado que cada fogar necesita para soster a familia e provocando unha desesperada pelexa por transferir o traballo de coidados a outros(26). Para encher o «baleiro dos coidados», o réxime importa traballadores migrantes dos países máis pobres aos máis ricos. Tipicamente, son mulleres racializadas, adoito de orixe rural, de rexións pobres, as que asumen o traballo reprodutivo e de coidados antes desempeñado por mulleres máis privilexiadas. Pero para facelo, as migrantes deben transferir as súas propias responsabilidades familiares e comunitarias a outras coidadoras aínda máis pobres, que deben á súa vez facer o mesmo, e así sucesivamente, en «cadeas de coidados globais» cada vez máis longas. Lonxe de cubrir o baleiro dos coidados, o resultado neto é desprazalo das familias máis ricas a outras máis pobres, do Norte global ao Sur global(27). Este escenario encaixa nas estratexias de xénero dos Estados poscoloniais endebedados e privados de recursos, sometidos aos programas de axuste estrutural do FMI. Desesperadamente necesitados de divisas fortes, algúns deles promoveron activamente a emigración das mulleres para efectuar coidados remunerados no estranxeiro que lles achega remesas, mentres que outros promoveron o investimento estranxeiro directo mediante a creación de zonas francas dedicadas á produción para a exportación, con frecuencia en sectores, como os téxtiles e a montaxe de aparellos electrónicos, que prefiren empregar traballadoras(28). En ambos os casos, as capacidades de reprodución social quedan aínda máis debilitadas.

 Dous fenómenos que se produciron recentemente en Estados Unidos exemplifican a gravidade da situación. O primeiro é a crecente popularidade da «conxelación de óvulos», un procedemento que custa normalmente 10.000 dólares, pero que agora é ofrecido de forma gratuíta polas empresas das tecnoloxías da información como compensación non salarial dirixida a empregadas moi cualificadas. Ansiosas por atraer e conservar a estas traballadoras, empresas como Apple e Facebook ofrécenlles un forte incentivo para pospoñer a maternidade, dicindo, en efecto: «Agarda, e ten os teus fillos aos corenta ou aos cincuenta, ou mesmo aos sesenta; dedícanos os teus anos produtivos, de maior enerxía, a nós»(29). Outro fenómeno que se está producindo en Estados Unidos é igualmente sintomático da contradición entre reprodución e produción: a proliferación de caras bombas mecánicas, de alta tecnoloxía, para extraer leite materno. Esta é a «solución» preferida nun país cunha elevada taxa de participación feminina na poboación activa, sen permiso de maternidade ou paternidade obrigatorio, e namorado da tecnoloxía. Este é tamén un país no que o aleitamento é de rigor, pero cambiou máis aló de todo posíbel recoñecemento. Xa non se trata de que un neno ou nena mame do peito da súa nai, senón que agora a nai «aleita» muxindo o seu propio leite mecanicamente e almacenandooa para que despois unha coidadora llo dea co biberón. Nun contexto de grave pobreza de tempo, os sacaleites de mans libres con dobre copa son os máis apetecidos, porque permiten que a nai extraia o leite de ambos os peitos á vez, mentres conduce de camiño ao traballo(30).

 Dadas presións como estas, sorprende que as loitas pola reprodución social exploten en anos recentes? Habitualemene as feministas do Norte describen o seu obxectivo como o «equilibrio entre familia e traballo»(31), mais as loitas referentes á reprodución social abranguen moito máis: os movementos comunitarios pola vivenda, a atención sanitaria, a seguridade alimentaria e unha renda básica non condicionada; as loitas polos dereitos dos migrantes, dos traballadores domésticos e dos empregados públicos; as campañas para sindicar os traballadores do sector servizos empregados en residencias de anciáns, hospitais e escolas infantís con ánimo de lucro; e as loitas por servizos públicos tales como a atención en centros de día a nenos e anciáns, por unha xornada laboral máis curta e por un permiso de maternidade e paternidade xeneroso e remunerado. Unidas, estas reivindicacións equivalen á demanda dunha reorganización masiva da relación entre produción e reprodución: por solucións sociais que permitan a persoas de calquera clase, sexo, orientación sexual e cor combinar as actividades de reprodución social cun traballo seguro, interesante e ben remunerado.

 As loitas en torno aos límites referentes á reprodución social son tan centrais para a actual conxuntura como as loitas de clase no ámbito da produción económica. Responden, sobre todo, a unha «crise dos coidados», que ten as súas raíces na dinámica estrutural do capitalismo financeirizado. Globalizado e impulsado pola débeda, este capitalismo está expropiando sistematicamente as capacidades dispoñíbeis para soster as conexións sociais. Proclamando o novo ideal de familia con dous provedores, atrae os movementos de emancipación, que se unen cos defensores da mercantilización para se opoñer aos partidarios da protección social, agora cada vez máis resentidos e chovinistas.

Outra mutación?

 Que podería xurdir desta crise? A sociedade capitalista reinventouse varias veces no transcurso da súa historia. En especial, en momentos de crise xeral, cando múltiplas contradicións -políticas, económicas, ecolóxicas e sociorreprodutivas- se mesturan e exacerban mutuamente, as loitas en torno aos límites rebentaron nos ámbitos das divisións institucionais constitutivas do capitalismo: aí onde a economía se cruza co sistema de goberno, onde a sociedade se cruza coa natureza, e onde a produción se cruza coa reprodución. Nesas fronteiras, os actores sociais mobilizáronse para redebuxar o mapa institucional da sociedade capitalista. Os seus esforzos propugnaron o cambio, primeiro, do capitalismo competitivo liberal do século XIX ao capitalismo xestionado polo Estado do XX, e despois ao capitalismo financeirizado da época actual. Historicamente, a contradición social do capitalismo conformou tamén unha importante corrente de precipitación da crise, cando a fronteira que separa a reprodución social da produción económica se converteu nun importante ámbito e obxecto de loita. En cada caso, a orde de xénero da sociedade capitalista foi cuestionado e o resultado dependeu das alianzas forxadas entre os principais polos dun triplo movemento: mercantilización, protección social, emancipación. Esas dinámicas propulsaron o cambio, primeiro, das esferas separadas ao salario familiar e, despois, á familia con dous provedores.

 Que segue a todo iso na actual conxuntura? Son as actuais contradicións do capitalismo financeirizado suficientemente graves como para se considerar unha crise xeral e deberiamos, por conseguinte, prever outra mutación da sociedade capitalista? Galvanizará esta crise loitas de suficiente amplitude e visión como para transformar o réxime actual? Podería unha nova forma de feminismo socialista romper o idilio do movemento feminista predominante coa mercantilización e, ao mesmo, tempo forxar unha nova alianza entre a emancipación e a protección social? E de ser así, con que fin? Como se podería reinventar hoxe a división entre reprodución e produción e que pode substituír a familia de dous provedores?

 Nada do que dixen aquí serve para responder directamente a estas cuestións, pero ao presentar o traballo preliminar que nos permite suscitala intentei botar certa luz sobre a actual conxuntura. Suxerín, especificamente, que as raíces da actual «crise dos coidados» están na inherente contradición social do capitalismo ou, en realidade, na forma aguda que esa contradición adopta hoxe no capitalismo financeirizado. Se iso é certo, logo esta crise non se resolverá facendo pequenos arranxos nas políticas sociais. O camiño da súa resolución só pode avanzar mediante unha profunda transformación estrutural desta orde social. O que fai falta, ante todo, é superar o feroz sometimento da reprodución á produción que ten lugar no capitalismo financeirizado, pero esta vez sen sacrificar nin a emancipación nin a protección social. Isto, á súa vez, esixe reinventar a distinción entre produción e reprodución e reimaxinar a orde de xénero. Queda por ver se o resultado de todo iso será compatíbel co capitalismo.

_______________________________________________________________________________________

Notas:

  1. Unha tradución ao francés deste ensaio pronunciouse en París o 14 de xuño de 2016 en forma de Conferencia Marc Bloch da École des Hautes Études en Sciences Sociais, en cuxa páxina dixital está dispoñíbel. Debo dar as grazas a Pierre-Cyrille Hautcoeur por invitarme a dar a conferencia, a Johanna Oksala por estimular os debates, a Mala Htun e Eli Zaretsky polos seus útiles comentarios, e a Selim Heper pola súa axuda coa investigación.
  2. Véxanse, entre outros moitos exemplos recientes, Ruth Rosen, «The Care Crisis», The Nation, 27 de febreiro de 2007; Cynthia Hess, «Women and the Care Crisis», Institute for Women’s Policy Research, Briefing Paper, núm. 401, abril de 2013; Daniel Boffey, «Half of All Services Now Failing as uk Care Sector Crisis Deepens», The Guardian, 26 de setembro de 2015. Respecto á «pobreza de tempo», véxanse Arlie Hochschild, The Time Bind, Nova York, 2001; Heather Boushey, Finding Time, Cambridge (ma), 2016. Respecto ao «equilibrio familia-traballo», véxanse Heather Boushey e Amy Rees Anderson, «Work-Life Balance», Forbes, 26 de xullo de 2013; Martha Beck, «Finding Work-Life Balance»,Huffington Post, 10 de marzo de 2015. Respecto ao «esgotamento social», véxase Shirin Rai, Catherine Hoskyns e Dania Thomas, «Depletion: The Cost of Social Reproduction», International Feminist Journal of Politics, vol. 16, núm. 1, 2013.
  3. As condicións políticas primordiais necesarias para unha economía capitalista analízanse en Nancy Fraser, «Legitimation Crisis?», Critical Historical Studies, vol. 2, núm. 2, 2015. As condicións ecolóxicas analízanse en James O’Connor, «Capitalism, Nature, Socialism: A Theoretical Introduction», Capitalism, Nature, Socialism, vol. 1, núm. 1, 1988; e en Jason W. Moore, Capitalism in the Web of Life, Londres e Nova York, 2015; ed. cast.: El capitalismo en la trama de la vida, Madrid, Traficantes de sueños, 2020].
  4. Moitas teóricas feministas formularión versións deste argumento. Desde a perspectiva das formulacións feministas-marxistas, véxanse Lise Vogel, Marxism and the Oppression of Women, Boston, 2013; Silvia Federici, Revolution at Point Zero, Nova York, 2012; ed. cast.: Revolución en punto cero, Madrid, Traficantes de Sueños, 2013; e Christine Delphy, Close to Home, Londres e Nova York, 2016. Outra elaboración convincente á a de Nancy Folbre, The Invisible Heart, Nova York, 2002. Desde a perspectiva da «teoría da reprodución social», véxanse Barbara Laslett e Johanna Brenner, «Gender and Social Reproduction», Annual Review of Sociology, vol. 15, 1989; Kate Bezanson e Meg Luxton (eds.), Social Reproduction, Montreal, 2006; Isabella Bakker, «Social Reproduction and the Constitution of a Gendered Political Economy», New Political Economy, vol. 12, núm. 4, 2007; Cinzia Arruzza, «Functionalist, Determinist, Reductionist», Science & Society, vol. 80, núm. 1, 2016.
  5. Nancy Fraser, «Behind Marx’s Hidden Abode: For an Expanded Conception of Capitalism», New Left Review, núm. 86, marzo-abril de 2014, pp. 55-72; ed. cast.: «Tras la morada oculta de Marx», nlr, núm.86, maio-xuño de 2014, analizalas loitas en torno aos límites e critica a concepción do capitalismo como unha economía, e está incluído neste volume.
  6. Louise Tilly e Joan Scott, Women, Work, and Family, Londres, 1987.
  7. Karl Marx e Friedrich Engels, Manifest of the Communist Party, en The Marx-Engels Reader, Nova York, 1978, pp. 487-488; ed. cast.: Manifiesto del partido comunista, Madrid, 1997; Friedrich Engels, The Origin of the Family, Private Property and the State, Chicago (il), 1902, pp. 90-100; ed. cast.: El origen de la familia, la propiedad privada e el Estado, Madrid, 2006.
  8. Nancy Woloch, A Class by Herself, Princeton (nj), 2015.
  9. Karl Polanyi, The Great Transformation [1944], Boston (ma), 2001, pp. 87, 138-139, 213; ed. cast.: La gran transformación, Barcelona, 2016.
  10. Ava Baron, «Protective Labour Legislation and the Cult of Domesticity», Journal of Family Issues, vol. 2, núm. 1, 1981.
  11. Maria Mies, Patriarchy and Accumulation on a World Scale, Londres, 2014, p. 74; ed. cast.: Patriarcado y acumulación a escala mundial, Madrid, Traficantes de sueños, 2019.
  12. Eli Zaretsky, Capitalism, the Family and Personal Life, Nova York, 1986; Stephanie Coontz, The Social Origins of Private Life, Londres, 1988.
  13. Judith Walkowitz, Prostitution and Victorian Society, Cambridge, 1980; Barbara Hobson, Uneasy Virtue, Chicago (il), 1990.
  14. Angela Davis, «Reflections on the Black Woman’s Role in the Community of Slaves», The Massachusetts Review, vol. 13, núm. 2, 1972.
  15. David Wallace Adams, Education for Extinction, Kansas (ks), 1995; Ward Churchill, Kill the Indian and Save the Man, San Francisco (ca), 2004.
  16. Gayatri Spivak, «Can the Subaltern Speak?», en Cary Nelson e Lawrence Grossberg (eds.), Marxism and the Interpretation of Culture, Londres, 1988, p. 305.
  17. Michel Foucault, «Governmentality», en Graham Burchell, Colin Gordon e Peter Miller (eds.), The Foucault Effect, Chicago (il), 1991, pp. 87-104; M. Foucault, The Birth of Biopolitics, Lectures at the Collège de France 1978-1979, Nova York, 2010, p. 64 [ed. orig.: La naissance de la biopolitique. Cours au Collège de France (1978-1979), París, 2004; ed. cast.: Nacimiento de la biopolítica. Curso del Collège de France (1978-1979), Madrid, 2009].
  18. Kristin Ross, Fast Cars, Clean Bodies, Cambridge (ma), 1996; Dolores Hayden, Building Suburbia, Nova York, 2003; Stuart Ewen, Captains of Consciousness, Nova York, 2008.
  19. Nesta era, o apoio estatal á reprodución social foi financiado mediante a recadación tributaria e fondos específicos aos que contribuían tanto os traballadores como o capital metropolitanos en diferentes proporcións, dependendo das relacións de poder de clase dentro de cada Estado concreto. Pero esas correntes de ingresos estaban infladas polo valor desviado da periferia mediante os beneficios extraídos do investimento estranxeiro directo e o intercambio económico desigual: Raúl Prebisch, The Economic Development of Latin America and its Principal Problems, Nova York, 1950 [ed. cast.: El desarrollo económico de América Latina y algunos de sus principales problemas, Nova York, 1949]; Paul Baran, The Political Economy of Growth, Nova York, 1957; ed. cast.: La economía política del crecimiento, México df, 1967; Geoffrey Pilling, «Imperialism, Trade and “Unequal Exchange”: The Work of Aghiri Emmanuel», Economy and Society, vol. 2, núm. 2, 1973; Gernot Köhler e Arno Tausch, Global Keynesianism, Nova York, 2001.
  20. Jill Quadagno, The Color of Welfare, Oxford, 1994; Ira Katznelson, When Affirmative Action Was White, Nova York, 2005.
  21. Jacqueline Jones, Labor of Love, Labor of Sorrow, Nova York, 1985; e Evelyn Nakano Glenn, Forced to Care, Cambridge (ma), 2010.
  22. Nancy Fraser, «Women, Welfare, and the Politics of Need Interpretation», en N. Fraser, Unruly Practices, Minneapolis, 1989; Barbara Nelson, «Women’s Poverty and Women’s Citizenship», Signs: Journal of Women in Culture and Society, vol. 10, núm. 2, 1985; Diana Pearce, «Women, Work and Welfare», en Karen Wolk Feinstein (ed.), Working Women and Families, Beverly Hills (ca), 1979; Johanna Brenner, «Gender, Social Reproduction, and Women’s Self-Organizartion», Gender & Society, vol. 5, núm. 3, 1991.
  23. Hilary Land, «Who Cares for the Family?», Journal of Social Policy, vol. 7, núm. 3, 1978; Harriet Holter (ed.), Patriarchy in a Welfare Society, Oslo, 1984; Mary Ruggie, The State and Working Women, Princeton (nj), 1984; Birte Siim, «Women and the Welfare State», en Clare Ungerson (ed.), Gender and Caring, Nova York, 1990; Ann Shola Orloff, «Gendering the Comparative Analysis of Welfare States», Sociological Theory, vol. 27, núm. 3, 2009.
  24. Adrienne Roberts, «Financing Social Reproduction», New Political Economy, vol. 18, núm. 1, 2013.
  25. Froito dunha alianza inverosímil entre os partidarios do libre mercado e os «novos movementos sociais», o novo réxime está revolvendo todas as posicións políticas habituais, enfrontando a feministas neoliberais «progresistas» como Hillary Clinton contra populistas nacionalistas e autoritarios como Donald Trump.
  26. Elizabeth Warren e Amelia Warren Tyagi, The Two-Income Trap, Nova York, 2003.
  27. Arlie Hochschild, «Love and Gold», en Barbara Ehrenreich e Arlie Hochschild (eds.), Global Woman, Nova York, 2002, pp. 15-30; Brigitte Young, «The “Mistress” and the “Maid” in the Globalized Economy», Socialist Register, núm. 37, 2001.
  28. Jennifer Bair, «On Difference and Capital», Signs, vol. 36, núm. 1, 2010.
  29. «Apple and Facebook offer to freeze eggs for female employees», The Guardian, 15 de octubre de 2014. Algo importante é que esta compensación non está xa reservada exclusivamente á clase directiva-técnica-profesional. O exército estadounidense ofrece conxelación de óvulos gratuíta ás mujeres recrutadas que amplíen o seu período de servizo activo no estranxeiro: «Pentagon to Offer Plan to Store Eggs and Sperm to Retain Young Troops», The New York Times, 3 de febreiro de 2016. Neste caso, a lóxica do militarismo imponse á da privatización. Que eu saiba, ninguén suscitou aínda a inminente cuestión de que facer cos óvulos dunha militar falecida en combate.
  30. Courtney Jung, Lactivism: How Feminists and Fundamentalists, Hippies and Yuppies, and Physicians and Politicians Made Breastfeeding Big Business and Bad Policy, Nova York, 2015, especialmente pp. 130-131. A Affordable Care Act (tamén denominada «Obamacare») esixe agora que as aseguradoras sanitarias proporcionen gratuitamente estes sacaleites ás súas beneficiarias. De xeito que tampouco esta vantaxe é xa prerrogativa exclusiva de mulleres privilexiadas. O efecto foi crear un mercado novo e enorme para os fabricantes, que están producindo grandes remesas de sacaleites nas fábricas dos seus subcontratistas chineses: Sarah Kliff, «The breast pump industry is booming, thanks to Obamacare», The Washington Post, 4 de xeiro de 2013.
  31. Lisa Belkin, «The Opt-Out Revolution», The New York Times, 26 de outubrp de 2003; Judith Warner,Perfect Madness: Motherhood in the Age of Anxiety, Nova York, 2006; Lisa Miller, «The Retro Wife», New York Magazine, 17 de marzo de 2013; Anne-Marie Slaughter, «Why Women Still Can’t Have It All», Atlantic, julio-agosto de 2012, e Unfinished Business: Women Men Work Family, Nova York, 2015; Judith Shulevitz, «How to Fix Feminism», The New York Times, 10 de xuño de 2016.

_______________________________________________________________________________________

 

[Artigo tirado do sitio web CTXT, do 19 de agosto de 2020

Volver

Novas relacionadas