Acerca do imperialismo hoxe
A continua expansión da OTAN contra Rusia e a guerra resultante ten como obxectivo tentar eliminar o aliado máis importante de China, mentres que a guerra de Israel, provista de diñeiro e armas polos EUA, contra Irán ten como obxectivo eliminar outro aliado e un dos principais fornecedores de petróleo a China. Por todas estas razóns, os Estados Unidos son o principal imperialismo e o maior atranco para a paz mundial
O termo imperialismo asóciase aos imperios máis importantes do pasado como o romano ou o persa. Entre finais do século XIX e principios do XX, o termo imperialismo rexurdiu para describir a nova realidade mundial, caracterizada pola formación de diversos imperios referidos sobre todo aos estados de Europa Occidental. Por iso, o período comprendido entre a segunda metade do século XIX e 1945, cando se iniciou a descolonización, foi definido como a era dos imperios. O imperio máis grande foi o británico, seguido do francés, español, portugués e holandés, que foron os imperios máis antigos. Entre os últimos países en participar na carreira polas colonias estaban os Estados Unidos, Xapón, Alemaña, Bélxica e Italia.
O imperialismo moderno diferénciase do antigo porque non só representa un expansionismo militar senón principalmente un expansionismo económico, baseado na conquista de territorios para ser explotados e utilizados economicamente, as colonias.
O imperialismo é unha fase do desenvolvemento do capitalismo que caracteriza de maneira peculiar a economía dos países imperialistas. Desde un punto de vista global, o imperialismo é un sistema baseado na división entre un centro metropolitano, os países imperialistas, e unha periferia e unha semiperiferia, ambas as explotadas e oprimidas polo centro.
Dado que o proceso de descolonización comezou despois de 1945 e as antigas colonias se converteron en estados independentes, podemos aínda falar da existencia do imperialismo hoxe? Pensamos que si, mais con algunhas diferenzas. Polo tanto, o imperialismo segue sendo unha das categorías máis importantes de interpretación da realidade.
Para analizarmos o imperialismo actual e definirmos os cambios respecto ao da primeira metade do século XX debemos partir dun texto que foi fundamental na interpretación da era dos imperios, “O imperialismo. Fase superior do capitalismo” de Lenin.
Lenin escribiu Imperialismo en 1916, dous anos despois do inicio da Primeira Guerra Mundial, que xa causara millóns de mortes. Lenin describe o imperialismo como a causa do estalido de guerras determinadas polo conflito, nomeadamente entre Inglaterra e Alemaña, polo control imperialista das colonias. Con todo, o imperialismo, para Lenin, non é só militarismo, é ante todo unha fase do capitalismo, unha fase avanzada que aparece unha vez que os países individuais alcanzaron un nivel de desenvolvemento capitalista alto.
Polo tanto, como se indicou anteriormente, o militarismo e o expansionismo agresivo, así como a hostilidade mutua entre os estados imperialistas e a guerra mundial resultante, son unha consecuencia da economía capitalista. Cales son as características da economía capitalista na fase imperialista? Os principais, segundo Lenin, son o cinco seguintes:
1.- A concentración da produción e centralización do capital que conduce á creación de monopolios que substitúen a libre competencia;
2.- A fusión do capital bancario e industrial e a formación de capital financeiro sobre a base desta fusión;
3.- A gran importancia adquirida pola exportación de capitais fronte á exportación de bens;
4.- O xurdimento de asociacións monopolísticas internacionais de capitalistas que se dividen o mundo entre si;
5.- A distribución completa da terra entre as maiores potencias capitalistas.
As fontes de inspiración de Lenin: Hobson e Hilferding
A obra de Lenin inspírase no traballo de dous economistas. Deles, o primeiro é John Atkinson Hobson, un liberal de esquerda, que escribiu unha obra fundamental en 1902, «Imperialismo», na que analizaba o imperialismo inglés en particular. A obra divídese en dúas partes: a economía do imperialismo e a política do imperialismo.
Centrarémonos na primeira parte e en particular no capítulo VI, «As raíces económicas do imperialismo», porque como di Hobson «De nada serve atacar o imperialismo ou o militarismo na súa manifestación política se non se apunta a machada á raíz económica da árbore e se as clases que teñen interese no imperialismo non se ven privadas dos excedentes de ingresos que buscan esta saída»[1].
Na base do imperialismo, Hobson sitúa a gran concentración de riqueza en mans dun pequeno número de capitáns da industria. O espectacular aumento dos seus ingresos –derivado das enormes ganancias dos seus negocios– non se ve contrarrestado por un aumento axeitado do seu consumo. Grazas a isto, créase un aumento sen precedentes do aforro. Como resultado, a capacidade de produción excede a demanda do mercado interno e as actividades manufactureiras satúranse de capital.
Por tanto, o aforro non atopa cabida nin na compra de bens nin no investimento en actividades de produción industrial interna. A única solución podería ser a exportación de bens e capitais a mercados estranxeiros. Con todo, isto é imposíbel, porque os países máis desenvolvidos adoptaron o proteccionismo, defendendo a súa produción, especialmente da competencia inglesa, con altos dereitos de aduana. Isto fai que o proteccionismo empurre a expansión cara a países menos desenvolvidos e libres de aranceis como China, o Pacífico e América do Sur.
Outro aspecto moi importante na expansión cara aos mercados periféricos é o control directo dos empresarios sobre a política, cuxo apoio é necesario para emprender unha política imperialista. Un novo impulso ao imperialismo dáo o desenvolvemento de cárteles, é dicir, acordos entre empresas para controlar o mercado interno mediante a definición de cotas de produción e a fixación de prezos. Os cárteles pretenden superar a libre competencia entre empresas e a conseguinte sobreprodución de bens regulando a actividade produtiva interna, o que require unha compensación mediante a apertura dos mercados exteriores.
O imperialismo, conclúe Hobson, é o esforzo dos grandes controladores do mercado interno por atopar saídas que poidan absorber bens e capitais que non poden vender ou utilizar en casa.
Hobson non só foi un economista senón tamén un reformador social. Para el, o imperialismo e o militarismo resultante poden superarse reducindo o exceso de aforro. Isto é posíbel mediante a redistribución da riqueza. Se o excedente de ingresos dos propietarios se canalizase cara a salarios altos ou cara á comunidade, mediante un aumento dos impostos aos ricos, de xeito que se gastase en lugar de aforrarse, xa non habería necesidade de loitar polos mercados estranxeiros.
As reformas sociais que Hobson esperaba son de dous tipos: as levadas a cabo polo movemento obreiro (salarios, pensións, subsidios) e as levadas a cabo por un socialismo estatista. Por esta razón, segundo Hobson, o movemento sindical e o socialismo son inimigos naturais do imperialismo.
A historia do século XX será responsábel de refutar as esperanzas de Hobson sobre a vulnerabilidade do imperialismo: tanto o movemento obreiro británico como o Partido Laborista, na súa maioría, apoiarán o seu imperialismo nacional, especialmente cando se tratou de votar créditos de guerra en 1914. O propio Lenin desenvolveu a categoría de aristocracia obreira para indicar aquela parte da clase traballadora que, beneficiándose das súper-ganancias imperialistas, constitúe a base social do revisionismo socialista.
A segunda obra na que se inspira Lenin é «O capital financeiro» de Rudolf Hilferding (1910), un líder marxista austríaco da socialdemocracia alemá. Centrarémonos na Parte V, “Por unha economía política do capital financeiro”, e en particular no Capítulo XXII, “A exportación de capital e a loita polo espazo económico”.
A categoría máis importante que Lenin toma de Hilferding é a de capital financeiro. O capital financeiro é a nova forma que adoptou o capital a primeiros do século XX. Consiste na integración dos tres tipos de capital, comercial, bancario e industrial, os tres colocados baixo a dirección das altas finanzas.
O capital financeiro é, segundo Hilferding, o factor máis importante para aumentar a importancia do espazo económico. A concentración de todo o capital monetario nos bancos conduce á exportación planificada de capital, como exportación de valor destinado a xerar plusvalía no exterior. A exportación de capital ao estranxeiro é á vez unha liberación dos límites do mercado interno e un factor para mitigar as crises inherentes ao capitalismo. O dominio indiscutíbel sobre os novos territorios coloniais é a ferramenta para impedir a exportación de capital por parte doutros países.
Tamén segundo Hilferding, o proteccionismo e os cárteles desempeñan un papel importante no desenvolvemento do imperialismo neste período. O obxectivo do proteccionismo e os cárteles é a supresión da competencia. É máis fácil suprimir a competencia se partes do mercado mundial se incorporan ao mercado nacional, é dicir, se se leva a cabo unha política colonial. En resumo, os propósitos do capital financeiro son tres: a) crear o maior espazo económico posíbel; pechar esta zona dentro de barreiras aduaneiras; c) facer desas rexións unha zona de explotación exclusiva do capital nacional imperialista.
De aí a hostilidade mutua entre os países europeos e a aspiración de incorporar mercados estranxeiros neutrais en lugar de países cun alto grao de desenvolvemento capitalista. Esta última afirmación de Hilferding contradise cos obxectivos da Alemaña “Guillermina” durante a Primeira Guerra Mundial, que prevían a subordinación e mesmo a anexión de partes de Bélxica e Francia que entrou en contradición o proxecto de Europa Central como unha nova zona económica xunto aos Estados Unidos, Rusia, o Impero Británico e o resto do mundo(2). E, sobre todo, coa política da Alemaña nazi que tiña como obxectivo a subordinación semicolonial mesmo dos países desenvolvidos de Europa occidental que logrou conquistar.
A fin do libre comercio e do proteccionismo, segundo Hilferding, provoca a exacerbación das contradicións entre o desenvolvemento do capitalismo alemán e a relativa estreiteza da súa área de mercado, determinando unha situación de conflito entre Inglaterra e Alemaña que empurra cara a unha solución violenta, como de feito ocorreu coa Primeira e a Segunda Guerra Mundial.
Por iso o poder político é un dos factores dominantes na loita económica. De aí a importancia de substituír un Estado débil, como o era nos inicios do liberalismo, por un Estado forte, capaz de levar a cabo unha política expansionista e incorporar novas colonias. A dominación do mundo é a máxima aspiración do estado nacional imperialista e a expansión incesante é unha necesidade económica imperativa.
Ademais do Estado, Hilferding tamén afonda en cuestións políticas: a ideoloxía imperialista é unha ideoloxía de raza ou máis ben de superioridade das razas brancas que determina un ideal hexemónico oligárquico.
Para concluír este breve percorrido polo pensamento de Hilferding, cómpre sinalar que o marxista austríaco tamén pensa en como superar o imperialismo. Con todo, móstrase escéptico ante a expansión do mercado interior nun contexto capitalista. De feito, a ampliación do mercado interno a través de salarios altos determina a caída da taxa de ganancia e por tanto a desaceleración do proceso de acumulación que, por unha banda, resulta nunha maior redución da taxa de ganancia e, por outro, no impulso da capital cara a industrias manufactureiras onde a competencia é máxima e a capacidade de cartelización é mínima.
O interese dos capitalistas é, polo tanto, o da ampliación do mercado mais non do interior senón do exterior. O interno debe permanecer estábel incluso a través dos aranceis dos cárteles, que, a longo prazo, prexudican os traballadores e debilitan os sindicatos.
A opinión de Hilferding sobre a superación do imperialismo non se basea, con todo, no libre comercio senón no socialismo. O imperialismo universaliza o impulso revolucionario inherente ao capitalismo, universalizando os requisitos previos para a vitoria do socialismo.
A función socializadora do capital financeiro –a unificación do capital comercial, bancario e industrial– e o papel máis forte do Estado determinan a posibilidade de que a clase traballadora se apodere do capital mediante a conquista do Estado. Mesmo neste caso, a Historia encargouse de refutar o determinismo de Hilferding, xa que a conquista electoral do poder político pola socialdemocracia durante a República de Weimar non conduciu ao socialismo senón, a longo prazo, ao nazismo e á Segunda Guerra Mundial, dado que o dominio do capital financeiro sobre o Estado se mantivo firme.
Por tanto, non abonda con se apoderar do Estado mediante eleccións. A afirmación do socialismo, como precisou Lenin, pasa necesariamente pola destrución do Estado do capital, caracterizado pola burocracia e o militarismo, e a construción dun Estado socialista desde os seus alicerces.
As diferenzas e semellanzas entre o imperialismo pasado e o actual
Pasaron máis de cen anos desde que Lenin escribiu «Imperialismo» e mentres tanto o capitalismo cambiou. Por tanto, debemos preguntarnos se o que escribiu Lenin segue sendo válido. Para responder debemos preguntarnos como se caracteriza hoxe o capital, especialmente na súa dimensión internacional.
En primeiro lugar, debemos preguntarnos se as diferenzas entre centro e periferia reducíronse. Neste sentido, cabe sinalar que a globalización coincidiu cunha era de reequilibrio do desenvolvemento a favor dalgúns países da periferia que se definían como emerxentes precisamente porque reducían a distancia que os separaba do centro.
O país emerxente máis importante é China, que durante décadas experimentou un impetuoso crecemento do PIB até se converter na segunda economía máis grande do mundo. A pesar diso, o nivel de desigualdade entre os países do centro e a maioría dos periféricos é aínda maior que o que se podía observar a primeiros do século XX. Isto confirma que a era do imperialismo está lonxe de terminar, mesmo se hai países como China e o resto dos BRICS (Brasil, Rusia, A India, Suráfrica) que están a tentar, con diferentes resultados, emanciparse da subordinación ao centro imperialista, representado polos Estados Unidos, Europa Occidental e Xapón.
En canto á forma que adopta o imperialismo, xa non é o que era. A razón radica nos cambios no mercado e as empresas. A primeiros do século XX, os mercados nos que operaba o capital eran nacionais e as empresas, incluso as grandes, eran empresas nacionais. Ademais, os mercados estaban protexidos por elevados dereitos de aduana para defender as industrias locais. E as colonias formaban parte desta perspectiva de defensa aduaneira, porque eran extensións dos mercados nacionais.
De aí a existencia dun imperialismo formal, baseado na xestión directa e administrativa da periferia, que quedaba reducida ao status de colonia. Por iso Lenin no punto número cinco das características do imperialismo citou «a distribución completa da terra entre as maiores potencias capitalistas».
Hoxe xa non hai colonias nin unha división completa do territorio entre as potencias imperialistas, e o imperialismo é de tipo informal. Xa non existe un dominio administrativo directo senón indirecto, sobre todo financeiro e económico. O aspecto militar segue existindo pero exprésase doutra maneira, como veremos máis adiante.
Outro elemento de diferenza é a forte redución das barreiras aduaneiras e do proteccionismo, que foi da man da eliminación de colonias. Desde o final da Segunda Guerra Mundial, a potencia hexemónica, os Estados Unidos, sentou as bases para a reconstrución do mercado mundial, no que o fluxo de bens e capitais era libre.
A globalización acentuou este trazo, determinando o crecemento do comercio internacional e a libre circulación de capitais e, en particular, de investimentos produtivos entre os países do centro á periferia.
As empresas tamén cambiaron. No pasado a concentración e centralización do capital conduciu á creación de monopolios e cárteles a nivel nacional. E malia que hoxe en día aínda existen sectores monopolísticos, o máis frecuente é que prevaleza o oligopolio. As empresas máis importantes xa non operan só a nivel nacional. De feito, o mercado nacional adoita ser un dos menos importantes para as empresas.
As empresas contemporáneas son multinacionais, é dicir, que teñen a súa cabeceira nun país e a súa produción repartida por todo o mundo, ou transnacionais con cabeceiras, ademais de produción, repartidas por todo o mundo. Aínda que persiste unha tendencia cara ao monopolio e a superación da competencia, o aspecto dominante é o da competencia, a nivel do mercado mundial, entre empresas multinacionais e transnacionais.
A dominación económica exércena as multinacionais sobre os países subordinados onde se sitúa a produción normalmente con baixo valor agregado ou onde se importan materias primas de baixo custo.
O do capital é un proceso dialéctico e abala entre tendencias cara ao proteccionismo e cara ao liberalismo. De feito, Trump na súa campaña electoral prometeu a introdución de novos dereitos de aduana sobre todos os produtos procedentes da UE e China, sen exceptuar a Canadá e México. Introduciranse aranceis aduaneiros «automáticos» do 10% ao 20% sobre todos os bens que entren aos Estados Unidos, con picos de até o 60% para os que cheguen desde China. É significativo que Trump propoña que as empresas que queiran exportar bens deben construír plantas de produción nos Estados Unidos.
As palabras de Trump significan unha división dentro do capital estadounidense, entre sectores industriais que necesitan protección e sectores aínda vinculados ás vantaxes da globalización. Pero as palabras de Trump tamén significan unha actitude diferente cara aos aliados europeos, cuxa base de produción, xa penalizada polos elevados custos enerxéticos debido á guerra en Ucraína, podería reducirse aínda máis, a favor dos EUA, coa transferencia de producións para eludir os dereitos de aduana.
O que dixemos son as principais diferenzas entre o imperialismo da época de Lenin e o actual. Con todo, o texto de Lenin aínda mantén a súa vixencia porque os aspectos máis característicos do imperialismo seguen vixentes. O primeiro aspecto e o máis importante reside no feito que hoxe, como hai cen anos, o capital caracterízase por unha sobreprodución de bens e unha sobreacumulación de capital que determina unha tendencia á baixa da taxa de ganancia.
Por este motivo existe unha tendencia das empresas a expandirse no estranxeiro, tanto nos países avanzados, onde hai mercados máis ricos, como nos países periféricos, onde a taxa de ganancia é maior. Esta tendencia exprésase non só a través da exportación de bens senón, sobre todo, como xa sinalaron Hilferding e Lenin, a través da exportación de capital, que pode adoptar dúas formas: investimentos de carteira e investimentos directos no estranxeiro. Os investimentos de carteira son investimentos a curto prazo, xeralmente en instrumentos financeiros; os investimentos estranxeiros directas (IED) son produtivas e a longo prazo. A IED é de dous tipos: a nova, que implica a construción de plantas industriais desde cero, e as fusións e adquisicións, cuxo obxectivo é controlar ou participar en empresas estranxeiras xa existentes. A IED á súa vez divídese en investimentos saíntes (outward), dun só país cara a países estranxeiros, e investimentos entrantes do exterior (inward) cara a un só país.
Centrarémonos no volume de IED no exterior porque representa mellor a permanencia da tendencia cara á prevalencia das exportacións de capital. En primeiro lugar, hai que sinalar que os países centrais das metrópoles imperialistas, en particular os do G7 (Estados Unidos, Alemaña, Reino Unido, Francia, Italia, Canadá, Xapón), presentan un stock moito maior de IED no exterior como porcentaxe do seu PIB que o dos países BRICS emerxentes e, sobre todo, que o dos países periféricos. Ademais, teñen un stock de IED saínte maior que o de IED entrante, con excepción dos EUA e o Reino Unido que, dada a súa natureza de centros económicos e financeiros globais, atraen numerosos capitais do exterior.
De cara a 2023, entre os países do G7 mencionamos os EUA con saídas de IED equivalentes ao 34,49% do PIB e entradas de IED equivalentes ao 46,87% do PIB, Francia co 53,87% e o 33,35%, Alemaña co 48,85% e o 25,29% e Xapón co 50,92%. % e 5,89%.
No que respecta aos BRICS, o stock de IED saínte é menor como porcentaxe do PIB non só en comparación co G7 senón tamén coa IED entrante, coa excepción de Suráfrica, que alberga importantes multinacionais anglosaxoas. O máis importante dos BRICS, China, ten un stock de IED no exterior sobre o PIB do 16,4% e do 20,60% no interior, Rusia do 13,02% e 14,05%, Brasil do 17,08% e 46,57%. Como exemplo de país periférico, citamos a Tunisia, de forte propiedade de capital francés e italiano, cun stock de saída de IED do 2,88% e de entrada do 79,07%(3).
Outro aspecto que se confirma respecto da análise de Lenin é o parasitismo como característica específica do imperialismo. Os países imperialistas tenden a importar moito máis do que exportan, transferindo unha parte substancial das súas industrias e manufacturas a países periféricos e emerxentes. Isto significa que estes países producen menos do que consomen.
As débedas comerciais dos países imperialistas máis importantes do G7 son moi elevadas (fóra de Alemaña e, en menor medida, Italia, que teñen superávits comerciais), a pesar de que as moedas imperialistas (dólar, euro, libra e ien) están sobrevaloradas para permitir comprar na periferia a prezos baixos e vender á periferia a prezos altos.
Ademais, as débedas comerciais combínanse con débedas públicas moi elevadas. En 2023, Francia rexistrou unha débeda comercial de 137,6 mil millóns de dólares(4) e unha débeda pública do 110% do PIB, o Reino Unido de 270,5 mil millóns e o 100% e Xapón de 68,5 mil millóns e o 250%. Pero o país imperialista que exhibe o carácter parasito en maior grao son os Estados Unidos, que teñen unha enorme dobre débeda. A súa débeda comercial en 2023 alcanzou os 1.152 mil millóns de dólares, mentres que a débeda pública se situou en 30 billóns de dólares, equivalente ao 122,3% do PIB.
Os Estados Unidos sosteñen a súa dobre débeda grazas ao dólar, un «privilexio exorbitante», como o definiu o político francés Giscard d’Estaing. O dólar é a moeda comercial e de reserva do mundo, polo que todos os demais países do mundo, especialmente aqueles con grandes superávits comerciais, tenden a comprar bonos gobernamentais en dólares, financiando así a economía estadounidense.
Desde que o dólar xa non era convertíbel en ouro en 1971, os Estados Unidos financiaron a súa débeda comercial simplemente imprimindo dólares. Ademais, o papel hexemónico do dólar significa que a política monetaria do país emisor, é dicir, os Estados Unidos, tamén determina a orientación da política monetaria en todo o mundo.
En menor escala, Francia fixo algo similar: sostívose até o de agora grazas ao franco CFA, que, vinculado ao euro, drena recursos e riqueza das antigas colonias francesas en África. Pero son os EUA, como imperialismo hexemónico, os que fixeron da súa moeda un instrumento de presión global para obrigar a outros estados a seguir as súas directivas, até o punto de que poderiamos definir o seu imperialismo como «imperialismo monetario».
Por tanto, a característica que o imperialismo contemporáneo comparte co de primeiros do século XX é que se caracteriza non pola liberdade senón pola dominación, baseada non só na coerción económica senón tamén na forza militar. Os Estados Unidos teñen, con diferenza, as Forzas Armadas máis poderosas do mundo, o que lles permite controlar todos os recunchos do planeta coas chamadas «proxeccións de forza».
En particular, os Estados Unidos, grazas aos seus 11 portaavións nucleares, controla os mares por onde viaxan a maioría das mercadorías e por cuxo fondo discorren os cables do 99% das comunicacións dixitais, incluída Internet. Ademais, os Estados Unidos teñen máis de 700 bases militares repartidas por todo o mundo, que representan a versión estadounidense das colonias, o que permite o control estratéxico do globo.
En 2023, o gasto militar estadounidense ascendeu a 916.000 millóns de dólares, máis de tres veces o de China (296.000 millóns) e nove veces o de Rusia (109.000 millóns)(5). O gasto militar do imperialismo occidental (EUA, Reino Unido e UE) ascende a 3,5 veces o de China e Rusia xuntos. Unha forza así non quedou sen uso nas décadas que seguiron ao final da Segunda Guerra Mundial.
Os Estados Unidos, sós ou coa colaboración doutros estados imperialistas menores, emprenderon unha longa serie de golpes de estado e guerras ilegais, é dicir, sen autorización da ONU, desde Irán en 1953 até Siria en 2014-2015, pasando por Cuba, Vietnam, Serbia e Afganistán, Iraq, Ucraína e outros estados que non aceptaron a hexemonía estadounidense. De feito, os Estados Unidos son un país en estado de guerra case permanente. Confírmase así a tendencia do imperialismo, xa destacada por Hilferding e Lenin, a dominar e utilizar a forza como ferramenta para resolver disputas.
Existe hoxe un conflito interimperialista? Pódese definir a Rusia e China como imperialistas?
A cuestión do uso da forza refírese a outra característica do imperialismo: a existencia de rivalidades entre estados imperialistas que conducen a guerras interimperialistas como a Primeira e, con algunhas diferenzas, a Segunda Guerra Mundial.
Lenin salientou que o capitalismo se caracteriza polo crecemento desigual das nacións. Os países capitalistas máis maduros e hexemónicos, como o Reino Unido, enfrontábanse a un declive económico e ao impetuoso crecemento de competidores industriais como Alemaña e Estados Unidos. En consecuencia, os equilibrios económicos de poder cambian e están en contradición cos intereses políticos que, baixo a presión das potencias imperialistas emerxentes, deben modificarse. Como a vella potencia hexemónica rexeita esta modificación, estala a guerra precisamente interimperialista, é dicir, entre Estados imperialistas pola dominación mundial nos mercados de bens e materias primas.
Hoxe en día non nos enfrontamos á perspectiva dunha guerra interimperialista entre os vellos Estados imperialistas. Os Estados Unidos, Europa occidental, empezando por Francia e Alemaña, e Xapón, parecen interdependentes e conectados desde o punto de vista económico e unidos desde o punto de vista militar na OTAN.
Isto non significa que esteamos ante a formación dese ultraimperialismo, é dicir, dunha alianza e división do mundo entre capitais, que o teórico socialdemócrata Karl Kautsky teorizara hai máis dun século e contra a cal Lenin argumentara amargamente.
As contradicións entre imperialismos persisten, por exemplo se pensamos no comercio entre os Estados Unidos e a UE, e poden mesmo ampliarse se Trump introduce aranceis e debilita a OTAN. Mesmo persiste a competencia entre imperialismos pola conquista de materias primas e mercados de bens, por exemplo en África, como o demostra o renovado interese dos EUA, polo continente negro, onde Francia, pola contra, sofre graves reveses, nas súas antigas colonias.
Con todo, hai factores que, polo momento, impiden que as contradicións interimperialistas se convertan nun conflito aberto. A primeira é que o capital europeo está estreitamente integrado co capital estadounidense, do que está substancialmente subordinado, dependendo da súa defensa, tecnoloxía e numerosas materias primas.
A segunda é que a UE non é un superestado senón unha formación intergobernamental na que os estados individuais son autónomos desde o punto de vista das políticas fiscais e militares. Mesmo nesta fronte hai tendencias opostas que empurran cara á integración militar e de política exterior, pero os resultados aínda están lonxe de chegar.
Ademais, a UE non ten disuasión nuclear nin un asento con dereito de veto no Consello de Seguridade da ONU, coa excepción de Francia que, así e todo, se mostra remisa a compartilos cos demais Estados da UE. Finalmente, e esta é a razón principal, a UE perdeu moitas posicións económicas en favor dos países emerxentes e de China en particular, aproximadamente tanto como os Estados Unidos.
De feito, mentres que o PIB de China saltou do 3,6% do PIB mundial ao 16,9% entre 2000 e 2023, os Estados Unidos caeron do 30,3% ao 26% e a UE do 21,5% ao 17,5%[6]. Por todo iso estamos ante unha realidade que podemos definir como «imperialismo occidental» que, a pesar das contradicións internas, se presentan unidos. Si, pero contra quen?
Se hoxe non existe un conflito interimperialista explícito entre as vellas potencias, é dicir, entre Estados Unidos, Europa Occidental e Xapón, existen outros tipos de contradicións entre países e áreas do mundo e son estas de natureza interimperialista? Se existe un imperialismo occidental, existe tamén un imperialismo oriental que se opón a el?
Este novo imperialismo, se existise, debería basearse en Rusia e sobre todo en China, ao redor da cal se están formando alianzas como os BRICS+, que, con todo, son fundamentalmente alianzas económicas e logo políticas. Actualmente non existe ningunha alianza militar que involucre a Rusia, China e outros países. A Organización de Cooperación de Xangai (OCS), que prevé algunha forma de cooperación en cuestións de defensa, non pode compararse nin remotamente coa OTAN.
A contradición entre os BRICS e o imperialismo occidental existe indubidabelmente, pero non concirne só aos BRICS senón ao que os medios de comunicación chaman o Sur Global, que se opón á orde mundial tal como foi definida por Occidente. Por exemplo, un factor de contestación moi importante do Sur Global é a hexemonía do dólar.
Ademais, os países do Sur Global piden a reforma das institucións creadas cos acordos de Bretton Woods, estabelecidos en 1945, que son a base da hexemonía estadounidense e occidental: o Fondo Monetario Internacional e o Banco Mundial, cuxa gobernanza reflicte o equilibrio do poder e as economías da posguerra e non das actuais.
A contradición entre o imperialismo occidental e Rusia, China e outros países non se pode chamar interimperialista porque China e Rusia non son países imperialistas. A propia guerra entre Ucraína e Rusia non se pode definir como unha guerra imperialista desde o punto de vista de Rusia.
Para Rusia trátase dunha guerra de defensa nacional contra a expansión da OTAN cara ao leste, que ameaza directamente as súas fronteiras. En 1990, cando a URSS se retirou de Alemaña Oriental e se reunificou con Alemaña Occidental, o Secretario de Estado estadounidense, James Baker, prometeu a Gorbachov que a OTAN «non ampliaría a súa esfera de influencia nin un centímetro».
O ministro alemán de Asuntos Exteriores, Genscher, prometeu o mesmo, declarando que «non haberá unha extensión cara ao leste do territorio ocupado pola OTAN, é dicir, esta última non se achegará ás fronteiras da Unión Soviética». Con todo, no período seguinte a OTAN incorporou a case todos os países que forman parte de Europa do Leste, incluídos os países que formaban parte do Pacto de Varsovia.
En 2008 Bush apoiou a proposta de incluír a Xeorxia e Ucraína na OTAN. En 2014, os Estados Unidos favoreceron un golpe de estado en Ucraína, derrocando o presidente que tiña boas relacións con Rusia. Tras o golpe de estado en Ucraína, comezou a guerra civil entre o novo goberno pro occidental e a minoría rusofalante do Donbass, que se prolonga durante dez anos e provocou ducias de miles de mortes entre a poboación civil rusofalante.
En 2021, volveuse coa proposta de proceder á entrada de Ucraína na OTAN, o que permitiría a esta última despregar nas fronteiras de Rusia mísiles nucleares capaces de chegar a Moscova en poucos minutos, facendo ineficaz a disuasión nuclear rusa. A intervención de Rusia en Ucraína en 2022 foi, por tanto, unha resposta a unha grave ameaza e, xa que logo, ten como obxectivo defender a posición estratéxica de Rusia fronte a unha OTAN cada vez máis agresiva e apoiar, despois de dez anos de conflito, as poboacións de fala rusa do Donbass.
Mais, independentemente da natureza da guerra de Rusia en Ucraína, pode definirse a esta última como imperialista? O imperialismo representa unha fase de alto desenvolvemento das forzas produtivas, característica dos países capitalistas avanzados que buscan unha saída para os excedentes de bens e capitais. Rusia non ten tales condicións. En primeiro lugar, non presenta un desenvolvemento axeitado das forzas produtivas, ao carecer dunha manufactura extensiva e de vangarda.
A posición de Rusia na división internacional está nas posicións máis baixas, xa que se centra case exclusivamente na produción e exportación de materias primas das que é moi rica. O único sector manufactureiro avanzado e grande é o sector militar, que, de feito, exporta parte da súa produción. Rusia non é un país rico, como o son os países imperialistas, senón un país de ingresos medios, que é incapaz de alcanzar os países do centro imperialista. As súas exportacións de capital son baixas en comparación coas dos países imperialistas.
Ademais, Rusia non ten ningún interese na exportación de capital e no expansionismo económico-militar, en primeiro lugar porque non ten unha manufactura real e, en segundo lugar, porque obtén os seus recursos da exportación de materias primas, grazas ao cal crea un superávit comercial substancial. Rusia, polo tanto, non ten ningún interese en explotar os países periféricos para obter materias primas ou exportar bens ou investir alí o exceso de capital. Rusia é certamente un país capitalista pero economicamente subordinado, aínda que ten un Estado forte. Este Estado, así e todo, exerce a súa forza sobre todo a nivel defensivo contra o imperialismo occidental en Ucraína, como o fixo anteriormente en Xeorxia e Siria. O obxectivo do imperialismo occidental, de feito, é debilitar a Rusia, talvez fragmentándoa aínda máis, para controlar as súas riquezas minerais e as de Asia Central e privar a China dun aliado forte.
Chegamos así a outra cuestión importante: se China é un país capitalista e si, en caso afirmativo, alcanzou a etapa do imperialismo. En China hai certamente empresas privadas e capitalistas, pero as empresas públicas adquiren maior importancia e sobre todo hai control por parte do Estado e, a través del, do Partido Comunista sobre o conxunto da economía. Por exemplo, é fundamental que, a diferenza dos países plenamente capitalistas e imperialistas, o movemento de capitais non sexa libre senón baixo o estrito control do Estado. A interpretación da formación económico-social chinesa remite á concepción do socialismo. Isto, de feito, representa unha fase moi longa na que elementos capitalistas permanecen xunto a elementos de socialización da produción, que son máis especificamente socialistas. Por tanto, China é un país socialista, pero, como recoñecen os propios teóricos marxistas chineses, atópase nunha etapa inicial do socialismo. O socialismo chinés defínese como «socialismo con características chinesas» ou como «socialismo de mercado», no que o mercado xoga un papel importante(7).
A fase de transición do capitalismo ao socialismo en curso en China caracterízase por unha loita pola hexemonía entre tendencias cara ao capitalismo e cara ao socialismo maduro. Con todo, polas razóns que dixemos, China non se pode definir como un país imperialista tamén porque os movementos de capital están controlados polo Estado.
Ademais, as exportacións de bens son moito máis importantes para China, xa que ten, con diferenza, o maior superávit comercial a nivel mundial (822 mil millóns de dólares en 2023), en comparanza coas exportacións de capital, dado que a porcentaxe de saída de IED sobre o PIB, como vimos arriba, é bastante baixo. Como resultado, China produce máis do que consome e non comparte a natureza parasitaria do imperialismo. China, porén, está lonxe de ser un país imperialista tamén porque é un país de ingresos medios.
Finalmente, China, a diferenza de Estados Unidos, non ten unha postura agresiva no nivel político internacional e traballa para introducir un maior multilateralismo e multipolarismo económico e político a nivel internacional. A forza militar chinesa non pode compararse coa dos Estados Unidos e, sobre todo, nos últimos setenta anos nunca foi utilizada en guerras reais, salvo algúns enfrontamentos fronteirizos limitados cos países veciños (URSS, A India e Vietnam). De feito, as relacións cos países periféricos non se basean na explotación e a opresión neocolonialistas, como no caso dos Estados Unidos e Francia, senón que representan unha importante alternativa económica ao imperialismo occidental para países como os de África.
Do dito podemos deducir que as contradicións interimperialistas entre a UE e os EUA existen e corren o risco de agravarse no caso dunha presidencia de Trump, pero, polo momento, están ocultas e dificilmente poderían conducir a unha confrontación directa.
A principal contradición é, con todo, a que existe entre o imperialismo occidental e o Sur Global, cun papel decisivo dos Brics, que recentemente se expandiron até convertérense en Brics+, coa incorporación de Exipto, Etiopía, Irán e os Emiratos Árabes Unidos.
De feito, estamos a asistir a un proceso de descolonización real que se produce décadas despois da descolonización formal. De feito, a independencia política de moitos países periféricos combinouse co mantemento e, en moitos casos, a acentuación da súa dependencia económica.
Este proceso de descolonización real vese polo menos facilitado pola presenza, como alternativa ao capital occidental, de Rusia e especialmente de China, que están a asumir un papel hexemónico dentro do Sur Global. En calquera caso, a confrontación entre os Estados Unidos e os seus aliados imperialistas, por unha banda, e Rusia e China, polo outro, non pode definirse como interimperialista.
Conclusións: unha categoría aínda vixente pero con algunhas diferenzas notábeis
O imperialismo de Lenin representou un importante exemplo de innovación na súa época porque correlacionou o aspecto económico co político e militar. De feito, Lenin vinculou estreitamente o imperialismo co capitalismo. As características económicas e políticas que Lenin colocou como base do imperialismo seguen sendo en gran medida válidas, pero con algunhas diferenzas.
A concentración e centralización do capital, é dicir, a fusión de diferentes capitais para crear empresas máis grandes, segue sendo unha característica do capitalismo. Con todo, os cárteles, é dicir, acordos para limitar a competencia mediante o estabelecemento de niveis de produción e prezos, xa non son un elemento dominante. Nin sequera os monopolios e o proteccionismo representan xa o aspecto decisivo do capitalismo actual.
Porén, hoxe en día existe unha maior competencia que na era dos imperios coloniais, sobre todo grazas á globalización, é dicir, ao mercado global. Pensemos, por exemplo, na industria do automóbil que, a pesar de estar moi centralizada e internacionalizada, é terreo de feroz competencia tanto entre as empresas occidentais como entre estas e as asiáticas, especialmente as chinesas, no sector do coche eléctrico.
Isto, así e todo, non significa que non existan tendencias contrarias, baseadas na reintrodución do proteccionismo, como ocorre, por exemplo, na UE, precisamente contra os coches eléctricos chineses. De feito, segundo algúns, existe unha tendencia cara á desglobalización, é dicir, cara á fragmentación do mercado global en áreas económicas rexionais. O monopolio tamén está lonxe de desaparecer. A caída da taxa de ganancia e a saturación dos mercados manufactureiros moveron moito capital cara a sectores de monopolio natural nos últimos anos.
Ademais, as grandes tecnolóxicas estadounidenses, incluídas Google, Amazon e Facebook, son de facto novos monopolios. Outro aspecto que permanece, aínda que parcialmente modificado, é o capital financeiro, cuxo papel foi central no imperialismo de Lenin, que asumiu de Hilferding. Hoxe, con todo, xa non é posíbel pensar no dominio dos bancos sobre as empresas industriais, que adoitan ser xigantes multinacionais que obteñen enormes beneficios. Porén, ao mesmo tempo, o capital, sempre por mor das crises industriais, virouse masivamente cara á especulación financeira, mentres que as altas finanzas, a través de empresas de xestión de investimentos financeiros como BlackRock, desempeñan un papel importante no mundo do capitalismo.
Como dixemos anteriormente, o cambio máis importante, en comparación coa época de Lenin, radica na falta dunha división completa do territorio entre as potencias imperialistas máis importantes, é dicir, a división da periferia en imperios nacionais. A isto están ligadas a dominación, a competencia polo control das colonias e a tendencia á guerra.
Hoxe xa non temos un sistema de imperios coloniais, senón un sistema de explotación baseado, por unha banda, nas multinacionais e transnacionais e, pola outra, nas institucións internacionais, como o Fondo Monetario Internacional e o Banco Mundial. e sobre todo no aparello estatal estadounidense. Os Estados Unidos teñen o control dun imperio informal baseado na dominación a través do dólar e o seu exército.
Gianni Arrighi definiu a historia do capitalismo mundial como unha serie de ciclos seculares, cada un deles centrado nun «Estado líder». Ao ciclo hispano-xenovés seguíronlle os holandeses e ingleses, até que este foi substituído polo liderado polos Estados Unidos. Retomando a Gramsci e o seu concepto de hexemonía, segundo Arrighi, o «Estado líder» actúa cunha combinación de consenso e coerción. O consenso derívase da organización do sistema-mundo capitalista a través dun modo particular de regulación relativo a un réxime específico de acumulación.
Outro aspecto importante que rastrexa Arrighi é que o Estado dirixente en certo momento entra en crise e comeza a perder o seu dominio na produción material. Neste punto, o Estado líder pasa á financeirización, o que lle permite continuar até a crise definitiva que abre unha fase de caos global, da que emerxe co xurdimento dunha nova orde liderada por un novo «Estado líder».
Cando os Estados Unidos se converteron no «estado líder» do capitalismo mundial en 1945, posuían o 50% da produción industrial e a maioría das exportacións mundiais, polo que a súa hexemonía correspondía a equilibrios de poder reais. A primeira crise estadounidense produciuse en 1974, tras o cal se iniciou a súa fase de expansión financeira que finalizou en 2008 coa crise das hipotecas subprime.
Co tempo, xunto coa fortaleza económica, a hexemonía tamén decaeu. Segundo Arrighi, despois do 11 de setembro comeza para os Estados Unidos unha fase de dominación sen consenso. Entrementres, China está a atravesar unha fase de crecemento sen precedentes e converténdose na segunda potencia económica do mundo. En consecuencia, China comeza a pedir a aplicación dun maior multilateralismo e multipolarismo na xestión da economía mundial, poñendo así en dúbida o dominio estadounidense.
Pero os Estados Unidos non teñen intención de renunciar no máis mínimo ao seu dominio que, como vimos, lle permite extraer riquezas de todo o mundo, sen as cales a súa economía, tal como está organizada hoxe, colapsaría. Por tanto, elixiron o camiño da confrontación pola forza, tentando illar a China. A continua expansión da OTAN contra Rusia e a guerra resultante ten como obxectivo tentar eliminar o aliado máis importante de China, mentres que a guerra de Israel, provista de diñeiro e armas polos EUA, contra Irán ten como obxectivo eliminar outro aliado e un dos principais fornecedores de petróleo a China. Por todas estas razóns, os Estados Unidos son o principal imperialismo e o maior atranco para a paz mundial.
Para concluír, volvendo a Lenin, o seu traballo aínda se confirma hoxe, especialmente cando identifica o imperialismo como un sistema económico parasitario e explotador que se traduce na dominación dos Estados fortes sobre os Estados débiles e é un presaxio do caos, a anarquía e a guerra.
_____________________________________________________________________________
Bibliografía:
Aldrich, Robert, The Age of Empires, Thames & Hudson Ltd, London 2020.
Arrighi, Giovanni, Adam Smith a Pechino. Genealogie del ventunesimo secolo, Feltrinelli, Milano 2008.
Bargigli, Leonardo, La Russia è un paese imperialista? Sito della Rete dei comunisti.
https://www.retedeicomunisti.net/2022/09/19/la-russia-e-un-paese-imperialista/
Fisher, Fritz, Assalto al potere mondiale. La Germania nella guerra 1914-1918, Res Gestae, Milano 2021.
Ganser, Daniele, Le guerre illegali della Nato, Fazi editore, Roma 2022.
Giacché, Vladimiro, “Introduzione” a Cheng Enfu, Dialettica dell’economia cinese, MarxVentuno edizioni, 2024.
Grifone, Pietro, Il capitale finanziario in Italia, Einaudi, Torino 1980.
Grifone, Pietro, Capitalismo di Stato e imperialismo fascista, Mazzotta editore, Milano 1975.
Hilferding, Rudolf, Il capitale finanziario, Mimesis edizioni, Milano-Udine 2011.
Hobson, John Atkinson, L’imperialismo, Newton Compton, Roma 1996.
Lenin, L’imperialismo. Fase suprema del capitalismo, Editori riuniti, Roma 1974.
_____________________________________________________________________________
Notas:
(1) J. A. Hobson, L’imperialismo, Newton & Compton editori, Roma 1996, p. 119.
(2) F. Fischer, Assalto al potere mondiale. La Germania nella guerra 1914-1918, Res Gestae, Milano 2021.
(3) Unctad, Statistics, Foreign direct investment: inward and outward flows and stock, annual.
(4) Unctad, Statistics, Merchandise: Trade balance, annual.
(5) Sipri, Military expenditure database.
(6) Nostra elaborazione su dati Unctad, Statistics, Gross domestic product: Total e per capita, current e costant (2015) prices. I valori sono in dollari Usa correnti.
(7) Vladimiro Giacché, “Introduzione” a Cheng Enfu, Dialettica dell’economia cinese, MarxVentuno edizioni, 2024.
_____________________________________________________________________________
Artigo tirado do sitio web italiano Laboratorio, do 24 de outubro de 2024]