A tempestade perfecta xa está aquí
A Unión Europea está contribuíndo á escalada belicista enviando armas letais que prolongarán a situación, impoñendo sancións que incidirán nas vidas da cidadanía rusa e global, alentando unha lóxica de economía de guerra, e mesmo acollendo favorabelmente a solicitude do goberno ucraíno de ingreso exprés na UE
Abriamos este curso presaxiando un outono quente, froito dunha serie de tendencias económicas globais (inflación, endebedamento, desabastecemento) que apuntaban a un agravamento da crise estrutural do capitalismo. Unha crise que pola súa virulencia e escala adoptaba xa forma de tempestade perfecta, con base en catro fenómenos complementarios e en plena aceleración: unha acumulación de capital gripada, unha financeirización insostíbel, un cambio climático desbocado e un esgotamento máis que evidente de enerxía fósil e materiais.
A súa inédita conxunción, así como a imposíbel resolución das súas contradicións internas dentro dos canons hexemónicos, agoiraban unha espiral de estouros financeiros, ecolóxicos, sociais e xeopolíticos de primeira orde. Dada a complexidade sistémica e a incerteza reinantes -ademais das nosas limitadas capacidades-, non concretamos data de inicio nin orixe da devandita espiral. Porén, si preludiabamos que esta xeraría nefastas consecuencias en termos de precarización da vida a escala global, se non se alteraba de xeito radical o miope rumbo definido por unha recuperación pospandémica a lombos do imaxinario dun capitalismo verde e dixital.
Pois ben, se o outono foi quente, o inverno arde. Non pasaron nin seis meses e a tempestade perfecta xa está descargando. A espiral púxose en marcha, e a guerra en Ucraína é o estouro xeopolítico que abre un novo momento no desenvolvemento capitalista. Malia que as variábeis que interveñen neste complexo conflito son moi diversas, é indubidábel que as disputas entre bloques rexionais por garantir a súa seguridade e posición nun mundo multipolar e en crise, tentando controlar os recursos físicos e os exiguos nichos de mercado rendíbeis da nova economía verde e dixital, permiten entender mellor o marco internacional de dinámicas e responsabilidades no que este conflito estoura e se desenvolve. Ucraína é un punto e seguido na tempestade capitalista que vén, mesmo moi posibelmente a chave mestra que abra a caixa dos tronos dunha espiral de consecuencias impredicíbeis.
Moi ao contrario, os relatos oficiais, do mesmo xeito que ocorreu coa pandemia, invisibilizan a tempestade perfecta como xénese da guerra en Ucraína. Simplifican deste xeito a súa análise, e confunden de xeito falaz causas con consecuencias, factores externos con internos. A guerra sería así un accidente exóxeno, basicamente froito da ambición imperial do sátrapa Putin, sen apenas mención ningunha ao marco global de intereses, axendas e responsabilidades da Unión Europea, Estados Unidos, a OTAN e China -tanto previas como unha vez iniciado o conflito-, nin do papel económico e xeopolítico que Ucraína xoga no panorama internacional actual.
Ao mesmo tempo, a guerra interprétase como a causa principal que estaría provocando o incremento desorbitado dos prezos enerxéticos, alimentarios e das materias primas. Négase entón o carácter estrutural do proceso inflacionario e do esgotamento de enerxía e materiais, bórranse as pegadas da inacción institucional fronte ao poder corporativo -mentres se seguen reforzando as alianzas público-privadas-, e sitúase un imaxinario de “economía de guerra” que xustifique un novo shock autoritario, violento e lesivo para a clase traballadora. Xa que logo, a espiral de estouros non só non se afronta, senón que recrúa.
Fronte a este perigoso exercicio propagandístico, que tamén atinxe a unha parte da esquerda, este artigo pretende situar unha ollada máis complexa da nosa realidade actual a partir do marco da tempestade perfecta. Dedicamos o primeiro apartado a situar Ucraína dentro deste para, posteriormente, radiografar baixo os seus parámetros a complexa conxuntura global que atravesamos. Trátase, en definitiva, de obter unha vista nítida do bosque global, máis aló de cada árbore en particular, baixo a cal afirmamos que é a propia dinámica capitalista quen está xerando a espiral que comeza. Acabamos apuntando, en consecuencia, unha serie de alicerces desde os cales promover unha estratexia política que realmente tente virar radicalmente o noso rumbo lonxe do abismo ao que nos aboca a tempestade perfecta.
A tempestade perfecta inicia a súa espiral en Ucraína
A tempestade perfecta xerou as condicións de posibilidade do conflito en Ucraína. E este, á súa vez, reforza a virulencia da devandita tempestade, ameazando con activar unha espiral de estouros de todo tipo. Supón pois un punto seguido moi relevante na fuxida cara a diante do sistema capitalista, polo que debe ser analizado en toda a súa complexidade. Partindo da abundante literatura respecto diso, limitarémonos aquí a desenvolver algúns apuntamentos que sinalen a forte correlación entre os fenómenos que dan lugar á tempestade perfecta e condicionan os termos da contenda política global, por unha banda, e a guerra en Ucraína, pola outra.
Partimos, por suposto, da incuestionábel responsabilidade do goberno ruso en iniciar un conflito bélico que está a causar miles de mortes, destrución xeneralizada, desprazamentos masivos e que, como xa sinalamos, abre unha caixa dos tronos de impredicíbeis impactos globais. Nada xustifica a invasión do territorio ucraíno, menos aínda baixo imaxinarios reaccionarios e de vocación imperialista, polo que non podemos senón esixir a Rusia o final das accións militares.
Porén, comprender o que está ocorrendo, para construír axendas que realmente apunten á superación do statu quo actual, esixe integrar na análise tanto o peso de certas tendencias estruturais como un mapa internacional de actores que desenvolveron e seguen desenvolvendo unha moi notábel axencia en torno ao conflito. Esta perspectiva máis ampla e complexa necesariamente vincula a guerra en Ucraína coa disputa económica e xeopolítica inter-bloques, centrada na procura de seguridade e posición global nun contexto de interregno na hexemonía mundial, profunda crise e colapso ecolóxico.
É aí onde tres variábeis estreitamente vinculadas á tempestade perfecta están a xogar hoxe en día un papel central no panorama internacional, e especificamente no conflito ucraíno. En primeiro lugar, o control e/ou acceso ás claves para tratar de impulsar un crecemento económico hoxe en día gripado. Incluímos neste punto a disputa pola moeda internacional de intercambio, a xestión do sistema financeiro, a garantía de mercados preferentes vía tratados de comercio e investimento e, moi especialmente, a captura dos principais nichos de mercado do capitalismo verde e dixital (enerxías renovábeis, intelixencia artificial, 5G, vehículo eléctrico, etc.) como elementos estratéxicos.
En segundo termo, a disputa polos recursos físicos necesarios para soster as devanditas estratexias de crecemento é tamén unha variábel crucial na contenda política global. A disputa, neste momento de extrema vulnerabilidade ecolóxica, céntrase tanto na enerxía fósil e renovábel como nas inxentes cantidades de materiais necesarios para impulsar o capitalismo verde e dixital (litio, cobalto, fosfatos, terras raras, níquel, cobre, etc.). Finamente, as garantías de seguridade de cada bloque e a procura de equilibrios xeopolíticos supoñen tamén un lugar común nestes tempos, fenómeno que parece alentar as dinámicas militares como complemento das disputas económicas e xeopolíticas.
Todos estes factores axudan a entender a conxuntura global actual, e moitos eles teñen unha activa participación no conflito ucraíno. Condicionan, neste sentido, tanto as posicións previas ao conflito como as que cada bloque sostén na actualidade, e que en termos xerais están fortalecendo a escalada bélica e alimentando a espiral da tempestade perfecta.
Baixo esta perspectiva, Ucraína é un enclave paradigmático a escala global. Ademais de contar cun volume significativo de gas, petróleo e uranio, posúe as maiores reservas de litio e terras raras de todo o continente europeo. Estes últimos son minerais metálicos clave para a economía actual (teléfonos móbiles, turbinas eólicas, automóbiles eléctricos, etc.), cuxa demanda se multiplica exponencialmente dentro dun mercado mundial que controla China nun 80%, e que xa dá síntomas de saturación. Ucraína é considerada, á súa vez, non só o celeiro de Europa, senón dun marco xeográfico máis amplo que inclúe o Norte de África e Oriente Próximo.
Mais a relevancia de Ucraína non termina nos seus recursos, senón que ten que ver tamén co seu rol de ponte entre Europa e Asia. Esta situación xeográfica sempre relevante -lembremos a teoría de Mackinder, que destaca a importancia xeoestratéxica de Europa Oriental e Asia Central- éo aínda máis nun contexto no que o centro de gravidade mundial parece pivotar cara a Asia. Ucraína reconfigúrase como un territorio crave para os mercados globais, tanto para o megaproxecto eurosiático de infraestruturas coñecido como a Ruta da Seda, como para o tránsito dos hidrocarburos rusos a través dos dous grandes sistemas de gasodutos que conectan Rusia con Europa Occidental a través de Ucraína.
Partindo destas premisas, Ucraína evidentemente non é un conflito local senón internacional, activado desde hai tempo pola actuación de todas as potencias globais, as cales posúen a súa maior ou menor cota de responsabilidade en favorecer, encirrar e mesmo fortalecer a espiral bélica vixente. Non realizaremos aquí unha necesaria análise histórica do devandito conflito, senón que nos limitaremos a avaliar sinteticamente as estratexias dos EUA, a UE e China, tanto na xénese da actual guerra a escala estatal como na resposta a esta.
Deste xeito, Estados Unidos, cuxas principais armas na disputa actual pola hexemonía fronte a China son o dólar e o seu poderío militar, resucitou a OTAN para entorpecer o progresivo traslado do centro de gravidade mundial a Asia. Por iso veu desenvolvendo unha agresiva política de cercamento a China (fortalecendo tamén AUKUS, a alianza militar dos EUA, Reino Unido e Australia), facendo medrar a tensión en Taiwán e priorizando a inclusión de certos países na alianza atlántica, entre eles Ucraína. Isto supón unha ameaza a Rusia como aliado do xigante asiático, esnaquizando os acordos históricos de non ampliación da OTAN vixentes desde hai trinta anos e actualizados na década pasada.
A pretensión fundamental desta estratexia respecto de Ucraína, ademais de garantir o control sobre os recursos do país, consistiu en afastar a Unión Europea do eixe oriental para disciplinala no occidental, entorpecendo así o proxecto da Ruta da Seda, a rúbrica final do acordo chinés-europeo de investimentos (a UE é o maior socio comercial de China desde 2020), así como a estratexia de fortalecemento das relacións enerxéticas desta con Rusia (a suspensión do gasoduto Nord Stream II, que unía directamente Rusia e Alemaña sen pasar por Ucraína, camiñaba nesa dirección). Os Estados Unidos, xa que logo, están a facer valer o seu peso militar para recuperar terreo económico fronte a China, a expensas dos acordos políticos vixentes. Non sería de todo unha tolería que se volvese resucitar, aproveitando o shock da guerra e, se se desen as condicións, a idea dun tratado de comercio e investimento entre Estados Unidos e a Unión Europea (un TTIP 2.0) que axuntase estratexia militar e económica, asegurando os EUA un acceso preferente aos mercados europeos.
Os EUA encirraron irresponsabelmente o conflito en Ucraína, coñecendo sen dúbida o carácter autoritario e de vocación imperialista do goberno ruso, así como a súa posíbel resposta ante unha ameaza real de ampliación da OTAN. Pero ademais segue alentando a disputa promovendo unha escalada belicista e punitiva -máis aló do seu veto aos hidrocarburos rusos, entre outras medidas, non hai que esquecer a puñada na mesa ao sistema financeiro ao pechar o sistema swift a certos bancos- na medida en que os obxectivos principais da súa estratexia se están a cumprir.
A Unión Europea, pola súa banda, tampouco contribuíu á distensión en favor dunha solución diplomática que garantise a neutralidade de Ucraína, ao mesmo tempo que alimenta xunto aos EUA a espiral belicista actual, agás a excepción dos intentos dos presidentes francés e alemán por buscar unha solución dialogada xunto ao xefe do executivo chinés. É moi probábel que o seu evidente atraso na nova economía verde e dixital, o magro crecemento económico, así como a dependencia material e enerxética que padece, favorezan a súa intromisión nos asuntos ucraínos ao longo da última década. A UE mantivo, en termos xerais, unha posición de submisión respecto de os intereses dos EUA como aliado principal, alicerzada ademais sobre o distanciamento crecente dos gobernos do leste da Unión respecto de Rusia.
Se a autonomía política e estratéxica da UE brillou pola súa ausencia antes do estouro do conflito, tamén o fixo con posterioridade. A Unión Europea está contribuíndo á escalada belicista enviando armas letais que prolongarán a situación, impoñendo sancións que incidirán nas vidas da cidadanía rusa e global, alentando unha lóxica de economía de guerra, e mesmo acollendo favorabelmente a solicitude do goberno ucraíno de ingreso exprés na UE. Lembremos que Ucraína é un país de democracia de moi baixa intensidade, no que mesmo a esquerda partidaria é ilegal. Até hai pouco tempo, pola contra, estábase debatendo no seo da UE a vixencia da cláusula de “respecto ao Estado de dereito” como premisa de acceso de países como Polonia e Hungría aos fondos europeos de recuperación.
Deste xeito Europa, no canto de se situar como eixe do equilibrio multilateral nun mundo multipolar, pon en cuestión o seu suposto marco de dereitos e liberdades, e sométese aos ditados duns Estados Unidos en declive que, ademais, non van poder acompañar a súa estratexia de seguridade militar co impulso dun “Plan Marshall do século XXI”, dada a súa situación económica.
China, que parece impoñerse progresivamente como hegemon económico grazas ao control dos nichos da nova economía e de parte significativa dos recursos físicos necesarios para impulsalos -debido, paradoxalmente, a non adoptar o dogma neoliberal de prioridade polo mercado-, defende un multilateralismo activo e non inxerencista no plano internacional. Comparte así con Rusia a súa postura negativa á agresiva estratexia de ampliación da OTAN até as súas fronteiras, que sería parte do cercamento ao xigante asiático, pero non avala a invasión do territorio ucraíno, entre outras cuestións, polo seu contexto específico en Taiwán (atención nos próximos tempos á illa como novo eixe do conflito no marco da tempestade perfecta, adobiado ademais pola crise dos semicondutores). Ao mesmo tempo, non quere lesionar a súa relación estratéxica coa UE, dada a escala das sólidas relacións económicas que manteñen, ameazadas na actualidade polo rol submiso e dicotómico que o proxecto europeo está mantendo.
China, neste contexto, está aparentemente atrapada entre o reforzamento da súa alianza con Rusia e a súa aposta por unha vía diplomática e multilateral de solución ao conflito ucraíno. Neste sentido, os EUA conseguiron impoñer polo momento o seu marco de confrontación occidente versus oriente, dado o seu maior peso específico político-militar, sen que China lograse aínda avances significativos na paralización da guerra que axuden a superar esta dicotomía.
En definitiva, se Rusia é o culpábel directo da guerra en Ucraína, o conxunto de bloques rexionais en disputa teñen tamén unha responsabilidade directa e relevante, aínda que asimétrica, na xestación desta. Ademais, as súas actuacións, unha vez iniciada a conflagración, non só non contribuíron en termos xerais á distensión do conflito, senón que activou unha escalada belicista que podería anticipar unha espiral de recruamento da tempestade perfecta.
Nesta conxuntura, os principais actores internacionais, no medio dunha crise sen precedentes, actuaron e actúan en función dos seus propios intereses económicos e xeopolíticos, xerando unha situación na que en última instancia son as maiorías populares do conxunto do planeta as grandes perdedoras. O pastel a repartir en tempo de tempestade perfecta é moi limitado, e os actores internacionais prefiren confrontar que cooperar, aínda que o resultado sexa explicitamente negativo en termos planetarios. O conflito ucraíno e a súa solución belicista, en consecuencia, non fan senón afondar nunha espiral de novos estouridos.
A espiral comezou, e agora que?
Cando o conflito espertou, a tempestade perfecta non só estaba aí, senón que ademais se fortalecera. A conxunción dunha crise de onda longa dun capitalismo gripado, financeirizado e cuestionado no seu patrón global de acumulación, por unha banda, e unha realidade de extrema vulnerabilidade ecolóxica, por outro, xeraron as condicións para a guerra en Ucraína. E esta, máxime na vixente escalada belicista e punitiva, reforza a súa virulencia e abre unha espiral de posibles estouridos financeiros, ecolóxicos, sociais e ata militares.
Estamos así ante unha tempestade perfecta que empezou a descargar, pero que segue acumulando densidade e presión. Sostemos esta afirmación conforme á evolución dos catro fenómenos que definen a aporía capitalista na que estamos: cambio climático, esgotamento de enerxía fósil e materiais, inflación e débeda, acumulación gripada por limitacións na taxa de ganancia.
Comezando polo cambio climático, este alcanzou un récord histórico en 2021, situándose a concentración de partículas de CO2 na atmosfera en 419,13 ppm. A cifra de 350 sería o límite considerado seguro para que o clima non se desestabilice, límite que xa se traspasou en 1990. Xa que logo, o suposto desaxuste entre crecemento e emisións que prometía o solucionismo tecnolóxico do capitalismo verde e dixital é falso, máis aínda se temos en conta o contexto actual de crecemento baixo. O recentemente publicado informe do Panel Intergobernamental de Expertos para o Cambio Climático (IPCC), que complementa o primeiro difundido en agosto, afirma que de continuar nesta lóxica alcanzaremos un incremento da temperatura global de 4,4 ºC sobre a época preindustrial, cando os acordos de París situaban o obxectivo en 1,5 ºC. As consecuencias de non apostar por unha drástica redución de emisións -meta antagónica co crecemento económico- serían nefastas en termos de suba do nivel do mar, alteracións nos ecosistemas, fenómenos meteorolóxicos extremos, migracións masivas, acidificación dos océanos e degradación de terras agrícolas.
Xunto ao cambio climático destaca o esgotamento de enerxía e materiais como fenómeno ecolóxico que limita a base física de actuación do capitalismo. Enerxía, alimentos e materias primas veñen sufrindo desde hai tempo unha evolución errática nos seus prezos en forma de dentes de serra que, entre outras cuestións, é un indicador da superación de picos e esgotamento. Os prezos dependen de múltiples factores, algúns máis conxunturais (conflitos bélicos e sancións, especulación), outras de carácter estrutural (mercados enerxéticos corporativizados, desinvestimentos en enerxía fósil por falta de rendibilidade), pero están abocados a un crecemento sostido, froito da escaseza de oferta (petróleo, fosfatos, minerais metálicos, terra fértil, etc.) e a crecente demanda dun capitalismo que, malia o relato da desmaterialización da economía, está pasando da dependencia da enerxía fósil a unha multidependencia que inclúe os minerais metálicos, dentro dun marco de elevado e crecente consumo físico.
A guerra reforzou esa tendencia previa, xa moi evidente en 2021, provocando que o barril de Brent chegue a situarse por riba dos 127 euros, que o gas europeo estea nos 215 euros por megawatio, que os alimentos se encarezan un 20%, o litio un 437% e que o níquel alcanzase os 100.000 dólares a tonelada, por poñer só algúns exemplos que afectan ao conxunto da actividade económica e social. Os impactos deste incremento de custos, máis aló da súa relación directa coas expectativas de crecemento económico, son xa evidentes en termos de peche ou cesamento da actividade de empresas e desabastecementos dentro das cadeas globais de produción, pero tamén de encarecemento xeneralizado das condicións de vida e mesmo de inseguridade alimentaria, contribuíndo a unha dramática situación na que 20 países xa se atopaban previamente en situación de alerta, especialmente en África e Oriente Medio.
Seguindo coa secuencia da tempestade perfecta, o incremento de custos de enerxía e materiais inflúe nunha inflación en claro ascenso e sen comparanza nas últimas décadas, proceso que xa era evidente no outono do ano pasado. Se esta se situaba en febreiro no 7,4% no Estado español, nos EUA era do 7,5%; en Bélxica 8%, en Reino Unido 5,5% e en Italia 5,7%. Trátase entón dun fenómeno xeral e estrutural que, ademais de precarizar a clase traballadora vía salarios reais negativos, come os aforros, incrementando as tensións para elevar os tipos de xuros e pechar a billa de liquidez que mantiña en respiración asistida á economía global. En consecuencia, tanto os Estados Unidos como Reino Unido previron subas dos tipos, mentres que o Banco Central Europeo acaba de anuncialos tamén para 2022, ao mesmo tempo que o peche progresivo dos estímulos monetarios.
O resultado destas medidas, nun contexto no que a débeda pública e privada global supera os 296 millóns de dólares (un 353% do PIB mundial, téndose incrementado en 36 billóns entre 2020 e 2021, cifra similar ás economías chinesa e estadounidense xuntas), pode ser nefasto en forma de impagos e estouridos financeiros, no marco de mercados que son moi vulnerábeis ao máis mínimo cambio negativo. Aínda que as elites se desprenderon tacticamente do dogma neoliberal de loitar contra a inflación mediante a contención monetaria, sabedoras do rol balsámico a curto prazo da inxección masiva de liquidez nun capitalismo estancado, esta exacerbou a contradición entre economía produtiva e finanzas, sendo estas últimas as que impoñen a súa lóxica, aínda que se pinche o globo de innumerables burbullas sustentadas baixo a nada e completamente desreguladas.
Finalmente, chegamos ao cuarto fenómeno que define a tempestade perfecta, sinal de identidade do capitalismo: o crecemento económico a través da acumulación de capital. Estamos ante unha crise de onda longa na que, malia os cantos de serea da dixitalización, hai décadas que non se consegue un incremento significativo na taxa de ganancia a través de aumentos sólidos e xeneralizados na produtividade, que xeren sendas de crecemento, investimento e emprego. Se a propia OCDE afirmou en 2014 que o crecemento sería moi exiguo polo menos até 2060, a pandemia e a actual guerra fan que estas proxeccións caian polo seu peso. Así, á profunda recesión de 2020 (-3,2% do PIB mundial, aínda que moi asimetricamente repartido por rexións) seguiulle unha recuperación do 5,5% en 2021, así como unha enorme incerteza en torno ao desempeño presente e futuro.
Neste sentido, os cambios pouco significativos na evolución da produtividade e a taxa de ganancia, sumados ao impacto de fenómenos da tempestade perfecta (vulnerabilidade climática, esgotamento de recursos, inflación galopante, estouridos financeiros, etc.) converten o crecemento nunha quimera -non é posíbel medrar máis con menos recursos- e condenan o capitalismo a unha dinámica de estanflación, na que se combina a recesión con cifras altas de inflación. Unha situación caótica á que se suma a economía de guerra hoxe vixente, o que leva a que xa se empecen a escoitar con forza as trompetas dunhas políticas de austeridade que poderían redobrar os impactos das impulsadas tras o estourido financeiro de 2008.
A guerra en Ucraína, en definitiva, abre a caixa dos tronos da tempestade perfecta. Mais tamén provoca a mutación da axenda política do capitalismo verde e dixital nunha versión máis belicista e autoritaria, que asume a violencia como fenómeno e ferramenta estrutural. A marxinación da vía diplomática, o peche de medios de comunicación, o sinalamento de activistas non aliñados coa propaganda oficial, o anuncio de incrementos nos orzamentos militares non son senón sinais dunha democracia aínda máis depauperada; dunha institucionalidade multilateral descontextualizada e que perde peso político a pasos axigantados; duns Estados que redefinen os dereitos desde unha lóxica de desregulación, expulsión, expropiación, encerro e destrución, lesionando nunha nova volta de parafuso os intereses das clases populares; dunha violencia asumida como ferramenta política xeneralizada, na que non é tan importante a vitoria en si -como pode ocorrer en Ucraína- como o disciplinamento social e xeopolítico que xera. Unha sorte de guerra social que pasa de ser unha ameaza a converterse en parte informal da estrutura institucional.
Malis os cantos de serea pospandémicos, o capitalismo 4.0 era isto: unha tempestade irresolúbel, unha axenda autoritaria e violenta, e unha fonte de estouridos de todo tipo, que non exclúe unha espiral militar, dada a querenza capitalista por tratar de solucionar as súas contradicións vía guerras de ampla escala. Fronte a este escuro panorama, é necesario situar con forza unha axenda política furibundamente antibelicista, que deteña canto antes tanto as accións militares como o perigoso relato da “economía de guerra”; que prefigure un novo marco de multilateralismo, ante o desmantelamento evidente do vixente desde a segunda guerra mundial; que, dentro do devandito marco multilateral, fortaleza a autonomía política europea, fronte ao submiso rol actual da UE como simple “prestadora de servizos de apoio xeoeconómico en beneficio da OTAN, é dicir, dos Estados Unidos”, en atinadas palabras de Wolfang Streeck. Que, en última instancia, impulse a necesaria transición económica, ecolóxica, social e política desde posturas anticapitalistas, nun momento no que se evidencia que o sistema hexemónico nos conduce ao abismo.
[Artigo tirado do sitio web Viento Sur, do 19 de marzo de 2022]