A restauración da Doutrina Monroe e a ofensiva imperialista de Trump en América Latina
A derrota definitiva do imperialismo en América Latina non virá só polas accións internacionais dos gobernos nacionais, senón que tamén dependerá da capacidade das forzas progresistas e populares para resistir, en cada país, a histórica alianza entre as elites oligárquicas entreguistas e os falcóns de Washington, que seguen traballando para manter vivo o fantasma da Doutrina Monroe
- A reactivación da Gran Porra e da Doutrina Monroe
Desde a reelección de Donald Trump como presidente dos Estados Unidos, o mundo asistiu atónito a unha política exterior estadounidense cada vez máis unilateral e agresiva, xerando fondas preocupacións sobre o futuro da política internacional. Estas preocupacións non proceden só do seu mandato anterior, senón tamén do crecente rexurdimento de políticas intervencionistas e unilaterais que tiveron un protagonismo cada vez maior nos últimos anos e que se aceleraron nos primeiros días da nova administración de Trump.
Tendo en conta as promesas de campaña baixo o coñecido lema "Make America Great Again" (MAGA), estas preocupacións non estaban, en absoluto, infundadas. E só se viron reforzadas polas accións iniciais da administración. Nos primeiros días tras asumir o cargo, os Estados Unidos xa anunciaron a súa saída do Acordo de París, da Organización Mundial da Saúde (OMS) e mesmo do acordo fiscal global da Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico (OCDE). Nun ton ameazante, Trump suxeriu converter Canadá no 51º estado, expresou interese en anexionar Grenlandia, e fixo propostas ilegais e inmorais como a relocalización de palestinos de Gaza a outras zonas para "limpar" a rexión. Aliouse plenamente cos intereses de Israel no Medio Oriente, dando carta branca ao xenocidio do pobo palestino en Gaza e mesmo bombardeando territorio iraniano en defensa do seu aliado favorito.
Con todo, é especialmente en América Latina onde as ameazas e directrices de Trump adoptaron un ton aínda máis agresivo. Durante o seu anterior mandato, xa seguira unha política de cerco e aniquilación contra o presidente venezolano Nicolás Maduro, recoñecendo o goberno fantoche e autoproclamado de Juan Guaidó e impoñendo unha ampla batería de sancións políticas e económicas contra o goberno lexítimo de Venezuela. Paradoxalmente, revertera o desxeo iniciado por Obama nas relacións con Cuba; engadiu Nicaragua á lista de países suxeitos a sancións ilegais e unilaterais dos EUA; respaldou o golpe de estado contra Evo Morales en Bolivia; e alentou os ataques da extrema dereita colombiana contra os acordos de paz coas Forzas Armadas Revolucionarias de Colombia (FARC) e o Exército de Liberación Nacional (ELN). Tamén promoveu unha confrontación aberta contra a presenza económica de China en América Latina, fomentou o ascenso de movementos neofascistas en varios países e intensificou políticas migratorias discriminatorias, especialmente coa construción dun muro na fronteira con México.
Pasado menos dun mes do comezo da nova administración, a política de Trump cara a América Latina xa sinalaba claramente un camiño de hexemonía radicalizada e intervencionismo no que a diplomacia estadounidense leva tempo afianzada. Non é casualidade que a primeira viaxe oficial do Secretario de Estado Marco Rubio fose unha xira por países de América Central e do Caribe. Non se vía algo así desde a visita de Philander Chase Knox a Panamá en 1912 durante a construción do Canal de Panamá(1).
Desde o inicio, o presidente declarou que o Canal de Panamá —xestionado directamente por Panamá desde 1999— debería retornar ao control de Washington para frear a crecente influencia rexional de China. Afirmou alto e claro que os Estados Unidos "non precisan América Latina", anunciou plans para cambiar o nome do Golfo de México a "Golfo de América", ameazou con aranceis gravosos os produtos brasileiros e asinou un decreto que clasifica varios cárteles e organizacións criminais latinoamericanas como grupos terroristas, abrindo así a porta á intervención militar directa dos EUA na rexión(2).
Comprometéndose a levar a cabo a maior campaña de deportacións da historia, a administración de Trump emitiu varias ordes executivas para tal fin. Estas incluíron medidas para acabar coa cidadanía de nacemento para fillos de inmigrantes indocumentados nados en territorio estadounidense, continuar a construción do muro fronteirizo, suspender os procesos de solicitude de asilo, declarar o estado de emerxencia na fronteira e despregar tropas do exército para asistir en operacións contra a inmigración irregular. Paralelamente, iniciouse un proceso masivo de deportacións, con avións militares transportando centos de inmigrantes latinoamericanos aos seus países de orixe.
A maneira en que os EUA levaron a cabo estas deportacións xerou serios incidentes diplomáticos. En Brasil, os deportados chegaron esposados, unha práctica que as autoridades brasileiras consideraron inaceptábel e indignante, provocando protestas oficiais do goberno de Lula. En Colombia, a situación escalou aínda máis. O goberno colombiano inicialmente rexeitou permitir o pouso de aeronaves estadounidenses, exixindo que os seus cidadáns sexan tratados con dignidade. Como represalia, Trump anunciou aranceis do 25% sobre os produtos colombianos que entraban no mercado estadounidense —podendo subir ao 50% nunha semana— e declarou que revogaría as visas e prohibiría viaxes para funcionarios colombianos e os seus seguidores. O presidente colombiano Gustavo Petro respondeu impoñendo aranceis recíprocos do 25% sobre produtos estadounidenses, pero axiña recuou, aceptando recibir deportados incondicionalmente para evitar unha maior escalada.
O conflito diplomático con Colombia ilustra aspectos chave da estratexia que a nova administración Trump adoptou para América Latina. Desde 2012, os Estados Unidos e Colombia manteñen un acordo de libre comercio (ALC), e as medidas propostas por Trump violarían directamente este acordo. Ademais, Colombia é o único país suramericano que segue considerando os EUA o seu principal destino de exportación, ten status de aliado extra-OTAN e alberga polo menos sete bases militares estadounidenses activas. Estas accións iniciais deixaron claro que Trump pretendía usar aranceis e sancións para forzar as gobernos rexionais a aliñarse cos intereses diplomáticos dos EUA —estendendo estas tácticas máis alá dos habituais obxectivos como Cuba, Venezuela e Nicaragua. De feito, as primeiras ameazas de Trump foron dirixidas aos gobernos de México, Brasil e Colombia, suxerindo que a súa ofensiva non estaría limitada por cuestións ideolóxicas— como tamén o evidencian as confrontacións con Canadá e Dinamarca.
En América Central e o Caribe —que historicamente foron as rexións máis afectadas pola política da "Gran Porra"— foron rapidamente visíbeis os contornos dunha reconfiguración política e económica renovada. A presión sobre Panamá, incluíndo ameazas de retomar á forza a Zona do Canal, levou o país a anunciar a súa retirada da Iniciativa da Franxa e Ruta [Nova Ruta da Seda] e a transferir a xestión de dous portos do canal desde CK Hutchison de Hong Kong a BlackRock, con sede nos EUA. En Costa Rica, Marco Rubio apoiou as críticas do goberno ao despregamento do 5G de Huawei. Nun comunicado oficial, o ministro de Exterior costarriqueño Arnoldo André celebrou a aliñación co goberno dos EUA, declarando que "Costa Rica foi recoñecida, gabada e felicitada polo senador Rubio por abordar estes temas de acordo cos intereses da nova administración estadounidense", reflectindo un discurso expresado dentro do marco da chamada "Nova Guerra Fría"(3). En Guatemala, apoiado por sectores radicais dos EUA, o presidente Bernardo Arévalo mantivo unha postura diplomática submisa, incluso co recoñecemento diplomático a Taiwán.
Neste mesmo contexto, os Estados Unidos fixeron esforzos explícitos para disciplinar o seu aliado rexional Nayib Bukele, presidente de El Salvador, quen —a pesar da súa orientación de dereita e relacións persoais con Trump— procurou estreitar as relacións de El Salvador con China. En abril, un artigo de opinión no Wall Street Journal criticou a compracencia do goberno estadounidense cara aos lazos salvadoreños-chinos(4). Entrementres, o endurecemento das sancións contra Cuba e Nicaragua reforzou o obxectivo de consolidar un "cordón sanitario" arredor deses países e, por suposto, arredor de Venezuela.
- As razóns detrás da centralidade da América Latina
Esta reconfiguración da política exterior dos Estados Unidos non é casualidade. Ao contrario do que afirma Trump, de que os Estados Unidos "non precisan América Latina", esta rexión é, como defende consistentemente o científico político arxentino Atilio Boron, a máis importante do mundo para os Estados Unidos(5). Non foi por casualidade que a Doutrina Monroe se articulase xa en 1823. Moito antes de que Woodrow Wilson definise os piares dun novo multilateralismo global nos seus Catorce Pontos, os EUA buscaban estabelecer un multilateralismo rexional liderado a través das Conferencias Panamericanas, que comezaron en 1889. A Organización dos Estados Americanos (OEA) e o Tratado Interamericano de Asistencia Recíproca (TIAR) consolidaron máis tarde un marco de toma de decisións nas Américas operante fóra do multilateralismo global e baixo a vixilancia estreita dos Estados Unidos. Incluso antes de que o macartismo se exportase ou as condicionalidades políticas do Plan Marshall axudasen a suprimir partidos comunistas en Europa, as oligarquías latinoamericanas eran constantemente instadas polos EUA a perseguir os líderes chave dos movementos obreiros e campesiños locais.
Quen interprete estas accións como simples expresións do "desprezo" americano por aquilo que consideran o seu "patio traseiro", están errados. En realidade, as manobras diplomáticas de Trump reflicten un esforzo determinado por reorganizar o balance das forzas políticas e económicas na rexión. Este obxectivo está directamente vinculado a tres cuestións interrelacionadas: a competencia global con China, a contención dos gobernos de esquerdas en América Latina e o control sobre recursos naturais estratéxicos.
América Latina conta con amplas reservas de minerais críticos esenciais para a transición enerxética global e o desenvolvemento de tecnoloxías sustentábeis, como o litio, o cobre e o níquel. Respecto ao litio, a rexión concentra arredor do 60 por cento das reservas globais, a maioría delas no denominado Triángulo do Litio, que inclúe Chile, Arxentina e Bolivia(6). América Latina tamén produce aproximadamente o 40 por cento do cobre mundial, grazas a grandes reservas e capacidade mineira en países como Chile, Perú e México(7). Ademais, alberga significativas reservas de prata e estaño, case un terzo das augas doces do planeta e unha inmensa biodiversidade. Ademais, a rexión posúe aproximadamente un quinto das reservas mundiais de petróleo e gas, incluída a maior reserva probada de petróleo do mundo, situada en Venezuela(8). Ademais, América Latina é o maior exportador neto de alimentos do mundo e controla case un terzo das terras cultivábeis do planeta, a meirande parte delas en Brasil(9).
O insaciábel apetito dos Estados Unidos polo control destes recursos nunca foi un segredo. A historia está chea de exemplos de como Washington empregou unha ampla serie de ferramentas para eliminar as forzas políticas e sociais latinoamericanas que se opoñían a esta axenda. Non é necesario remontarse aos primeiros días da Doutrina Monroe, á violenta ocupación de case a metade do territorio mexicano, aos enfrontamentos de filibusteiros en América Central e o Caribe, ou aos golpes de Estado e guerras sucias impulsadas pola CIA durante a Guerra Fría. Abonda con observar o ciclo máis recente do ascenso e a desestabilización dos gobernos progresistas no comezo do século XXI.
De feito, as marcas do imperialismo ianque están profundamente gravadas na brutal campaña para derrocar os gobernos progresistas da chamada "marea rosa" latinoamericana, aqueles que enterraron a proposta da Área de Libre Comercio das Américas (ALCA) na Cimeira de Mar del Plata en 2005, desafiaron o Consenso de Washington e buscaron construír un multilateralismo rexional fóra dos marcos da OEA e TIAR. Cando foi necesario, o imperio recorreu ao seu habitual repertorio de violencia, como se viu nas reiteradas sancións políticas e económicas unilaterais, ilegais e criminais contra Cuba, Venezuela e, máis recentemente, Nicaragua. Esta mesma lóxica sustentou o apoio explícito dos EUA a sucesivos intentos de golpe en Venezuela e Bolivia, incluíndo o secuestro de Hugo Chávez en 2002, os movementos secesionistas na rexión boliviana da Media Lúa en 2008, as violentas guarimbas venezolanas e o sanguento golpe de 2019 contra Evo Morales(10).
Con todo, a ofensiva reaccionaria de Washington non se baseou só en violencia aberta. Refinou tamén as súas tácticas de "golpes brandos", especialmente mediante o uso do lawfare(11). Alentando a Operación Lava Jato, os EUA conseguiron desmantelar empresas construtoras brasileiras que competían en América Latina, debilitar de xeito importante as operacións de Petrobras —abrindo o camiño para que empresas estranxeiras accedesen ás reservas pre-sal brasileiras— e no proceso desestabilizaron e derrocaron o goberno de Dilma Rousseff e encarceraron a Lula(12). Aínda antes, o lawfare impactara xa no Partido dos Traballadores (PT), co escándalo do Mensalão que temporalmente afastou figuras chave como José Dirceu e José Genoíno da vida política. Tácticas similares levaron á destitución de Manuel Zelaya en Honduras e Fernando Lugo en Paraguai; á renuncia do vicepresidente Raúl Sendic en Uruguai; ás condenas de Cristina Kirchner en Arxentina, e Rafael Correa e Jorge Glas en Ecuador; e á destitución e encarceramento de Pedro Castillo en Perú. Non é por iso unha sorpresa que os gobernos da Cuarta Transformación de México enfatizasen continuamente a urxencia de democratizar o seu sistema xudicial oligárquico, un sistema que reflicte o de moitos outros países da rexión.
Mentres que estas ferramentas lograron desestabilizar e mesmo derrocar a numerosos gobernos, fracasaron en eliminar as contradicións sociais que continúan a impulsar os pobos latinoamericanos a loitar por mellores condicións de vida. A pesar dos inmensos desafíos —entre eles centos de sancións debilitantes— os gobernos de Cuba, Venezuela e Nicaragua seguen en pé. Tras o golpe de 2019, o Movemento ao Socialismo (MAS) de Bolivia regresou ao poder con Luis Arce. Mesmo en Brasil, onde a extrema dereita parecía dominar o panorama político, Lula foi reelecto, aínda que á cabeza dunha coalición moito máis conservadora que nos seus mandatos anteriores. E nin sequera Colombia —antes unha pedra angular da influencia estadounidense na rexión— resultou inmune ao cambio, xa que a elección do exguerrilleiro Gustavo Petro marcou unha viraxer dramática na política nacional. As altas valoracións positivas de Andrés Manuel López Obrador e da súa sucesora, Claudia Sheinbaum, en México, tamén falan por si mesmas.
Alguén podería argumentar que os gobernos máis radicais foron debilitados e que os moderados non supoñen unha grave ameaza para os intereses dos Estados Unidos. Pero é precisamente aquí onde erran moitos analistas. No momento histórico actual, mesmo as solucións moderadas parecen insuficientes para manter a hexemonía estadounidense na rexión ou a nivel global. E isto non se debe só aos avances e retrocesos do enfrontamento coa esquerda latinoamericana, senón sobre todo debido ao factor estrutural da crecente cooperación de China coa América Latina e o Caribe.
Desde que China entrou na Organización Mundial do Comercio (OMC) hai pouco máis de dúas décadas, a súa presenza económica en América Latina foi aumentando constantemente. Hoxe en día, China é o principal socio comercial de case todos os países suramericanos. Os investimentos directos chineses tamén se incrementaron, financiando proxectos de infraestrutura con impacto rexional significativo, como o recentemente inaugurado porto de Chancay en Perú. Máis de vinte países da rexión uníronse á Iniciativa da Franxa e Ruta (Nova Ruta da Seda), e cada vez menos manteñen relacións diplomáticas coa provincia taiwanesa, elixindo en cambio recoñecer o único goberno lexítimo de China, coa sede en Beijing(13).
Ademais, o principio guía de China de non intervención nos asuntos internos doutros países foi ben recibido por líderes de todo o espectro ideolóxico. Esta combinación de expansión da sinerxía económica e respecto á soberanía creou un gran dilema para a diplomacia estadounidense. Na época da Guerra Fría, as tácticas contrainsurxentes en asociación coas oligarquías latinoamericanas empregáronse para conter o comunismo e a influencia soviética. Pero esas mesmas tácticas agora resultan inadecuadas para conter a China. Hoxe en día, non só os gobernos de esquerdas ou nacional-populares buscan achegarse máis a Beijing. Incluso o goberno conservador de Perú, baixo Dina Boluarte, non amosou sinais de pór en perigo a súa relación con China. E mesmo gobernos fantoches de extrema dereita, como os de Jair Bolsonaro e Javier Milei, se enfrontaron a enormes dificultades para executar políticas anti-Chinas, xa que grandes sectores das súas elites nacionais dependen de fortes relacións económicas con Beijing.
Isto explica o recente aumento nas declaracións públicas de altos funcionarios estadounidenses criticando a crecente cooperación China-América Latina. En xullo de 2024, durante o Aspen Security Forum, a xefa do Comando Sur dos Estados Unidos, Laura Richardson, criticou o compromiso latinoamericano con China, dicindo: "Non ven o que Estados Unidos trae aos países. Todo o que ven son os guindastres chineses, o desenvolvemento e os proxectos da Iniciativa da Franxa e Ruta"(14). Propuxo lanzar un novo "Plan Marshall" para a rexión como contrapeso ás iniciativas chinesas. Falando sobre os investimentos en infraestrutura chinesa, Richardson alegou que estes proxectos foron supostamente deseñados para "uso dual", implicando aplicacións tanto militares como civís. Máis tarde, na apertura da Conferencia de Defensa Suramericana (SOUTHDEC) en Santiago de Chile, en agosto, declarou que existía unha contradición entre o que chamaba "Equipo Democracia" e os intereses dos "gobernos autoritarios e comunistas que intentan levar o máximo posíbel aquí no Hemisferio Occidental, operando sen respecto polo dereito nacional ou internacional"(15).
Posteriormente, a representante comercial dos EUA, Katherine Tai, advertiu a Brasil que teña coidado ao unirse á Iniciativa da Franxa e Ruta. Reflexionando o ton de Laura Richardson, afirmou: "A soberanía é fundamental, e iso é unha decisión do goberno brasileiro. Pero animaría os meus amigos en Brasil a ver a proposta coa lente da obxectividade, coa lente da xestión de riscos"(16). Finalmente, nunha entrevista o 10 de abril con Fox News, o secretario de Defensa dos EUA, Pete Hegseth, acusou a administración Obama de descoidar a crecente influencia de China en América Latina e declarou que, baixo a administración Trump, os EUA recuperarían o seu "patio traseiro." Engadiu que xa estaban en marcha esforzos para "recuperar o Canal de Panamá da influencia comunista chinesa"(17). En marcado contraste, o ministro de Exteriores chinés, Wang Yi, respondeu o 14 de abril que os países latinoamericanos non son "o patio traseiro de ninguén" e que "o pobo de América Latina quere construír a súa propia casa"(18).
É dentro deste contexto máis amplo desde o que xurdiron e proliferaron as agora familiarizadas narrativas anti-China. Actualizando as metáforas anticomunistas da Guerra Fría, estes discursos reciclan acusacións infundadas de "totalitarismo", "imperialismo chinés" e "armas de débeda"(19). A maioría reflicte a visión do mundo do grupo duro anti-China, aqueles que se opoñen abertamente a calquera manifestación do éxito da República Popular China e que teñen unha influencia considerábel sobre círculos de poder influentes no mundo do Atlántico Norte, como o ilustran as recentes declaracións de altos funcionarios na administración de Donald Trump.
Así, cando Trump acusa a Brasil de desexar "mal" aos Estados Unidos, faino non porque o goberno de Lula sexa abertamente antiimperialista, senón porque se nega a participar no sucio xogo de conter a China e asfixiar a gobernos rebeldes veciños. Xunto coa súa presión inicial sobre as administracións de Petro e Sheinbaum en materia migratoria, Trump tamén abriu o camiño para medidas intervencionistas clasificando varios cárteles latinoamericanos como grupos terroristas. Non é casualidade que estas medidas coincidan coas chamadas de expresidentes colombianos Álvaro Uribe e Iván Duque para una intervención militar internacional en Venezuela. Entrementres, os medios conservadores acusan a Petro de tolerancia cara ao ELN e insisten en presentar o grupo insurxente como unha simple facción criminal e unha ferramenta política do goberno de Nicolás Maduro.
Todas estas accións forman parte dunha estratexia máis ampla: debilitar a presenza de China en América Latina e restaurar por completo a hexemonía hemisférica dos Estados Unidos, un obxectivo que, en última instancia, depende da capacidade para derrotar os gobernos e movementos sociais progresistas latinoamericanos.
- Sen lugar para a moderación: O ataque a Brasil como ensaio do que vai vir logo
É neste contexto máis amplo no que os Estados Unidos intensificaron o seu unilateralismo e a imposición violenta da súa vontade na rexión. As solucións moderadas e baseadas no compromiso xa non son dabondo para satisfacer os intereses do imperio. Máis que nunca, o que os Estados Unidos buscan agora son gobernos fantoches dispostos a sacrificar non só os intereses dos seus propios pobos senón tamén os de importantes sectores das súas elites nacionais. Ao fin e ao cabo, o declive da hexemonía estadounidense a nivel global é cada vez máis evidente, como o demostran as súas repetidas derrotas na carreira tecnolóxica contra China, máis recentemente exemplificado pola abraiante perda dun billón de dólares sufrida pola gran tecnoloxía estadounidense tras o lanzamento de DeepSeek, un modelo de intelixencia artificial chinesa(20).
Non é casualidade que Elon Musk —que durante o inicio da administración Trump ostentou un status case ministerial— sexa partidario aberto da actividade ultradereitista en América Latina. Defendeu publicamente o golpe de 2019 en Bolivia, mantén estreitos vínculos con Nayib Bukele e Javier Milei, e recentemente entrou en conflito directo co goberno de Lula en Brasil(21). Musk ten un interese persoal en competir con China en varios sectores tecnolóxicos, o que explica a súa crecente implicación no Triángulo do Litio e os seus esforzos por desestabilizar politicamente Brasil, un país preparado para se converter nun centro de produción de vehículos eléctricos chineses. O fenómeno Trump e a proposta de reordenación das relacións con América Latina non son froito da megalomanía, senón a materialización dos intereses dos multimillonarios estadounidenses dispostos a defender os seus astronómicos beneficios.
Como foi historicamente habitual na política exterior estadounidense, manter un control ilimitado sobre América Latina segue a ser un requisito previo para potenciar a proxección global do país. Os Estados Unidos dificilmente se atreverían a involucrarse nun conflito a grande escala no Medio Oriente ou Asia Oriental sen asegurar previamente polo menos un control parcial sobre as vastas reservas petrolíferas de Venezuela. Tampouco poden esperar exportar as súas directrices anti-China a aliados extra-hemisféricos sen triunfar primeiro en América Latina.
Así, o esforzo por remodelar o panorama político rexional está directamente vinculado aos resultados das eleccións deste e do próximo ano, con capítulos decisivos en países como Bolivia, Chile, Honduras, Colombia e Brasil, onde os Estados Unidos se centrarán en derrotar a unha ampla gama de gobernos progresistas. Bolivia foi durante moito tempo un obxectivo das intervencións estadounidenses, exemplificado especialmente polas declaracións públicas de Elon Musk sobre o golpe de 2019 contra Evo Morales. Hoxe, o presidente Luis Arce enfronta dificultades derivadas das divisións internas no MAS entre os seus propios seguidores e os de Evo. Neste contexto, as esperanzas da dereita de retornar ao poder por medios electorais —tras máis de dúas décadas— vense reforzadas polos intereses estratéxicos de Washington.
Nos últimos anos, Honduras tomou un rumbo ben diferente ao do seu pasado, establecendo lazos diplomáticos con China en 2023, baixo o goberno da presidenta Xiomara Castro. Ela busca agora garantir que o seu sucesor manteña unha orientación política progresista e profunde as relacións do país con China. Polo contrario, o probábel candidato do Partido Liberal, Salvador Nasralla, oponse publicamente a un posible acordo de libre comercio con China e critica a ruptura diplomática con Taiwán.
En Chile, a oposición de dereitas ao presidente Gabriel Boric conta con varias figuras conservadoras destacadas, como Johannes Kaiser, que profesa un discurso libertario e de extrema dereita, lembrando a Javier Milei. Entrementres, nos Estados Unidos fixeron esforzos claros para redirixir o país cara aos seus intereses estratéxicos e comerciais. Colombia non só serve como un socio comercial chave, senón tamén como un actor central nos intentos de Washington por illar Venezuela e conter a influencia de China en Suramérica.
Brasil será probablemente o escenario da batalla electoral máis importante da rexión. O presidente Lula buscará a reelección contra un candidato aínda por definir, pero que de seguro contará co apoio de Jair Bolsonaro, quen actualmente é inelixíbel. Cómpre lembrar que, baixo a última administración de Bolsonaro, Brasil se retirou oficialmente da Comunidade de Estados Latinoamericanos e Caribeños (CELAC), desmantelou activamente a Unión de Nacións Suramericanas (UNASUR) e minou outros órganos de integración rexional que gañaran protagonismo na última década. Os seguidores de Bolsonaro están claramente aliñados co trumpismo, e adoitan ondear bandeiras estadounidenses e israelís en manifestacións no país.
Como ensaio para a desestabilización apoiada polos EUA do goberno de Lula, o presidente Trump escalou drasticamente a posta en escena unilateral e agresiva da política exterior estadounidense, argallando unha serie de ataques conxuntos contra Brasil e os seus esforzos por construír unha nova orde mundial multipolar. Tras a exitosa Cimeira dos BRICS en Rio de Janeiro —que entregou unha declaración poderosa defendendo o multilateralismo e a cooperación Sur-Sur— Trump ameazou con aranceis do 10 por cento aos produtos dos países que se aliñen coas chamadas "políticas antiamericanas dos BRICS"(22). Posteriormente, lanzou unha nova fase da súa guerra comercial global, desta vez dirixida explicitamente a Brasil baixo o pretexto de supostas irregularidades comerciais e, con maior precisión, para interferir no proceso político interno de Brasil en favor do seu aliado ideolóxico, Jair Bolsonaro. Entrementres, o secretario xeral da OTAN, Mark Rutte, advertiu que Brasil, a India e China poderían afrontar sancións secundarias debido ás súas continuas lazos diplomáticos e económicos con Rusia.
Contra os funestos prognósticos dos centros de reflexión occidentais e dos medios de comunicación, a Cimeira dos BRICS en Rio desafiou as predicións de fragmentación e estancamento. Durante a súa décimo sétima reunión de alto nivel, os líderes dos BRICS aprobaron máis de 120 compromisos conxuntos que abranguen gobernanza global, finanzas, saúde, intelixencia artificial, cambio climático e desenvolvemento sustentábel. A Declaración de Rio suscitou preocupacións urxentes sobre o gasto militar global en detrimento do desenvolvemento no Sur Global. En contraste co rexeitado discurso militarista, o bloque reafirmou o seu compromiso co multilateralismo, a erradicación da pobreza e a acción climática. Entre as iniciativas adoptadas estiveron a Declaración Marco dos Líderes dos BRICS sobre Finanzas Climáticas, a Declaración sobre a Gobernanza Global da Intelixencia Artificial e a Asociación dos BRICS para a Eliminación das Doenzas Socialmente Determinadas. Lonxe de ser irrelevantes, os BRICS emerxeron como gardián principal dunha orde mundial pacífica e multipolar.
Ademais, durante as reunións bilaterais celebradas aproveitando a Cimeira, Brasil e China avanzaron en discusións e estudos técnicos para a construción dun ferrocarril bioceánico en Suramérica. O proxecto atravesará territorios brasileiro e peruano, proporcionando unha conexión terrestre directa co porto de Chancay na costa do Pacífico, reducindo a dependencia do Canal de Panamá e axudando a acurtar e mellorar o comercio entre América Latina e Asia.
Á luz da delicada situación do seu aliado brasileiro —o ex presidente Jair Bolsonaro, declarado inelixíbel para as eleccións de 2026 e en crecente perigo legal, incluíndo implicación en complots golpistas e mesmo intentos de asasinato contra o presidente Lula— Trump decidiu intervir abertamente nos asuntos internos de Brasil. O fillo de Bolsonaro, o deputado federal Eduardo Bolsonaro, abandonou simplemente o seu asento en Brasilia e mudouse aos Estados Unidos, onde traballa activamente co equipo de Trump para reverter a prohibición política do seu pai e reavivar a extrema dereita no país. A ofensiva comercial vai máis aló da economía; é un asalto político calculado para fracturar a coalición que derrotou ás forzas reaccionarias e entreguistas en 2022.
Na visión do presidente Trump e dos bolsonaristas, golpear as exportacións brasileiras aos EUA —críticas para os beneficios de moitos sectores industriais— cortaría a alianza entre Lula e partes da elite económica nacional. Crían que isto forxaría unha fronte unida de elites a favor da liberación de Bolsonaro e da súa elixibilidade para postularse, a cambio da restauración das relacións comerciais Brasil-EUA.
Pero esta lóxica fracasou completamente. En cambio, a submisión dos extremistas brasileiros —que foron a Washington buscando sancións contra o seu propio país— suscitou unha forte onda de orgullo nacional e resistencia. Movementos sociais e organizacións populares brasileiras mobilizáronse na Avenida Paulista, en São Paulo, ocupando un amplo espazo para defenderen a soberanía nacional e exixiren avances en xustiza social, incluída a recente proposta de Lula de aumentar os impostos aos multimillonarios. Simultaneamente, amplos sectores da oposición conservadora depuxeron as armas e aliáronse co presidente para formar unha fronte de unidade nacional contra a agresión imperialista, condenando a postura covarde e submisa da extrema dereita.
En resposta, o goberno invocou a Lei de Reciprocridade Económica, anunciando a imposición de sancións comerciais simétricas para protexer a industria nacional. Esta medida foi respaldada polo Congreso, federacións empresariais e mesmo polos medios privados influentes.
O Estadão, un medio conservador tradicional, publicou un editorial que condenaba a submisión bolsonarista ás potencias estranxeiras, e o Jornal Nacional —ligado á dereita Rede Globo, o principal oligopolio mediático privado de Brasil— deu a Lula unha plataforma en prime time para falar directamente aos espectadores da televisión(23). No Parlamento, os parlamentarios de extrema dereita víronse cada vez máis marxinados, mentres os sectores conservadores viraron ao apoio do goberno. Por último, Lula emitiu unha declaración pública ao país, invocando a unidade de amplos sectores en defensa da soberanía nacional, do desenvolvemento económico e da xustiza social, ao tempo que denunciaba a submisión daqueles que chamou traidores á nación.
A lideranza de Lula redebuxou o centro político, unindo movementos sociais, sectores democráticos de esquerdas, fraccións da clase media e segmentos da burguesía industrial. As enquisas recentes amosan un forte aumento na aprobación ao goberno e unha caída pronunciada para os apoiantes de Bolsonaro. Lula reapareceu como o faro dun proxecto nacional centrado na soberanía e na xustiza social.
O que simplemente non entenden Trump e os seus estrategos é como mudaron as dinámicas do poder global. Mentres que as industrias chave de Brasil aínda dependen do mercado estadounidense, China é desde 2009 o maior socio comercial do país. A política exterior pragmática e universalista de Brasil permite a diversificación estratéxica mediante acordos en Asia, África e América Latina. O Ministerio de Relacións Exteriores xa iniciou esforzos para redirixir as exportacións.
Mesmo as elites máis conservadoras de Brasil manteñen a súa falta de aliñamento coa campaña anti-China de Washington e rexeitan firmemente a interferencia nos asuntos nacionais. Nestas circunstancias, a reafirmada lideranza de Lula gañou unha lexitimidade renovada baixo o lema da soberanía nacional e a xustiza social.
Ao brandir a súa ameazante "gran porra" contra Brasil, o presidente Trump inadvertidamente fortaleceu a propia unidade que buscaba fracturar. A súa postura reflicte os erros da política global estadounidense: incapaz de impedir a ascensión de China, a consolidación dos BRICS ou o rexurdimento popular en América Latina. Ao tentar empurrar a Brasil —e o mundo— cara atrás, só acelera a historia na dirección oposta. Con Lula á cabeza, a alianza democrático-popular de Brasil, a revitalización dos BRICS e o rexurdimento da solidariedade Sur-Sur aseguran que Brasil non se dobrega á chantaxe, e que a roda da historia continúe xirando cara adiante.
- Non haberá vitoria sen loita
Á luz de todas as iniciativas mencionadas, os pobos de América Latina deben ser plenamente conscientes do papel central que as súas terras e destinos xogan na actual reconfiguración global do poder. É innegábel que dous elementos —a crecente presión diplomática sobre os gobernos latinoamericanos e os esforzos por remodelar o equilibrio de forzas apoiando a elementos reaccionarios— forman o núcleo da estratexia da administración Trump para a rexión. Os obxectivos principais son debilitar os lazos de América Latina con China e conter o renovado ascenso dos gobernos progresistas.
Con todo, os acontecementos recentes revelaron vulnerabilidades chave nesta estratexia. O unilateralismo, as ameazas comerciais e a chantaxe aplicados polos Estados Unidos xeraron desconfianza e discordia incluso entre algúns dos seus socios máis próximos. Aliados de Trump como Daniel Noboa e Nayib Bukele amosaron vacilación para apoiar plenamente a ofensiva anti-China, mentres outros gobernos conservadores —como o de Dina Boluarte en Perú— parecen rexeitar abrazar a retórica dunha "Nova Guerra Fría". A ofensiva estadounidense chegou mesmo a levar a algúns gobernos progresistas a radicalizar as súas posicións en resposta ao hexemonismo de Washington, como se reflicte no ton do presidente Petro ao anunciar a incorporación de Colombia á Iniciativa da Franxa e Ruta. No caso de Brasil, é innegábel que os ataques e ameazas ao goberno de Lula o fortaleceron, quizais mesmo involuntariamente, e consolidaron a imaxe pública da extrema dereita bolsonarista como traidores nacionais, por chegar até o punto de solicitar sancións contra o seu propio país na Casa Branca.
Aínda que así sexa, estas iniciativas non marcan o desenlace final do conflito. Como mostra claramente o caso de Panamá, a presión estadounidense tamén xerou resultados favorábeis aos seus intereses. Aínda que Brasil continúa a profundar as súas relacións con China, é evidente que a presión estadounidense xogou un papel significativo para impedir que o país anunciase formalmente a súa adhesión á Iniciativa da Franxa e Ruta, un xesto que aumentaría enormemente o peso simbólico da aproximación bilateral. A postura agresiva dos Estados Unidos a favor do cambio de réxime e a desestabilización dos gobernos progresistas vai da man co seu apoio inquebrantábel ás forzas reaccionarias de extrema dereita. O apoio tácito dos EUA á reelección fraudulenta de Noboa en Ecuador, os preparativos para un golpe de estado en Colombia e o intento continuo de desestabilizar o goberno de Lula son claros indicadores de que se aproxima un período de desafíos políticos e electorais acentuados para as forzas progresistas na rexión(24).
Dito isto, tamén é evidente que o mundo está a vivir transformacións estruturais que amplían o marxe política e económica de manobra dispoñíbel para os países en desenvolvemento. Neste contexto, a relación entre América Latina e China fíxose cada vez máis imprescindíbel, como o demostran os resultados da Cuarta Cimeira China-CELAC, que destacou unha visión compartida de desenvolvemento, multilateralismo e cooperación Sur-Sur. Fortalecer estes vínculos non é só unha cuestión de protocolo diplomático; é unha necesidade vital para asegurar a autonomía e o futuro da rexión.
Con todo, tamén debe recoñecerse que a derrota definitiva do imperialismo en América Latina non virá só polas accións internacionais dos gobernos nacionais, por moi cruciais como poidan ser. Tamén dependerá da capacidade das forzas progresistas e populares para resistir, en cada país, a histórica alianza entre as elites oligárquicas entreguistas e os falcóns de Washington, que seguen traballando para manter vivo o fantasma da Doutrina Monroe.
_____________________________________________________________________________
Notas:
[1] Alonso Illueca, “From Neutral Ground to Strategic Asset: The Shifting Politics of the Panama Canal,” China Global South Project, April 17, 2025.
[2] “Trump on Latin America: ‘We Don’t Need Them, They Need Us,’” Buenos Aires Times, March 9, 2024.
[3] “Costa Rica Aligns with US Under Trump Admin on China, 5G, and Security,” Tico Times, March 21, 2025.
[4] Mary Anastasia O’Grady, “El Salvador’s Bukele Is a China Ally,” Wall Street Journal, April 4, 2025.
[5] “Trump on Latin America”; Atilio Borón, América Latina en la geopolítica del imperialismo (Hondarribia: Hiru, 2013).
[6] United Nations Development Programme, “Lithium in Latin America: A New Quest for El Dorado?” UNDP Latin America Blog, February 7, 2023.
[7] Center for Strategic and International Studies, “Copper in Latin America,” CSIS Features, 2023.
[8] International Association of Oil and Gas Producers, Global Energy Brief: Latin America, 2023.
[9] Global Agricultural Productivity Initiative, “Crop Innovation Supports Climate-Smart Agriculture in Latin America,” 2023.
[10] Linda Farthing and Thomas Becker, Coup: A Story of Violence and Resistance in Bolivia (Chicago: Haymarket Books, 2023); Steve Ellner, “Venezuela’s Fragile Revolution,” Monthly Review 69, no. 5 (2017): 1.
[11] Marcos Roitman Rosenmann, Tiempos de oscuridad: historia de los golpes de Estado en América Latina (Madrid: Ediciones Akal, 2017).
[12] Gaspard Estrada and Nicolas Bourcier, “‘Lava Jato,’ the Brazilian Trap,” Le Monde, March 11, 2022.
[13] Juan Forero and José de Córdoba, “China’s Xi Woos Latin America as US Influence Fades,” Wall Street Journal, November 19, 2023.
[14] “Russia, China Vying for Influence in Southern Hemisphere with US,” United States Southern Command, March 19, 2024.
[15] “South American Defense Leaders Meet to Discuss Regional Threats, Cooperation,” United States Southern Command, August 23, 2023.
[16] “US Trade Head Urges Brazil to Consider China Belt and Road Risks,” Bloomberg, October 23, 2024.
[17] “Hegseth Says US Partnering With Panama to Secure Canal, Deter China,” United States Department of Defense, April 10, 2025.
[18] Wang Yi, “Latin America Is No One’s Backyard,” Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, March 7, 2025.
[19] Tiago Nogara, “Washington’s Anti-China Narratives Debunked by Development Realities in Latin America,” Global Times, May 20, 2025; Tiago Nogara and Jiang Shixue, “Shared Misconceptions in Theories of Chinese Imperialism and Brazilian Subimperialism in Latin America,” Science & Society (OnlineFirst), May 5, 2025.
[20] “The $1 Trillion Shock: How China’s DeepSeek Shook the Foundations of US Tech,” Times of India, May 12, 2025.
[21] “Elon Musk: Remember Other Times the Conservative Billionaire Tried to Interfere in Latin American Politics,” Brasil de Fato, April 8, 2024; “Lula Says Musk Must Respect Brazil’s Top Court as X Braces for Shutdown,” Indian Express, April 8, 2024.
[22] Simone McCarthy, “Trump Is Threatening Tariffs on a Beijing-Backed Group. What’s Got Him So Worried?” CNN, July 10, 2025.
[23] “Bolsonaro, o Patriota Fajuto,” O Estado de S. Paulo, April 15, 2025.
[24] “Gustavo Petro: ‘Lo más peligroso de la estrategia de Leyva es que conectó a dos grupos armados,’” El País, July 2, 2025.
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Monthly Review, do 3 de setembro de 2025]