A primavera feminista e a contraofensiva patriarcal
O feminismo ampliou as súas marxes situando a sostibilidade da vida no centro dun novo proxecto de sociedade, libre dos poderes patriarcais e capitalistas, desposuído do neocolonialismo corporativo e da ditadura do mercado. Trátase dun proxecto de paz no mundo e na vida cotiá, que apela á conformación dun extenso movemento para cambiar o mundo
Un dos máis relevantes feitos políticos contemporáneos é o posicionamento do feminismo como unha forza transformadora de alcance mundial, conseguido tanto polos seus contributos á mobilización de ideas para apreixar a realidade e actuar sobre ela, como pola acción política e estratéxica que, como peza medular para todo cambio, se desprega desde múltiples escenarios.
De Bos Aires a Manila, de Cidade do Cabo a São Paulo, de Delhi a San Juan e en todos os recunchos do planeta, unha multiplicidade de situacións estruturais e datos trazan a ampla cartografía das relacións de poder patriarcal, á vez que grandes mobilizacións, reivindicacións e resistencias revelan o carácter histórico, xa que logo, reversíbel, dese poder.
Despositario da provocación epistemolóxica colocada pola conceptualización do patriarcado[1] como sistema socioeconómico e cultural complexo, o feminismo do século XXI emprendeu a dilucidación dos compoñentes desa formación social, para evidenciar tanto as súas expresións situadas como as de carácter sistémico e propoñer cambios que inhabiliten as dinámicas que propician a súa reprodución histórica.
Estes avances políticos e teóricos permitiron amosar que a transformación da realidade socioeconómica das mulleres ten unha relación dialéctica con cambios na estrutura xeral da sociedade. Así, nun contexto no que se condensa a concentración de bens e recursos e se multiplican os niveis de exclusión xeoeconómica, o feminismo coloca a contradición capital-vida como categoría de análise indispensábel para explicar fenómenos tales como a tendencia ao descarte exponencial das mulleres e outras persoas afectadas por desigualdades estruturais. A contradición capital-vida agudízase mentres a reprodución do capitalismo global apunta á mercantilización da vida -de todas as esferas e de todas as necesidades-, á vez que a súa expansión repousa sobre a intensificación da explotación da natureza e das persoas.
Sobre a base do recoñecemento da división sexual do traballo formulada no século XIX e do valor do traballo doméstico conceptualizado no XX, a economía feminista incursionou na formulación de horizontes económicos alternativos e sistémicos, que apuntan cara á sostibilidade da vida[2], desde un enfoque de diversidade económica na que o mercado capitalista é o poder dominante, pero só iso. Esta perspectiva figura en conceptualizacións recentes tales como a economía para o Bo Vivir[3], que coloca a reprodución da vida e non a do capital ao centro dos proxectos de sociedade. Similares formulacións se fan noutras perspectivas de economías alternativas, como a do coidado, que “Inclúen diversas actividades de produción, intercambio e xeración de ingresos que non se rexen pola lóxica do mercado capitalista e que se asocian á satisfacción de necesidades básicas de alimentación, vivenda, vestido, infraestrutura básica. Atinxen a saberes, prácticas e tecnoloxías que fan parte dos acervos culturais de diversas sociedades e comunidades”[4].
Con creatividade e con múltiples cuestionamentos aos discursos dominantes, ás súas omisións e presuncións, o feminismo desvendou unha realidade heteroxénea, diversa e contraditoria, que apela á súa vez a anovadas olladas dialécticas sobre o porvir e a historia, que inclúen dimensións antes consideradas específicas, como é o caso da sexualidade e a reprodución, agora en debate en esferas da política pública e da normativa internacional, así como nas rúas, nos escenarios económicos e de política económica, nos medios e outros.
Pola súa banda, o patriarcado, mimetizado coas reconfiguracións de poder do capitalismo global, mostra músculo e presenta mecanismos reaxustados ás circunstancias e os tempos. A simbiose entre patriarcado e capitalismo global está presente na disputa polo control do mundo por parte dos poderes transnacionais, financeiros, comunicacionais e militares; está na loita pola hexemonía tecnolóxica, perentoria para o exercicio do poder no capitalismo da vixilancia; está nos envites xeoeconómicos e os “reordenamentos territoriais”inherentes ao control dos recursos “naturais” e da terra; así como nos deseños de mando para a xestión das sociedades “por fóra da política”, e outros.
A transición dun proxecto de mundo multilateral, baseado na existencia de Estados, países e culturas, cara a un alicerzado en intereses corporativos privados, con poderes supraestatais, omnímodos e fácticos, non é menor. A globalización, que callou no último cuarto do século XX, produciu unha importante disputa de sentidos, non só polas resistencias de pobos e culturas fronte á homoxeneización, senón porque o seu modelo extraterritorial, baixo o predominio das transnacionais e o capital financeiro, implicou unha intensa conculcación de dereitos económicos, sociais, colectivos, entre eles os laborais, para reorganizar a produción a escala mundial, con formas tales como a deslocalización do traballo, a flexibilización ou as cadeas de produción global.
As mulleres son maioría en cadeas de produción flexíbel e moitas veces insalubre, en áreas chave para o novo momento do capitalismo, por exemplo o das tecnoloxías dixitais[5], por non falar das coñecidas zonas francas ou aquelas de a produción agrícola transnacional, por mencionar algunhas. É máis, desenvolvéronse marxes socioeconómicas onde mulleres, conxuntamente con persoas sen poder, tales como as indocumentadas e outras, configuran unha xeopolítica da supervivencia a escala global[6]. Saskia Sassen caracteriza as economías subterráneas, informais e mesmo ilegais como estruturais ao sistema, de xeito que a precarización laboral non só convive senón que sustenta os salarios elevados, os dereitos e os empregos dignos duns poucos.
Pero estamos tamén ante unha transnacionalización da violencia patriarcal, pois en paralelo do recruamento da violencia machista pública e privada, prodúcense tamén as doutrinas de control e prácticas de espoliación de datos persoais que se asocian ao capitalismo da vixilancia, e peor aínda entraron no cotián as simboloxías e as realidades da guerra.
Coa gran mostra de poder que exhibe o Complexo Industrial Militar -de Estados Unidos e os seus adláteres-, está sobre a mesa a reestruturación dunha economía política da violencia, ademais dunha anovada versión da división internacional e sexual do traballo da destrución e a guerra, que comprende desde a inclusión das mulleres como militares ou paramilitares, até o seu enrolamento na prostitución e outras actividades asociadas ao lecer que a militarización propicia[7]. Pero tamén hai traballadoras que, expostas a produtos químicos ou en condicións precarias, deixan a súa saúde na fabricación de chips para os drons ou doutros armamentos.
Paradoxalmente, neses contextos insáns, tamén se reconstitúen “subculturas” estereotipadas da feminidade e modalidades de consumo, con endebedamentos sempiternos, mentres que as imitacións das marcas “globais” adquiridas, teñen datas de caducidade moi reducidas e esváense. Pero eses chascos tamén lles pasa aos países, que se endebedan para participar en dinámicas de seguridade e de defensa hemisféricas ou globais alleas, mentres é coñecido que as armas se gastan no Sur, para saquear os territorios e recursos dos endebedados.
O Complexo Industrial Militar, como poder fáctico global, exhibe unha marca de militarización ad infinitum, que compromete capitais directamente vinculados aos réditos do capitalismo financeiro, á súa vez, a través destas dinámicas, as corporacións transnacionais teñen a garantía de poder multiplicar ‘manu militari’ as súas ganancias tamén até o infinito.
O poder sexista impregnado nos símbolos
Na transición cara ao globalismo patriarcal e capitalista, coa produción simbólica, cultural e os escenarios comunicacionais baixo control hexemónico das corporacións transnacionais, opera tanto a reedición do sexismo nos códigos e prácticas, como a readaptación da visión patriarcal e xerárquica das relacións sociais en todos os escenarios[8].
Acudindo á sedución, búscase copar as mentes e os corazóns coas simboloxías de éxito asociadas ao poder financeiro, espérase ilusionar coas alegorías de progreso irrenunciábel que tipifican a imaxe das transnacionais e mesmo se procura espertar unha sensación de necesidade de militarización, para salvagardar con armas e tecnoloxías os intereses empresariais privados, coma se fosen propios.
Nesa liña tamén é de salientar a banalización da violencia. A exhibición incesante de contendas, reprimendas sexistas, puxilatos, tiros, represións e guerras, implica un imaxinario de violencia e subxugacións. A crecente cultura da militarización e a militarización da cultura inflúen de modo decisivo na produción de valores e significados.
América Latina e as disputas antipatriarcais
Un feminismo de alta intensidade propón, actúa e disputa horizontes de futuro en América Latina e o Caribe, onde un inédito proceso histórico de cambios levantado desde inicios deste século, puxo en perspectiva propostas de ben común, redistribución e dereitos, con alcances en escenarios nacionais e mesmo rexionais e do Sur. Asemade, unha multiplicidade de vertentes, correntes e tendencias do movemento feminista logrou erguer unha significativa mobilización de masas, con reivindicacións que abranguen desde o dereito ao aborto e por unha vida sen violencia até a loita pola reforma agraria, contra a pobreza ou o quecemento global.
Pero tamén existe a súa antítese, a chamada “restauración conservadora”, “cuxas respostas de disciplinamento non deixan ningún cabo solto, máis ben, como parte dunha pauta de control de carácter sistémico, aplican unha estratexia omnímoda, con mecanismos múltiples e heteroxéneos, para instaurar o proxecto das elites mundiais como inamovíbel e asegurar que os factores do poder financeiro, militar, mercantil, comunicativo, transnacional e nacional retornen ao control absoluto dos destinos da rexión”[9], mesmo se enxergan certas tentacións de devir un puntal de lanza do chamado fascismo global. Neste escenario, as propostas feministas están baixo sospeita, conxélanse os dereitos e liberdades, e a axenda feminista debe pasar á defensiva.
Nesa disputa de sentidos e horizontes, é irrefutábel a interrelación entre os escenarios de cambio e as posibilidades de concreción das iniciativas feministas[10]. En Bolivia, agora baixo unha ditadura neofascista, suspendeuse a iniciativa histórica de descolonización e despatriarcalización do Estado -é dicir de desconstrución das estruturas machistas das institucións e a sociedade- , emprendida polo goberno de Evo Morales, á vez que se evidencia o retorno da segregación cara ás mulleres indíxenas, que por primeira vez na historia participaron en espazos protagónicos no proceso de cambio. Nin falar da viabilidade de distintas iniciativas económicas redistributivas e de igualdade.
Pola súa banda, o presidente Bolsonaro pretende retrotraer Brasil a tempos remotos, substituíndo as políticas públicas de inspiración feminista que colocaron os gobernos de Lula e Rousseff por unhas inspiradas na Inquisición.
Así mesmo, co retorno ao neoliberalismo foron desaparecendo da axenda en Ecuador distintas prioridades de política económica que visibilizaron a necesidade de retribuír os coidados, volvéronse a colocar no apartado asistencial varios asuntos correspondentes á política económica, á vez que se reduciron á súa mínima expresión os orzamentos para actuar contra a violencia machista, entre outros.
Mais o as relacións de poder tamén son dialécticas e desde olladas contrarias á vitimización as mulleres resisten, como sucede en Chile e outros países.
Evidéncianse igualmente modos de xestionar a vida e sabedorías distintas da anti-ética e á anti-estética do capitalismo patriarcal. Entre elas destaca o enunciado histórico do socialismo feminista formulado por Hugo Chávez en 2006, co correlativo reto da súa construción no medio de bloqueos e ameazas. Así mesmo, Cuba só se supera a si mesma coa profundación de cambios culturais na sociedade, cara a unha igualdade plena e inédita polos seus sentidos de humanidade.
Conclusión
O feminismo ampliou as súas marxes situando a sostibilidade da vida no centro dun novo proxecto de sociedade, libre dos poderes patriarcais e capitalistas, desposuído do neocolonialismo corporativo e da ditadura do mercado. Trátase dun proxecto de paz no mundo e na vida cotiá, que apela á conformación dun extenso movemento para cambiar o mundo.
En palabras de Magdalena León T.: “A expansión xeográfica vai xunto coa proxección das formulacións estratéxicas do feminismo: trátase de transformar o mundo, de impulsar un cambio radical do sistema hexemónico, de saír dun capitalismo depredador, de deixar atrás a orde patriarcal e toda forma de dominación, explotación e violencia. Unha transformación urxente ante a que as mulleres xa se sitúan á fronte, movidas por un compromiso coa vida que, de diversas formas pero de xeito continuo, sostiveron ao longo da historia. Construír condicións materiais desde unha lóxica do coidado da vida, loitar por igualdade e xustiza, están na base de experiencias que converten xa o feminismo en solución para un mundo en crise”[11].
_______________________________________________________________________________________
Notas:
[1] O patriarcado é unha estrutura de poder masculino, que opera de modo sistémico en contextos socioeconómicos específicos. A través de institucións, normas e dispositivos culturais, configura dinámicas androcéntricas, privilexios para os homes e formas de control e opresión cara ás mulleres que marcan desvantaxes económicas, sociais e políticas. A interrelación entre capitalismo e patriarcado é central nas análises feministas de corte marxista, desde a obra fundacional de Friedrich Engels, A orixe da familia, a propiedade privada e o estado. Destacan autoras como Sylvia Walby, Maria Mies, Marilyn French, Gerda Lerner, Sheila Rowbotham, Zillah Eisenstein, entre outras.
[2] Magdalena León T., “Repensar el cambio estructural desde el feminismo”. América Latina en Movimiento 441, 06/2014, https://www.alainet.org/es/active/37927
[3] Magdalena León T., “El potencial transformador de las economías alternativas”. América Latina en Movimiento, 15.11.2019 https://www.alainet.org/es/articulo/203294
[4] Magdalena León T. entrevistada por María Sanz, “Transformando las Economías, Las economías feministas abren caminos de transformación”, Barcelona, 2019/11 https://www.elsaltodiario.com/transformando-las-economias/economias-feministas-caminos-transformacion
[5] Irene León, “Mujeres, Medios de Comunicación y Liderazgos”, Mujeres en Red, 2007, Estado españo, https://www.nodo50.org/mujeresred/spip.php?article1408
[6] Saskia Sassen, “Women's burden: Counter-geographies of globalization and the feminization of survival”. Journal of International Affairs; Spring 2000; 53, 2; ABI/INFORM Global páx. 503
[7] Andrée Michel, “Le complexe militaro-industriel et les violences à l?égard des femmes”, in Nouvelles Questions Feministes Núm. 11-12, 1985, France.
[8] Idem 5.
[9] Irene León, “Ecuador en la arquitectura del golpe neoliberal en América Latina”, América Latina en Movimiento, 2018/10, https://www.alainet.org/es/articulo/196193
[10] Magdalena León T., Irene León. “Synergies between economic model change and economic empowerment of women”, UN Women Expert Group Meeting “Women's economic empowerment in the changing world of work”. Xenebra, 26-28 setembro 2016.
[11] Magdalena León T., “8M: Transformar el mundo”. 15.03.2019 América Latina en Movimiento, https://www.alainet.org/es/articulo/198733
_______________________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Alainet, do 6 de marzo de 2020]
