A loita pola independencia do Quebec, eixe estratéxico dunha transición emancipatoria
Pensar hoxe no Quebec a transición a través do eixe estratéxico da independencia, é polo tanto pensala en forma dunha "ruptura democrática" continua, unha ruptura que se produce co tempo, a través da posta en marcha dun movemento crecente de mobilizacións sociais e populares plurais que promove, apoia e acompaña a chegada dun goberno independentista
Se algo xurdiu, eminentemente positivo, da conferencia de Montreal, A Gran Transición, é esta idea decisiva, declinada de múltiples formas: a primeiros deste século XXI e na época do capitalismo neoliberal, non é posíbel pensar nun cambio social que non sexa a longo prazo, en forma de transición que hai que anticipar e preparar. Iso é debido a que as transformacións sociais que se revelan como necesarias e urxentes, só poden ser de orde "estrutural" e implican cambios importantes de orientación que requiren procesos de transformación continua que só se poden realizar durante longos períodos de tempo. De aí, durante este simposio, esta preocupación, que se sentiu constantemente, respecto dunha transición ecolóxica urxente e indispensábel a levar a cabo en Quebec.
Con todo, e este é sen dúbida un dos puntos débiles deste simposio, aínda que se pensou amplamente sobre a transición, fíxose principalmente desde un punto de vista técnico e non deu lugar a moita reflexión sobre a súa dimensión estritamente política, é dicir, como se podería pensar e traballar concretamente no avance desta transición en termos de relacións sociopolíticas de poder. A transición tampouco foi unha oportunidade para se deter no caso de Quebec, cuxas aspiracións históricas de soberanía son ben coñecidas por todos; sendo a única nación de orixe europea que, como Porto Rico, non puido alcanzar a independencia política en América, aínda que nunca deixou de acariñar o obxectivo.
Porén, cando se intenta, no caso de Quebec, non separar senón pola contra combinar as dimensións máis técnicas e máis políticas da transición, intentando pensalas xuntas, decatámonos de que se abre un vasto campo de reflexións teóricas e prácticas particularmente fértil, aínda que aínda en barbeito, no que sería máis que necesario aclarar as ideas en conxunto.
Este é o interese de se deter ante a cuestión da transición á luz da perspectiva da independencia de Quebec. Porque apostar a que a independencia podería ser en Quebec este eixe estratéxico a través do cal se debuxaría hoxe unha transición cara a cambios emancipatorios, obriga a repensar desde un novo punto de vista toda a dinámica das loitas e do cambio social actual. Tendo en conta, así e todo, que non estamos comezando desde cero e que existen xa en Quebec forzas políticas e intelectuais significativas -como Quebec solidaire ou tamén certos sectores de Oui Québec e do IREC- que emprenderon unha valiosa reflexión sobre a independencia intentando ter en conta as novas coordenadas do período político que atravesamos.
Un novo período histórico
E é que desde a década de 1980, a reestruturación do capitalismo neoliberal e o desmembramento dos chamados países socialistas, a situación sociopolítica cambiou drasticamente, impedindo retomar as ferramentas. e conceptos do pasado sen melloralos nin actualizalos totalmente, sen calcos nin copias preguiceiras. Non só porque os grandes relatos do pasado relativos ao comunismo, así como á socialdemocracia ou ao nacionalismo popular (e, en consecuencia, ao ideal de soberanía nacional) perderon gran parte da súa aura e lexitimidade, senón tamén porque a raíz da expansión do capitalismo neoliberal financeirizado e xunto aos movementos sociais tradicionais, xurdiron cunha intensidade sen precedentes, os novos movementos sociais que apuntan a novas contradicións xeradas polo sistema global (véxase, por exemplo, o movemento feminista Me Too, os indíxenas de Idle no more, Printemps érable, as mobilizacións ecoloxistas contra Enerxía Este ou Transmoutain, etc.).
Este período de grandes cambios, de grandes vaivéns e, polo tanto, incertezas e dúbidas, sitúanos fronte a novos desafíos, o que obriga a considerar a transición dun xeito completamente novo. Co engadido dunha importante crise de representación política e, máis en xeral, unha crise xeneralizada de valores culturais colectivos a través dos que se pensou até o de agora o cambio sociopolítico ou a acción revolucionaria; os de soberanía nacional, do chamado estado"providencia", da república (máis ou menos social) ou tamén do socialismo (calquera sexan as súas variantes).
As loitas de hoxe xa non pertencen a este vasto movemento histórico de constitución progresiva dun “poder contrahexemónico” ascendente[1] que globalmente, entre os anos 1848 e 1980, conseguira gradualmente constituírse, despois manter ao límite e mesmo facer retroceder aos poderosos poderes hexemónicos imperantes das clases dominantes, impoñendo -especialmente a través da constitución de sindicatos, partidos de esquerda, leis progresistas, os chamados estados "providencia", etc.- espazos democráticos crecentes que permitían dar máis poder de influencia ás persoas de abaixo, ás clases populares e subalternas.
E en Quebec, como en moitas partes do mundo, puidemos vivir - a través das especificidades propias- este movemento histórico de constitución dun poder contrahexemónico ascendente, cos seus momentos fortes (os anos 40, a chamada Revolución tranquila, a década de 1970), mais tamén co seu brutal colapso a fins da década de 1980, enfrontándonos actualmente a un panorama político no que a estratexia política "nacionalista e popular" que o Parti Québécois levara a cabo, polo menos nas súas orixes, está hoxe nun profundo devalar, afectado por unha gran crise[2]. Ao mesmo tempo xorden, paralelamente a novas forzas sociais, novos desafíos sociais e políticos totalmente inéditos: non só o da transición ecolóxica, senón tamén os das novas aspiracións emancipadoras (feministas, antirracistas, ecoloxistas, neo-independentistas, etc.) que están porén -e non é un problema menor- estreitamente entrelazados cun crecemento de amplos sentimentos de identidade e xenofobia particularmente preocupantes.
Combinar estreitamente o "exercicio do poder" e a toma do poder?
Entón, como considerar, neste contexto, a renovación do discurso sobre a independencia de Quebec? Precisamente, considerando a loita pola independencia a través dun arco da vella de reivindicacións específicas, pero unidas estratexicamente en torno á mesma causa. E considerándoa segundo o modelo da transición, como un vasto proceso de radicalización social e popular cuxa dinámica ascendente está coidadosamente preparada cara a arriba, cristaliza no momento en que se abre, a través dunha posíbel toma do poder gobernamental ou do estado[3], a posibilidade dun cambio radical de dirección, e despois continúa cara a abaixo durante moitos anos para manter o cambio orixinal.
Pensar hoxe, en Quebec, a transición a través do eixe estratéxico da independencia, é polo tanto pensala en forma dunha "ruptura democrática" continua, unha ruptura que se produce co tempo, a través da posta en marcha dun movemento crecente de mobilizacións sociais e populares plurais que promove, apoia e acompaña a chegada dun goberno independentista así como as medidas institucionais que tomará para avanzar no seu obxectivo.
Vémolo aquí, e a diferenza, por exemplo, do enfoque favorecido por John Holloway[4], a “toma de poder” gobernamental ou estatal e o "exercicio do poder" contrahexemónico construído desde abaixo, poden -lonxe de se opoñer- conxugarse absolutamente, sempre que se articulen as súas respectivas intervencións É ademais nesta fértil combinación onde está en dúbida a posibilidade de evitar tanto os enfoques quiméricos do cambio social (descoidando a importancia do poder gobernamental ou estatal), e os tráxicos erros pasados encarnados pola desfeita dos chamados países socialistas (que foron desposuídos de calquera indicio de democracia popular, directa ou participativa). Tampouco hai que esquecer que debemos considerar o momento da toma do poder gobernamental ou estatal como o momento crucial no que pode comezar a concretarse, a encarnarse institucionalmente (nun núcleo de poder especialmente denso) este cambio de orientación radical que, así e todo, non poderá manter a súa forza revolucionaria a menos que non se acompañe e controle desde abaixo, dun poder popular contrahexemónico cada vez máis poderoso.
Esta sería pois a forma xeral que debería tomar -para non recaer nos erros do pasado- este proceso de transición en torno á independencia. Pero cal sería o seu contido, cales deberían ser os temas ao redor dos cales podería despegar, despregalos prioritariamente, botar raíces en amplos sectores da poboación actual?
Un proxecto de país para o Quebec do século XXI[5]
De feito, a loita pola independencia de Quebec permitiría facer fronte a polo menos tres desafíos producidos polas circunstancias do novo período sociopolítico que estamos atravesando: (1) o desafío das dinámicas incontroladas dunha economía capitalista, financeirizada e apátrida; (2) o desafío de preocupantes vagas de xenofobia e racismo fortemente marcadas na dereita; (3) o desafío da dispersión e fragmentación das forzas sociais e políticas de esquerda.
Así, un proxecto de independencia imbuído dunha perspectiva de esquerda, como pensamos en Quebec Solidaire, podería precisamente converter estes 3 difíciles desafíos en oportunidades privilexiadas para relanzar un novo e prometedor ciclo de transformacións sociais.
Facer fronte ás dependencias da globalización neoliberal
Este é o primeiro desafío: actualmente a formación social de Quebec está maltratada por unha tremenda dependencia económica; facendo, por exemplo, que tendan a impoñerse as decisións económicas preferidas polas clases dominantes dos Estados Unidos ou dos seus aliados subalternos en Canadá. É o que se coñece como o eixe Toronto-Calgary, a través do cal se entrelazan estreitamente un extractivismo absoluto, un megasector financeiro conectado ás manipulacións monetaristas e acordos de libre comercio elaborados no maior segredo.
O estado canadense é, polo tanto, o centro neurálxico, o núcleo organizador deste proxecto. Polos poderes soberanos que monopoliza e a función de retransmisión dos ditados da economía globalizada que asume sen vergoña, determina, por conseguinte, todas as decisións chave sobre o futuro do Quebec, a expresión mesma da persistencia dun tutela política neocolonial que pesa sobre Quebec e a redución a un estado de nación de segunda.
Realizar a independencia é precisamente poñer fin a este estatuto "subalterno"; é darse a si mesmo os medios a través da vontade de se afirmar colectivamente e decidir soberanamente as leis ás que se quere obedecer, pór fin á tutela colonial mediante a agrupación das forzas sociais en torno a un proxecto político común: o da defensa dun "ben común" que se determina conxuntamente, democraticamente, contra as presións externas que só serven aos intereses dunha pequena minoría privilexiada.
Xa que, aínda que nos últimos anos, os poderes tradicionais da nación se viron erosionados pola preeminencia dos grandes espazos económicos de libre mercado (NAFTA, etc.), aínda teñen suficiente mordente para non só ser escoitados a escala mundial, senón tamén para despregarse nun espazo territorial viábel onde poderían formarse comunidades de destino sólidas, aspirando a unha maior soberanía sobre as súas condicións de existencia[6].
Estes poderes da nación poderían converterse así, unha vez recuperados polo Quebec e en nome dunha soberanía popular activa e progresista, en baluarte fronte aos efectos perversos da globalización neoliberal contemporánea[7].
Non é por casualidade que no Quebec a aspiración á independencia ou á soberanía aínda está tan presente. Por suposto, existe o feito de que os efectos restritivos e destituíntes do ferrollo político federal non cesan de manifestarse. Pero sobre todo tamén hai os legados da historia recente que seguen acosando á sociedade de Quebec, tanto máis porque se viviron como un momento de afirmación e orgullo- certamente inacabado e parcialmente derrotado- pero dos cales moitos senten nostalxia. Como mostran as enquisas, aínda existe hoxe, malia a formidábel ofensiva da dereita, todo un terzo da poboación de Quebec que, en xeral, estaría disposta a optar por unha opción soberana. O que representa unha base apreciábel para reconstituír un bloque social consecuente en torno á loita pola independencia, e sobre esta base relanzar un ciclo ascendente de reconstitución dun poder contrahexemónico.
Pero, obviamente, este tipo de orientación independentista require importantes condicións sine qua non[8], e en especial as de propoñer un proxecto de país para o Quebec que se pensaría en primeiro lugar en función dos intereses populares das grandes maiorías que viven alí e que, polo tanto, se centraría non só na implicación popular alimentada por mecanismos permanentes de democracia participativa, senón tamén no caso de que a alma dunha nación é principalmente a das súas maiorías actualmente subalternas (o 99 %), e que hai, a este nivel, unha verdadeira batalla a librar para que poidan, mediante unha recuperación do poder que se fomentaría e se favorecería en todas as partes, estar no centro deste proceso de transformación social, nunha posición hexemónica. É desde logo una das funcións ás que a Constituinte podería contribuír, segundo o pensado por QS sobre o modelo participativo.
Hai que insistir sobre isto: desta orientación deliberadamente popular depende o éxito mesmo do proxecto independentista, na medida en que coa mundialización neoliberal e o seu empuxe cara á integración continental, os grupos económicos máis importantes do Quebec que -ao abeiro do Estado providencia- levantaran o voo nos anos 1960-70, xa non teñen actualmente “intereses de negocios” para querer que o Quebec se transforme en Estado independente.
Facer fronte á polarización identitaria e ao populismo de dereitas
O segundo gran desafío ao que nos enfrontamos hoxe no Quebec é o aumento da xenofobia, do racismo e das lóxicas do chibo expiatorio, centrado na persoa do estranxeiro ou o migrante. A loita pola independencia é precisamente o que nos permitiría frustrar / desarmar -a través da proposta dunha independencia inspiradora e fonte de afirmación positiva- as tentacións de crispación identitarias actuais.
A loita pola independencia podería representar unha especie de antídoto deliberadamente orientado cara ao futuro e proposto a todos, en forma dun proxecto político de convivencia para o ben común que permita o recoñecemento, forte, cidadán, plural e igualitario, de toda unha comunidade. Como di o historiador francés Patrick Boucheron[9], "hai unha angustia xorda que hai que airear facendo algo conxuntamente”. Actualmente, moitos pobos da terra necesitan, para facer fronte aos perigos e ansiedades nacidos da globalización neoliberal, "facer algo xuntos", e especialmente reafirmar colectivamente a súa soberanía sobre as súas propias condicións de existencia, realizando en certo maneira “unha segunda independencia”.
No Quebec, temos quizais máis doadamente que noutros lugares a oportunidade de dar un novo significado e unha nova forza a estes desexos ou aspiracións tan vitais de afirmación nacional e comunitaria, precisamente porque podemos enraizalos na historia e as tradicións. dunha pequena nación que loitou desde hai moito tempo contra o dominio colonial.
A condición, porén, de facelo colocándose en primeiro lugar e ante todo, no terreo político da cidadanía, considerada da forma máis ampla e incluinte posíbel, armándoa certamente coa defensa dun idioma, dunha cultura pública común e dun territorio compartido, pero tamén -como o facían os patriotas de 1837- con valores políticos de esquerda: os de xustiza social, democracia, pluralismo, tolerancia e inclusión. Imaxinando tamén un Estado de Quebec "plurinacional", a través do cal as nacións autóctonas de Quebec poderían ser recoñecidas con toda igualdade como os primeiros ocupantes deste territorio.
A condición tamén de imaxinar este proceso de independencia, non como un desexo de se repregar en si mesmo e de se separar do resto do mundo, senón como unha vontade de renovar - sobre as ruínas do federalismo canadense dominante- novos vínculos de solidariedade e sobre todo de vida en común entre pobos e comunidades que o desexasen, que o elixirían democraticamente: as nacións autóctonas, as minorías lingüísticas e comunitarias, etc.
Facer fronte á fragmentación das forzas sociais e políticas de esquerda
Este é o terceiro desafío, se cadra o máis pernicioso, na medida en que nos esixe a creación dun novo relato emancipador independente, en sintonía cos tempos actuais, capaz de combinar nun todo máis amplo non só a vontade de soberanía política, senón tamén a loita contra as depredacións sufridas pola natureza e contra as diversas opresións xeradas polo sistema global. Este é o interese da perspectiva independentista que intenta combinar para o Quebec a "cuestión nacional e a cuestión social": permitiríanos pensar na independencia como o eixe estratéxico, e polo tanto práctico, a través do cal se podería iniciar concretamente, segundo o modelo transitorio, a loita contra a tutela neocolonial, mais tamén, e ao mesmo tempo, contra este sistema que alimenta de xeito combinado a opresión de xénero, de pobos, clases, razas e presións mortíferas sobre a natureza.
A loita pola independencia podería representar en Quebec a fiestra entreaberta, ou a fenda a través da cal se precipitarían as forzas sociais de esquerda, combinando os seus esforzos para promover a causa da soberanía política popular de Quebec, pero tamén, ao mesmo tempo, as loitas sociais progresistas actuais: comunitarias, sindicais, feministas, ecoloxistas, autóctonas, etc. Sería unha forma de contrarrestar as tendencias actuais cara á fragmentación das forzas de esquerda, participando nunha loita común, retomando de acordo co modelo plural e inclusivo, pero a través dun marco estratéxico común, a multiplicidade das súas aspiracións emancipatorias.
Xa que se a perspectiva interseccional permite facer ver estas diferentes opresións, distinguilas unhas doutras, non ten a virtude, nin de mostrar que é o que une a todas estas opresións, nin de deseñar o marco estratéxico e político a través do cal poderíanse combater conxuntamente. A este respecto, queda por facer -outra condición a ter en conta- no movemento independentista contemporáneo do Quebec, todo un proceso colectivo de elaboración e profundación en torno a esta tea de fondo, esta tea común das loitas sociais e políticas contemporáneas.No momento da globalización neoliberal, a loita pola independencia política de Quebec xa non pode reducirse á da adquisición limitada da soberanía política, en tanto que esta está totalmente determinada por, e combinada con, unha serie doutros factores (especialmente económicos), e en tanto que ao asumir os intereses populares, suscita a cuestión mesma da posta en cuestión global dunha certa orde establecida. E é, sen dúbida, en torno a unha comprensión renovada do capitalismo neoliberal e da multiplicidade de opresións que non cesa de realimentar, que sería posíbel entender como "este modo de produción" e de intercambio que xera a explotación do traballo é tamén, e ao mesmo tempo, "un modo de reprodución" das relacións sociais, que realimenta permanentemente, pola súa propia potencia, moitas outras opresións (neocolonial, de xénero, de clases, de razas, etc.), Ao xeito dun sistema global cuxa influencia se sente hoxe en todas as partes.
Para non concluír
A gran transición, á que nos afixemos a prestar moita atención, podería adquirir un significado moi concreto e práctico para Quebec. Ao concibirse a si mesma a través do eixe estratéxico da loita pola independencia (unha independencia ecosocialista, feminista, pluralista, democrática e internacionalista), pode axudar non só a reflexionar sobre a actualización das transformacións ecolóxicas e enerxéticas esenciais, senón sobre todo a permitir o agrupamento estratéxico de forzas sociais que, debido a que estarían unidas nun proxecto político que as comprendería a todas, poderían estimular o relanzamento dun movemento vasto e poderoso de mobilización social e popular, e facer efectiva así esta "ruptura democrática" emancipatoria e durábel, tan necesaria para comezar a desfacernos tanto da dependencia política como das angustias do capitalismo neoliberal de hoxe en día.
Facer política de esquerdas?[10]
A política, cando é de esquerdas, refírese ante todo á cuestión da organización dun poder colectivo, ou mellor aínda, da constitución dun poder colectivo das persoas de abaixo. Refírese a esta forza común que pode xurdir do conxunto das clases populares e subalternas. Debido a que a esquerda ten un sentido da realidade ben enraizado, debido a que a súa loita se inscribe no proxecto de facer realidade, na vida cotiá das sociedades, os dereitos sociais e económicos inalienables, aprendeu que en primeiro lugar unha colectividade humana está tecida, atravesada, por relacións de poder que non se poden mover e evolucionar a menos que sexamos capaces de mobilizar contra eles todo o poder, toda a forza convertida en colectiva da xente ou as clases subalternas. (...) A política é en primeiro lugar e ante todo unha arte da estratexia; unha arte destinada a devolver o poder da autoafirmación a todos aqueles que están privados del e, polo tanto, a posibilidade de facer a súa propia historia. A política é pois, en última instancia, un vasto exercicio de empoderamento colectivo que leva ao cuestionamento das relacións de forza económicas, sociais, políticas e culturais e ao establecemento dunha nova orde social máis xusta e, nunha época de desequilibrios ecolóxicos crecentes, máis respectuosa co medio natural, e coa vida mesma tomada en todas as súas dimensións.
Facer posible o imposíbel[11]
A política incumbe pois á arte da estratexia, o de procurarse os medios para se inscribir na trama das relacións de forzas concretas, nos tempos e os espazos dunha sociedade determinada e de intentar modificar as súas parámetros ao seu favor. Hai, polo tanto, na política unha dimensión de cálculo, de análise fría e lúcida que se preocupa polas realidades concretas e ao mesmo tempo audaz, partindo do principio, como di Walter Benjamin, que "a política prevalece sobre a historia", e que polo tanto, a acción colectiva, se se pensa con todos os recursos da intelixencia e da lucidez humana, pode marcar a diferenza, axudar a que a historia tome outro rumbo. Neste sentido, a política non é a "arte do posíbel", é dicir, a arte de atopar custe o que custe compromisos entre múltiples tensións. A política é "a arte de facer as cousas posiíbeis", a arte de transformar o mundo dos seres humanos tentando controlar mellor o tempo e o espazo dados.
____________________________________________________________________________
Notas:
[1] Collemos prestado aquí de Gramsci, a idea dun "poder contrahexemónico" das clases proletarias e subordinadas, que nalgúns países occidentais e mediante guerras chamadas de "posición" coa burguesía, se constituiría gradualmente a longo prazo, logrando representar unha forza alternativa sociopolítica e cultural significativa. E gustaríanos volver ler a historia dos últimos 150 anos do movemento obreiro e popular internacional -no ronsel das intuicións de Immanuel Wallerstein e Giovanni Arrighi (ver Le grand tumulte, les mouvements sociaux dans l’économie-monde, Paris La découverte , 1991) - como un vasto movemento histórico de "poder contrahexemónico" ascendente das clases populares e subalternas, que se esgotou brutalmente a fins dos anos 80, tanto polo despregamento neoliberal capitalista como polo colapso da Unión Soviética e das tres grandes alternativas sociopolíticas antisistémicas que existían: o comunismo (no leste), a socialdemocracia (no oeste) e o populismo nacionalista (no sur).
[2] Enténdese que as políticas populares e nacionalistas, como as do PQ entre os anos 60 e 80, teñen a súa parte de responsabilidade neste devalar e crise: negación de dar o seu lugar adecuado a clases populares e subordinadas; repetidos erros estratéxicos; aceptación progresiva das políticas neoliberais, etc.
[3] Obviamente, hai unha gran diferenza entre a toma de control do goberno a través das eleccións (que no mellor dos casos dá acceso ao poder lexislativo e a parte do poder executivo), e a toma de control do estado que implica a toma do poder. Control dos diversos aparellos represivos (exército, policía, etc.), así como do poder xudicial e as diversas institucións do aparello público e parapúblico do estado.
[4] Ver John Holloway, Cambiando el mundo sin tomar el poder: El significado de la revolución hoy, 2008.
[5] Ver Eric Martin, Un pays en commun, socialisme et indépendance au Québec, Écosociété, 2017.
[6] O que unha cidade como Montreal non podería asumir, por exemplo, como Jonathan Durand Folco afirma moi estrañamente no seu último ensaio À nous la ville, traité de municipalisme, Montreal, Écosociété, 2017
[7] En América Latina, esta concepción popular e progresista da nación podería tomar a forma dunha nación que se levanta contra o imperio (EUA) e, polo tanto, aspira a "unha segunda independencia"; fenómeno que aparece precisamente en períodos de forte revolta social e desafiando a orde establecida.
[8] Estas condicións, que describimos aquí e tamén a continuación, representan unha cuestión decisiva, xa que o feito de non telas suficientemente en conta daría conta, polo menos en parte, dos recentes fracasos ou descoidos do populismo de esquerda dos últimos anos, que ten a tendencia, premido polas urxencias dunha axenda, frecuentemente pensada só en termos electorais, de circuncidalos ou minimizalos. Véxase, neste sentido, máis aló de todas as súas peculiaridades, as dificultades ou derivas vividas polas experiencias en Venezuela, Ecuador e Bolivia, así como as de Podemos e Syriza (e tamén, ao seu xeito, pola Francia Insubmisa).
[9] Ver Patrick Boucheron, Conjurer la peur, Paris, Seuil, 2003.
[10] Extracto de Pierre Mouterde, Les stratèges romantiques. Remédier aux désordres du monde contemporain, Montreal, Écosociétés, 2017, pp. 159-161.
[11] Ídem.
____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Sin Permiso, do 9 de outubro de 2018]