A insurxencia francesa: A economía política dos "gilets jaunes"
A partir dunha protesta contra os impostos sobre o combustíbel, que se expande para abordar cuestións relativas á xustiza fiscal e o «custo da vida», o movemento dos gilets jaunes deu coa súa reivindicación emblemática na iniciativa do referendo de iniciativa cidadá
Como todos os movementos dotados da forza do acontecemento, a rebelión dos gillets jaunes [chalecos amarelos] en Francia foi á vez predicida e inesperada. Predicida non só polos profetas eternos dunha insurrección vindeira ou a retórica amenazante de Le Pen, senón tamén desde os cumes do sistema político. O propio Macron non dubidou en se apropiar do título Révolution para o libro co que lanzou a súa campaña presidencial de 2017. Dous anos antes, o forxador político-intelectual Jacques Attali, agora íntimo de Macron, advertira que a paisaxe política en desintegración provocada por Hollande deixaría a Francia «dando tombos cara a unha situación prerrevolucionaria». Longamente anticipada, polo tanto, pero aínda así abraiante: non só polo momento e o desencadeante inicial da revolta, o imposto sobre o diésel de Macron, senón porque as súas configuracións sociais concretas foron totalmente imprevisíbeis.
O movemento gilets jaunes materializou a irrupción dun novo actor social, que xorde dos estratos máis «invisibilizados» da sociedade francesa e que até o agora estiveran pechados na pasividade política: a clase obreira empregada no traballo manual ou administrativo das pequenas ou medianas empresas; fraccións da pequena burguesía sen educación universitaria, próximas (espacial e socialmente) ás clases populares; xubilados deses mesmos estratos. O movemento dos gilets jaunes, expresándose á marxe das formas establecidas de representación política ou sindical, reuniu a traballadores asalariados e autónomos no único terreo que a súa composición orgánica permitía: a protesta contra o Estado. De aí provén a segunda sorpresa: trátase dunha protesta en gran parte animada por asalariados mal pagos, que tomaron posición no esvaradío terreo dos impostos, reivindicando impostos máis baixos, especialmente do imposto sobre o diésel, pero tamén mostrando a súa oposición á inxustiza fiscal e a abolición por Macron do imposto sobre a riqueza. E, porén, e esta é a terceira sorpresa, as discusións nas rotondas ocupadas sobre a «imposibilidad» de chegar a fin de mes e a evidencia de millóns de vidas estragadas polas restricións diarias e as humillacións dos explotados, serviron para destruír a imaxe da «start-up nation», que Macron tentaba impoñer.
Finalmente, cuarta sorpresa, o movemento logrou manter un alto nivel de apoio popular ao longo de meses de confrontación co Estado, malia que se enfrontou a niveis crecentes de represión policial e de cando en vez tomou formas tumultuarias(1). Alí onde tantas outras protestas francesas das últimas décadas -as loitas polas pensións e contra a lexislación laboral, os disturbios na banlieue, as folgas estudantís, Nuit Debout- fracasaron, os gilets jaunes obtiveron concesións do goberno, aínda que sexan en gran medida simbólicas (...) Este artigo centrarase na política subxectiva dos gilets jaunes, que non se pode desvincular das súas condicións obxectivas. Falando politicamente: de que cor é o amarelo?
Repertorios de significado
Rompendo coas rutinas habituais dos sindicatos e a esquerda, as tácticas dos gilets juanes, que ocupaban as rotondas e se enfrontaban á policía, prenderon o entusiasmo dos sectores anarco-autónomos, que desempeñaron un papel moi visíbel nas protestas francesas das primaveras de 2016 e 2018. Porén, o repertorio discursivo e simbólico que fixo tan visíbeis os gilets jaunes funcionou nun rango diferente. Unha identificación «plebea», «popular», que daba as costas ao movemento obreiro establecido e á «cultura do coñecemento», combinada coa omnipresencia da tricor e as interpretacións da Marseillaise, interpelaba máis ben ao «populismo de esquerda» de Mélenchon ou, de feito, ao populismo da extrema dereita. Outros leron o crecente predominio dos empregados do sector privado entre a «xente das rotondas» como premonición dun «bloque antiburgués», ou situaron ao movemento dentro da longue durée das loitas populares francesas, que se estende desde os levantamentos contra os impostos ou polo «prezo xusto» de principios da modernidade até os sans-culottes, xustificando isto último polo rechamante recurso dos gilets jaunes ao simbolismo da Revolución Francesa, desde o modelo de guillotina deseñado para Macron até o reparto de gorros frixios. Sinalouse con razón o importante papel das mulleres no movemento(2).
Esas interpretacións, todas elas ben fundadas en certa medida, expresan diferentes facetas do movemento. A súa limitación provén da mesma fonte que a súa pertinencia (relativa): o seu carácter unilateral exclúe de xeito efectivo todo o que non se axuste á súa cuadrícula analítica. Anacronismos á parte, a longue durée dos historiadores é puramente nacional; por moi esclarecedora que poida ser esta -hai unha dimensión indiscutibelmente francesa da lexitimidade da acción popular directa que se remonta ao momento fundacional da Revolución de 1789-, corre o risco de excluír o pasado máis recente, así como as comparacións internacionais con outras protestas interclasistas contra a austeridade. Aínda que os partidarios do populismo de esquerda poden ilusionarse cun movemento que se presenta como a encarnación do pobo francés, o modo de acción dos gilets jaunes é o polo oposto da «revolución» dos cidadáns nas urnas tal como a prevían Mélenchon e La France Insoumise.
En canto á extrema dereita, ten motivos para pensar que a esixencia dos gilets jaunes dunha «renacionalización» do contrato social representa a aceptación da «preferencia nacional» de Le Pen. As enquisas sociolóxicas confirman que unha parte do movemento polo menos teme unha «crise» de inmigración; nunha delas, ao redor do 48 por 100 dos preguntados pensaban que un cidadán francés debería ter prioridade sobre un inmigrante en materia de emprego(3). Porén, é abraiante que demandas contra os migrantes como esta sexan apenas perceptíbeis dentro do movemento, en comparanza coa énfase posta na «xustiza» e a redistribución da riqueza. De feito, os gilets jaunes marcan unha ruptura na historia das mobilizacións sociais francesas. É a primeira vez que un movemento «desde abaixo» viu a participación conxunta da esquerda e a dereita. No entanto, a simetría é enganosa: a «esquerda da esquerda» e a extrema dereita están empurrando en direccións opostas. No próximo período está en xogo a opción entre as dúas: un xiro contra as forzas sociais responsábeis das desigualdades e inxustizas, ou contra a inmigración. Os gobernantes xa tomaron a súa decisión: Macron incluíu claramente no seu «gran debate» a cuestión das cotas de inmigración.
Crise orgánica
Esta configuración sen precedentes pódese entender mellor no contexto da intensificación da crise orgánica, que se veu desenvolvendo na orde social francesa desde hai algún tempo. Podería dicirse que os seus primeiros signos apareceron cando o secretario xeneral do Partido Socialista Lionel Jospin non logrou pasar á segunda volta das eleccións presidenciais de 2002, feito que indicaba o descarrilamento do proceso de alternancia bipartidista. O concepto de crise orgánica, formulado por Gramsci na década de 1930, serviu para orientar unha serie de análises da recente conxuntura. Aquí abondará con lembrar que Gramsci se refería a unha ruptura radical dos vínculos entre os representantes e os representados. Un colapso do apoio aos partidos tradicionais pode ser o síntoma máis visíbel dunha crise orgánica, pero esténdese a través das organizacións mediadoras da sociedade civil. Aínda que as súas expresións variarán, esencialmente implica unha crise de hexemonía da clase dominante, a creta da súa capacidade para manter o seu papel de liderado dentro da formación social; noutras palabras, un fracaso xeneralizado do consentimento(4).
Gramsci distingue isto dunha crise revolucionaria, que se caracteriza por un aumento cualitativo na actividade das masas, que conforma unha vontade colectiva en oposición ao bloque dominante: unha situación de dobre poder. Unha crise orgánica, en troca, aparece nun momento en que as clases subordinadas mostraron a súa incapacidade para polarizar a situación ao seu favor. Polo xeral, a súa resposta á crise é desigual; como dicía Gramsci: «Os diversos estratos da poboación non posúen a mesma capacidade de se orientarse rapidamente e de se reorganizar co mesmo ritmo. As clases dominantes tradicionais, que teñen un numeroso persoal adestrado, cambia homes e programas e reabsorbe o control que se lles estaba escapando das mans cunha celeridade maior que a que posúen as clases subalternas» (p. 52). Malia a súa hexemonía debilitada, aquelas aínda posúen reservas importantes á súa disposición: os aparellos coercitivos e burocráticos do Estado, así como os seus estratos intelectuais («intelectuais» no sentido gramsciano, o que significa pericia técnica e capacidade de liderado). A crise orgánica desencadea unha recomposición do persoal político, que pode tomar diversas formas -desde un bonapartismo que preserva a fachada parlamentaria, até os diversos cesarismos e o «estado de excepción»-, co obxectivo de resolver a situación en interese do bloque dominante. Polo tanto, o campo está aberto a solucións de forza, representadas polos «homes providenciais» de Gramsci.
Neste marco, o proxecto Macron representaba un intento de resolver a crise mediante un «bonapartismo burgués», que operase dentro das institucións do réxime existente. O brillante ascenso dun «estraño», apenas coñecido polo público antes da súa candidatura presidencial en 2017, foi un fenómeno que Gramsci recoñecería. Pero tras impoñer os decretos executivos sobre o código laboral e os camiños de ferro, o bonapartismo de Macron chocou cos gilets jaunes. Dada a impotencia das mobilizacións sociais tradicionais, especialmente as dos sindicatos, puxéronse así de manifesto de xeito brutal as vulnerabilidades da clase dominante: o bloque social que apoia activamente a reestruturación neoliberal en Francia está nunha clara minoría, mentres o seu valedor debe o seu éxito nas urnas á extraordinaria fluidez da escena política na primavera de 2017: o colapso do centro-esquerda baixo a presidencia de Hollande, o clamor dos medios de comunicación contra Fillon como candidato do centro-dereita, os efectos mobilizadores contra o 20 por 100 obtido por Le Pen. Os gilets jaunes non eran moi numerosos, pero si representativos en canto á súa composición social e a súa mensaxe. Encarnaban a abstención electoral das clases populares, que estivo na raíz da crise que minou o sistema de partidos en Francia durante máis de vinte anos. Esta é tamén a razón pola que un nivel relativamente baixo de mobilización non só puidese obter un apoio tan significativo da poboación, senón tamén mantelo malia a intensidade sen precedentes da violencia policial utilizada contra os gilets jaunes e, de feito, da contraviolencia por parte dalgúns destes, o cal, en realidade, puxo o Estado á defensiva.
A radicalización neoliberal desatada pola elección de Macron só profundou a crise de hexemonía que pretendía resolver. O nivel alcanzado na represión, dunha intensidade descoñecida desde a Guerra de Alxeria, nun contexto de insubordinación latente dentro do aparello de seguridade -véxanse as oportunas filtracións relativas ao «caso Benalla»- e as desercións do equipo do presidente, evidencian un empeoramento da crise do Estado. A imaxe «xupiterina» de Macron, de progreso imparábel e autoridade intocábel, mobilizada precisamente como solución a esa crise, derrubouse. Neste sentido, o proxecto de modernización neoliberal de Macron naceu morto sen que exista alternativa ningunha capaz de consolidar unha maioría sociopolítica suficiente.
Contradicións no seo do «pobo»
Volvendo á subxectividade política dos propios gilets jaunes, unha das características máis salientábeis é que, malia a falta de estruturas organizativas preexistentes, e coas redes sociais e os contactos locais informais como único recurso, o movemento foi capaz de se consolidar a escala nacional e de se dotar dunha impresionante consistencia nas súas modalidades de acción e no tipo de reivindicacións que promoveu en cada momento decisivo. Contrariamente ao recollido polos medios de comunicación, non se trata dun paquete aleatorio de demandas entre si contraditorias. O movemento organízase en función de reivindicacións sociais e políticas, que contan cun apoio practicamente unánime entre os participantes activos. Ademais do referendo de iniciativa cidadá, inclúen a reintrodcción do Imposto sobre a riqueza (Impôt de Solidarité sur la Fortune), a suba do salario mínimo (Salaire Minimum Interprofessionnel de Croissance), a cancelación do aumento dos impostos sobre o combustíbel, o aumento das pensións, a redución dos impostos directos, o aumento do imposto de sociedades e o apoio ás pequenas empresas locais, a reestruturación dos salarios dos representantes electos e a fin da deslocalización dos postos de traballo. A listaxe e, sobre todo, a orde de prioridades poden variar en distintos lugares do país; tamén debemos atender á enumeración moito máis extensa e heteroxénea das corenta e dúas demandas publicadas en decembro de 2018. Pero o que emerxe moi claramente é a énfase na unanimidade como unha característica constitutiva do movemento.
Todos os movementos sociais propoñen demandas unificadoras, por suposto, como xesto fundacional e condición do seu éxito. A unanimidade dos gilets jaunes é dunha orde diferente; xorde dunha dimensión da súa identidade. En ausencia de espazos estruturados para a deliberación, as reivindicacións adóptanse por «aclamación» ou polo seu equivalente nos medios sociais. Ademais, os gilets jaunes non se conciben a si mesmos como un movemento; as súas tácticas non están dirixidas a integrar capas máis amplas (hai unha notábel falta de interese en expandir o movemento a outros sectores), porque eles «son» o pobo, e «o pobo» só pode ser unánime. Ao rexeitamento da representación política e de todas as formas de mediación contrapóñense a presencialidade, a inmediatez e a suposta transparencia que posibilitan as redes sociais e as redes informais de coñecidos. O uso dos símbolos nacionais débese situar dentro desta perspectiva. O canto da Marseillaise nas manifestacións dos gilets jaunes debe moito aos estadios de fútbol, como sinalou Sophie Wahnich: «É unha forma de estaren xuntos, de cantaren ao unísono, a ledicia do coro de masas. Iso produce o efecto xentío, no sentido tradicional do termo. Crea vínculos entre a xente, facendo que cada un se sinta máis forte. Se o fútbol non existise, se a xente só a aprendese na escola, A Marseillaise non se usaría así»(5).
Tal uso é ambivalente por definición. A Marseillaise é unha canción revolucionaria dos días de 1792, unha validación simbólica dun levantamento popular contra un poder inxusto e ilexítimo; pero cantada no contexto actual, tamén pode expresar unha afirmación de francité [francesidade]. O «pobo» encarnado nos gilets jaunes só pode impoñerse como unha poboación nacional, que pide que o Estado francés respecte o contrato social converténdose así no Estado do pobo, o Estado do pobo francés. Tamén expresa o desexo dunha homoxeneidade nacional que se elevaría por riba das divisións, vistas como artificiais ou indesexábeis, de vínculos partidistas ou de clase e raza. Noutras palabras, o carácter contraditorio do movemento poida que non consista tanto no seu xustaposición de demandas incompatíbeis como no seu desexo de reprimir as contradicións, no seu rexeitamento a enfrontarse con elas, o que pode implicar o risco de negar a súa propia dimensión política.
Porén, esta hipótese débese matizar, primeiro, mediante unha investigación máis polo miúdo da dinámica interna do movemento, incluído o intento de coordinación nacional representado pola «asemblea de asembleas» celebrada en xaneiro de 2019; e, segundo, examinando a súa articulación do económico e o político ou, máis precisamente, a abordaxe das súas reivindicacións económicas centrais a través dun marco político centrado no papel do Estado na reprodución social. Unha análise máis fonda destes dous aspectos debe ir máis aló do que adoita ser unha limitación nas interpretacións de esquerda (e outras) dos movementos populares: centrarse no que non son. O risco de tales análises «negativas» radica na súa dimensión normativa -xeralmente implícita e, polo tanto, máis insidiosa-, que tende a producir rexeitamentos moralizadores ou, alternativamente, idealizacións da axitación en cuestión. No entanto, todo movemento social importante convida a reflexionar sobre as súas novidades, as súas características irredutíbeis e sen precedentes, e sobre as formas en que interactúa coas «precondicións» obxectivas da súa situación: institucións, forzas sociais e políticas, formacións ideolóxicas e discursos.
O obxectivo, logo, é investigar tanto a práctica do movemento (as representacións que xera, os obxectivos que se suscita), como os seus efectos sobre o equilibrio xeral da conxuntura. Malia os límites da forma, unha analoxía histórica pode axudar a aclarar a relación entre as demandas socioeconómicas e políticas. O movemento cartista, que sacudiu a Inglaterra industrial temperá nas décadas de 1830 e 1840, organizado en torno á demanda do sufraxio masculino «universal», baseábase nunha especie de «economía política popular», que abordaba as cuestións socioeconómicas desde un ángulo principalmente político, sendo o seu primeiro obxectivo combater a exclusión institucionalizada das clases populares por un sistema representativo liberal dominado pola elite terratenente. A analoxía permitiranos ir máis aló dos enfoques definidos polo «populismo» dos gilets jaunes, para nos preguntar se o movemento representa unha forma de loita contra a «desdemocratización» impulsada polo capitalismo neoliberal e acelerada pola agudización da súa crise orgánica.
Por que Commercy?
A convocatoria dunha «asemblea de asembleas» proveu dos gilets jaunes de Commercy, unha pequena cidade situada no nordeste de Francia. A finais de xaneiro de 2019, delegacións de arredor de setenta grupos reuníronse debidamente na vila veciña de Sorcy-Saint-Martin e aprobaron un conxunto de demandas e principios. Por que emanou o chamamento a unha reunión nacional dos gilets jaunes desta pequena cidade de Lorena sen peso político particular ou anteriores tradicións revolucionarias? En moitos aspectos, o grupo de Commercy parece típico do movemento dos gilets jaunes. Os seus militantes proveñen predominantemente das clases populares, tanto asalariados como traballadores manuais, e conta cunha fracción significativa de traballadores por conta propia, empregados dos gobernos locais e xubilados. Existe un forte sentido de identidade colectiva desenvolvido entre un grupo de persoas que se coñeceron no transcurso de meses de actividade conxunta. Aquí xurdiron as mesmas reivindicacións que noutros lugares: impostos, xustiza social e fiscal, o referendo de iniciativa cidadá, etcétera, aínda que poida haber unha énfase máis forte do habitual no social. O propio pobo de Commercy parece igualmente típico. Marcado por un pasado industrial e militar -a actual fronteira alemá atópase a uns 50 quilómetros ao leste-, a súa poboación de 5.600 habitantes está en declive, tendo diminuído desde os máis de 7.000 habitantes da década de 1970. Como a meirande parte da rexión, foi duramente golpeada pola desindustrialización. Tipicamente tamén, foi durante moito tempo un feudo do Partido Socialista, con François Hollande entre os seus notábeis, aínda que o Concello virou á dereita en 2014. Así, pois, por que Commercy?
Parte da resposta está na evolución das actividades do grupo local. A súa ocupación inicial dunha rotonda, lugar emblemático da axitación dos gilets jaunes, só durou uns poucos días; o grupo decidiu trasladarse á praza principal da cidade, a Place Charles de Gaulle, e construíu alí unha cabana de madeira "la cabane", á que se puxo o nome de Chalet da Solidariedade. A praza é o centro da actividade local, sé do mercado semanal, con tendas, cafés e a sala local de concertos; tamén é unha vía importante para os condutores. A decisión de se trasladar alí foi significativa en varios aspectos: representaba o desexo dos gilets jaunes de ter visibilidade pública; foi boa para facer contactos e obter mostras de solidariedade, especialmente dos comerciantes. A escala do pobo axudou; pero a procura da máxima accesibilidade -mesmo para os que carecen de automóbil- tamén está relacionada cun dos obxectivos centrais do grupo: asegurar a presenza física da xente, participar nunha variedade de actividades, pero sobre todo na asemblea diaria dos gilets jaunes. Esta dimensión espacial estaba estreitamente vinculada a un modo de funcionamento deliberado, orientado cara á práctica da democracia directa.
O Chalet de Solidariedade de Commercy pode considerarse, pois, como unha transposición, en menor escala, da lóxica espacial de ocupación que caracterizou en Francia os movementos de 2011 e, máis recentemente, a Nuit Debout. Pero a diferenza do «cidadanismo» -citoyennisme-, que marcou a Nuit Debout, para os gilets jaunes a cuestión do «ágora» non é un fin en si mesmo, senón un medio para promover unha serie de reivindicacións. O uso polo grupo das redes sociais tamén debe entenderse no contexto desta determinación espacial. Facebook foi decisivo para os contactos co mundo exterior, especialmente a «asemblea de asembleas»; pero só desempeñou un papel secundario na vida interna dos gilets jaunes de Commercy e na súa actividade organizativa diaria. Non é sorprendente que a perda de la cabane -o alcalde declarou que a demolería- se sentise como unha seria ameaza para a existencia do grupo, aínda que a maioría dos seus membros confiaban en que sobreviviría ao desprazamento a outro lugar.
O que distingue este grupo é, pois, a súa estrutura e o seu modo de funcionamento, que está guiado por un conxunto de ideas propias sobre a autoorganización, a democracia directa e a expansión de participación. A práctica continua das asembleas diarias, que combina unha procura de consenso co recurso (frecuente) ás votacións, materializou estas ideas nun sentido literal. Este proceso de aprendizaxe permitiu a unha ampla gama de persoas da clase traballadora, carentes de experiencia política previa, falar e participar na planificación de accións colectivas. Os testemuños reunidos suxiren un proceso de politización popular, que se desenvolve ao mesmo ritmo que a evolución dos gilets jaunes a escala nacional ao fío, en particular, do choque co goberno de Macron e coas forzas represivas. Partindo da protesta contra os impostos sobre combustíbel, os obxectivos dos gilets jaunes, tanto aquí como noutros lugares, ampliáronse progresivamente, pasando das cuestións político-institucionais (dimisión de Macron, referendo de iniciativa cidadá, diversas propostas de cambio institucional) ás demandas de xustiza fiscal e social.
Nunha tendencia observada así mesmo noutros lugares, o grupo de Commercy salientou notabelmente a elusión de calquera actitude ou termo racista ou estigmatizante, especialmente o uso de «cas soc» ou cas sociaux, unha versión racializada dos «parasitos do benestar», que se oíron ás veces nas primeiras semanas do movemento. As opinións dese tipo deslexitimáronse «aos poucos» mediante o debate e tamén, máis en xeral, a través da experiencia compartida da vida e a acción colectiva. Ademais, o grupo parece igualmente consciente do feito de que o proceso de politización non fixo máis que copezar e de que están por chegar as discusións sobre cuestións potencialmente divisivas, en particular sobre a UE.
Un encontro ventureiro
Unha vez descrita esa evolución, xorde de novo a pregunta «por que Commercy?». Unha resposta máis precisa debe ter en conta os factores culturais internos que deron lugar á convocatoria da «asemblea de asembleas». Aí se evidencia que o que distingue ao grupo de Commercy é a experiencia dun rencontré réussie [encontro afortunado], como nunha historia de amor, entre os que xa adquiriran algún «capital militante» mediante os seus estudos ou mediante algún tipo de acción colectiva estruturada e os neófitos procedentes principalmente das capas populares descritas anteriormente. O primeiro subgrupo consistía en figuras activistas, algunhas delas coñecidas a escala local, principalmente da esquerda libertaria radical: un exmilitante do NPA, participante desde hai tempo na política local e un alicerce dos gilets jaunes; un exconcelleiro municipal; un xornalista retirado da Agence France Presse e antigo candidato dos Verdes; un exmembro do RPR autodefinido como «gaullista social», xunto a mozos activistas ambientalistas da loita contra o proxecto de vertedoiro nuclear en Bure, a 40 quilómetros de distancia; un mestre de educación especial; un novo funcionario que aprendera prácticas de democracia directa mentres estudaba en Suíza.
Esas figuras máis politizadas, na súa maioría varóns, xogaron un papel informal pero efectivo para catalizar a actividade colectiva e proporcionarlle un marco conceptual. Aínda que tiveron o coidado de non monopolizar a discusión, falaban con máis frecuencia que os demais participantes, especialmente nos puntos máis significativos. Foi este subgrupo o que asumiu a responsabilidade principal das publicacións nos medios sociais dos gilets jaunes de Commercy e, en xeral, das tarefas de redacción e xestión do contacto co mundo exterior. De feito, asumiron as funcións dunha oficina de publicidade, especialmente no seu papel na organización da «asemblea de asembleas» de xaneiro. Como en todo grupo constituído, houbo división do traballo.
Algunhas destas figuras pertencían á asociación, Là qu'on vive, fundada en Commercy en 2017, que organiza discusións e actividades regulares e ten unha forte dimensión social-libertaria(6). Aínda que son moi insistentes en que Là qu'on vive non foi a orixe dos gilets jaunes en Commercy, a súa existencia indubidabelmente axudou a preparar o terreo para a énfase do grupo na autoorganización e a democracia directa. A «asemblea de asembleas» dos gilets jaunes debe percibirse no contexto destes principios clásicos do pensamento libertario, en particular, a idea dunha extensión «desde abaixo» das prácticas de autoorganización e democracia directa a través dunha federación de comunas autónomas. Ao mesmo tempo, a experiencia de Commercy non debe considerarse como a simple aplicación dun proxecto preexistente. Non todos os «intelectuais» do grupo se identificarían co proxecto libertario de Là qu'on vive. Por riba de todo, os seus entusiastas aprenderon a «mergullrase» no grupo e a dominar a arte da autolimitación, evitando coidadosamente calquera sensación de que a súa organización «encabeza» as accións dos gilets jaunes. A súa linguaxe é, en xeral, a mesma que a usada polos demais gilets jaunes ou, polo menos, pode ser comprendida facilmente e, en certa medida, adoptada por eles.
Esta adaptación ao «sentido común» do grupo pode cobrar formas sorprendentes: pódese escoitar a un militante libertario, que conta cunha rica historia na extrema esquerda, falando dos «dous extremos», un elemento central do discurso «non partidista» dos gilets jaunes, pero tamén da doxa do «centro» liberal reinante. Porén, tal adaptación foi esencial para construír a lexitimidade dos «intelectuais orgánicos» do grupo local, o que tamén proporciona a base para que difundisen as súas ideas libertarias con tanto éxito. Ningún milagre, entón, na singularidade dos gilets jaunes en Commercy, senón o resultado do traballo constante e o «encontro ventureiro» de axentes políticos comúns e activistas locais con certo capital cultural-militante ao seu dispor. O máis importante é que este proceso operou dentro do marco máis amplo dun movemento marcado desde o principio pola conxunción da urxencia socioeconómica -a «fin de mes»- e un alto nivel de confrontación, decote violento, co Estado, que marcou o en xeral os gilets jaunes. Se a iniciativa de Commercy obtivo certo grao de éxito, é porque representaba unha necesidade compartida de federar as experiencias dos gilets jaunes sen cancelar o seu carácter descentralizado. A «asemblea de asembleas» puido así axudar a articular unha práctica de democracia «desde abaixo» cun contido socioeconómico, que podía ser inmediatamente comprendido e asumido por sectores sociais maiores.
Do local ao nacional?
O exame da dinámica interna do grupo de Commercy disipa calquera mito de que a reunión nacional dos gilets jaunes fose un acontecemento espontáneo. De feito, confirma o que Sartre subliñou sobre a experiencia de maio de 1968: que a noción de pura «espontaneidade» era inapropiada. No seu lugar, «só se pode falar correctamente de grupos, producidos polas circunstancias, que se crean a si mesmos de acordo coa situación. Ao creárense eles mesmos, non obteñen acceso a ningunha forma de profunda espontaneidade, senón que se someten á experiencia dunha condición específica, sobre a base de situacións específicas de explotación e de demandas particulares; no curso desa experiencia, concíbense a si mesmos dun xeito máis ou menos preciso»(7). O chamaamento do grupo de Commercy a convocar unha asemblea de asembleas dos gilets jaunes representou, en termos sartrianos, un intento de pasar dun «grupo en fusión», emerxendo da especificidade dunha situación, a un «grupo constituído», unido por procesos de inclusión e exclusión e capaz de tomar decisións soberanas(8). Este «ascenso á xeneralidade» é necesario para liberar a universalidade potencial das reivindicacións suscitadas por grupos dispersos e facer fronte ao seu adversario común. Así e todo, corre o risco inherente a todas as formas de institucionalización: confiscar a iniciativa que vén de abaixo, caendo de novo na «práctica inerte», usando os termos de Sartre(9).
Dada a inspiración libertaria que guiou as súas iniciativas, non é sorprendente que a cuestión que dominase a «asemblea de asembleas» do 26 e 27 de xaneiro de 2019 fose o seu carácter «decisorio» -a súa lexitimidade en termos de tomar decisións e resolver debates-, de feito, se era ou non desexábel ou conveniente moverse nesa dirección. Por suxestión do grupo de Commercy, a asemblea aceptou o principio de delegación -dúas representantes de cada grupo participante, limitados por mandatos imperativos e iso combinado co voto maioritario-, a diferenza do interminábel procedementalismo que atoara a Nuit Debout. Con todo, entre os que acudiran como delegados con mandato imperativo do seu grupo e outros que estaban alí como observadores, entre os que simplemente querían ampliar o seu círculo de contactos e os que querían unha estrutura máis formal, non foi fácil chegar a unha base de avance unificada.
O debate callou en torno á cuestión de se acordar ou non unha plataforma de demandas, outro punto de diferenza coa perspectiva de «non esiximos nada» que dominou Nuit Debout, ou polo menos a súa versión citoyenniste(10). Elaborar un texto así implica realizar unha selección entre unha multiplicidade de propostas, establecer prioridades, elixir entre as formulacións, etcétera; noutras palabras, é completamente político. A solución proposta pola «asemblea de asembleas» era un compromiso: redactaría un «chamamento», establecendo os principios e enumerando as demandas, pero evitando unha listxea acabada ou unha xerarquización estrita. Porén, cando os máis de trescentos cincuenta delegados dos gilets jaunes se axuntaron en Sorcy-SaintMartin, a cuestión da lexitimidade da toma de decisións foi posta de novo en dúbida en relación coa representatividade da reunión á que só acudiron ao redor de setenta dos centos de grupos existentes, dos que polo menos dez procedían da rexión parisina. Acordouse que o proxecto de chamamento se debatería nos grupos locais, sinalando que a seguinte «asemblea de asembleas» se reuniría en Saint-Nazaire en abril de 2019, aínda que se recoñeceu que o proceso podería ser superado pola presión dos acontecementos e por intentos paralelos de forxar estruturas a escala rexional(11). A «asemblea de asembleas» tampouco non tivo influencia sobre os individuos promovidos como representantes nacionais dos gilets jaunes polos medios de comunicación franceses, xeralmente en función dos seus seguidores en Facebook, pero que mostraban pouca consideración polos principios e procedementos democráticos.
O propio chamamento seguiu un camiño intermedio entre a linguaxe dos gilets jaunes neófitos e o dos cadros políticos máis experimentados. Evitou termos como «capitalismo» e enfatizou puntos que se cadra obterían un amplo apoio. Os seus obxectivos centrais eran «redistribuír a riqueza» e «acabar coas desigualdades sociais», aínda que tamén mencionaba a democracia real, as condicións de traballo, o ambiente e a fin da discriminación. Seguía unha longa listaxe de «demandas e propostas estratéxicas» tal como foron formuladas e debatidas polos grupos locais, incluída a suba dos salarios e pensións, a erradicación da pobreza en todas as súas formas, a transformación das institucións políticas -referendo de iniciativa cidadá, asemblea constitucional, freo aos privilexios dos deputados- e a transición ecolóxica. Os delegados pedían igualdade para todos, for cal for a súa nacionalidade; atacaban a marxinación dos barrios pobres, as áreas rurais e os territorios de ultramar; e declaráronse «nin racistas, nin sexistas, nin homófobos». A represión estatal e o «gran debate nacional» de Macron foron denunciados en termos drásticos. O chamamento concluía esixindo a renuncia de Macron, subliñada polo emblemático eslogan do grupo de Commercy, «Viva o poder do pobo, para o poblo e polo pobo».
En comparanza con outros textos publicados polos gilets jaunes, este estaba máis claramente marcado polas preocupacións da esquerda. A cuestión dos impostos apenas aparecía, o referendo popular destacaba menos do que un podería esperar e sobresaían as demandas socioeconómicas. De feito, a maioría das enquisas confirman que as cuestións relativas á desigualdade, a pobreza e o custo da vida están no centro das preocupacións dos gilets jaunes, superando a dos impostos. Os investigadores de Sciences Po Grenoble, que examinaron a maior mostra, suxiren que aínda que o rexeitamento das elites políticas e a esixencia dunha soberanía popular real obteñen unha aprobación unánime, as demandas detalladas de transformación institucional tenden a provir dos sectores do movemento máis educados, economicamente seguros e identificados coa esquerda: unha minoría da mostra (ponderada) na que o 74 por 100 describe a súa situación económica como «precaria» e o 60 por 100 négase a situarse nun eixe de esquerda a dereita(12).
Conciencia triangular
Paga a pena deterse nas demarcacións identitarias -«calquera que sexa a súa nacionalidade»; «nin racista, nin sexista, nin homófobo»- presentes no chamamento da «asemblea de asembleas», que destacan entre a maioría dos escritos dos gilets jaunes polo seu rexeitamento da ostensíbel francité do movemento. Aínda que as demandas dos gilets jaunes se centran en cuestións socioeconómicas e político-institucionais, e non na axenda racista-islamofobia, non hai dúbida de que as opinións contra os inmigrantes teñen certo espazo no movemento, como ocorre na poboación en xeral(13). A súa intensidade aumenta en proporción inversa á importancia que se outorga á cuestión da inxustiza social. A dinámica da mobilización foi indubidabelmente positiva neste sentido, aínda que sen disipar a ambivalencia discutida anteriormente. Hai quen argumentou que o movemento volveu salientar a principal división entre o «eles» das elites e o «nós» do pobo: «A estigmatización dos inmigrantes e dos que gozan de axudas sociais non se adoita oír nas barricadas dos gilets jaunes, coma se a conciencia de clase fose unificadora. A pregunta agora é se as tensións internas que apareceron nos últimos anos entre os estratos máis seguros e aqueles que dependen das axudas estatais se poñerán en primeiro plano ou se se constituirá un bloque popular unificado contra as elites»(14).
Esa posibilidade, por débil que pareza, xa alarmou as elites en cuestión, que se lanzaron ao contraataque. Macron xa introducira, no seu discurso do 10 de decembro de 2018, os temas de «identidade» e «inmigración» como palabras chave na racialización da axenda política en Francia. Os vínculos entre a estigmatización racial e a focalización sobre quen recibe axudas estatais case non necesitan subliñarse. Os últimos poden non pertencer a grupos racializados, pero como moitos sinalaron, a súa focalización discursiva ten un efecto de alterización. Argumentouse aue a conciencia dos traballadores con respecto ao mundo social nestas condicións é «triangular»: «Senten que non só están baixo presión desde arriba, senón tamén desde abaixo: a idea de que hai moitos desempregados que non están buscando traballo e que viven das subvencións pagas polos impostos doutras persoas»(15). Esta «conciencia triangular», inherente á condición de subordinación social, volveuse máis pronunciada coa fragmentación da clase traballadora, o retroceso dos servizos públicos e a degradación dos dereitos sociais universais en favor de políticas dirixidas a estratos específicos, o cal incrementa a competencia entre as clases populares. O seu omnipresencia no «sentido común» popular é unha das fontes da crecente «ira contra os impostos»: quen vive do seu traballo cre que se beneficia cada vez menos dos seus resultados.
Esa carraxe adquire doadamente un aspecto racializador. Aínda que a centralidade das demandas sociais e os efectos unificadores da acción colectiva poden axudar a contrarrestar ese proceso, segue sendo certo que as fracturas raciais dentro das clases populares non poden ser identificadas nesas condicións se non é a través da estigmatización racista. A necesidade de mantelas a distancia, indispensábel para a cohesión dun movemento que apunta tanto a reunir a todos como a suprimir todas as disensións, leva a manter esa pregunta coidadosamente fóra do panorama. Esa posición é inherente á chamada á francité que marca a identidade dos gilets jaunes: actúa como un vector de inclusión, ao modo republicano -todos unidos tras a bandeira nacional, «sen distinción de raza ou relixión»-, pero tamén, e pola mesma razón, de exclusión. Oclúe a invisibilización dos non nacionais e o feito de que, medidos polo seu «francité», algúns nacionais (brancos, non musulmáns) resultan ser máis «franceses» que outros. Con todo, se o sistema político actual restrinxe a representación de «os de abaixo», como sosteñen os gilets jaunes, exclúe dun xeito moito máis radical a quen se opoñen á francité, situados nunha categoría de subcidadanía permanente, e que pertencen en gran medida ao mesmo mundo social que «os de abaixo». O cuestionamento do seu «carácter francés» por parte dos marcadores simbólicos dos gilets jaunes é sen dúbida una das razóns polas que o movemento tivo inicialmente pouca resonancia na banlieue, aínda que logo fose crecendo progresivamente(16).
Volvendo ao Appel de Commercy [Chamamento de Commercy]: ao afastar a identidade dos gilets jaunes do racismo, e tamén do sexismo e a homofobia, e incluír as «zonas grises» da francité (barrios pobres, territorios de ultramar), o texto toca un punto sensíbel; con maior precisión, unha experiencia reprimida do movemento gilets jaunes, que afecta á súa propia identidade. Ao facelo, o Chamamento arríscase, sen dúbida, pero tamén supón unha aposta cuxo éxito é esencial para a constitución dun «nós», que una realmente as clases obreiras e populares movéndose ao mesmo ritmo, como diría Gramsci.
Exclusión e representación.
A partir dunha protesta contra os impostos sobre o combustíbel, que se expande para abordar cuestións relativas á xustiza fiscal e o «custo da vida», o movemento dos gilets jaunes deu coa súa reivindicación emblemática na iniciativa do referendo de iniciativa cidadá.
Que cosmovisión social subxace baixo esas demandas? No resumo de Le Monde diplomatique: «Os xefes deberían gañar menos, os seus empregados deberían vivir decentemente: un certo tipo de "economía moral"»(17). Na obra de Edward P. Thompson, a «economía moral» designaba un conxunto de normas, xeralmente derivadas do dereito consuetudinario, destinadas a regular a economía dun mundo aínda preindustrial e precapitalista en torno ás nocións de prezo xusto ou a garantía de pan para todos. Cando se violaban esas normas, o pobo tiña dereito a rebelarse e a esixir que o soberano restablecese o pacto implícito en que se baseaban(18). Por analoxía, suxeriuse que as demandas sociais dos gilets jaunes articulan os principios dunha «economía moral» contemporánea, que foi obxecto de incesantes ataques do poder dominante. Desde este punto de vista, o movemento apunta a unha restauración, máis que a unha revolución; a restablecer un pacto nacional, máis que a derrocar a orde existente.
A analoxía, suxestiva e en gran medida oportuna, colapsa, porén, dada a diferenza radical entre as épocas en cuestión: o poder ao que se dirixían as masas populares do antigo réxime debía a súa lexitimidade ao dereito divino. Supoñíase que o rei coidaba do benestar dos seus súbditos, porque eran «seus», non porque fose responsábel ante o corpo soberano dos cidadáns. É precisamente a regresión cara a unha presidencia monárquica e o secuestro da toma de decisións por unha elite política indiferente ás súas condicións de vida o que rexeitan categoricamente os gilets jaunes. O pacto social que esixen ten no seu núcleo a dimensión democrática que o réxime actual esmaga. A figura de Macron é a encarnación máis alta desa negación da democracia a través da súa fusión do aparello monárquico do presidencialismo da Quinta República coa arrogancia da clase burguesa contemporánea.
En lugar da «economía moral» das sociedades preindustriais, propoñeriamos outra analoxía histórica que reformula esa dimensión «moral» no marco dunha sociedade en gran parte industrializada e un réxime político baseado no principio de representación. O movemento cartista en Inglaterra deuse a coñecer coa publicación da «Charter of the People» en maio de 1838. Tiña seis puntos: sufraxio universal maisculino, votacións secretas, a elixibilidade de todos os cidadáns para se presentaren como candidatos, remuneración dos representantes electos, circunscricións iguais e algo que hoxe soa descaradamente radical: parlamentos anuais. O núcleo da loita dos cartistas era a exclusión política institucionalizada das clases populares: apenas o 15 por 100 da poboación masculina tiña dereito de voto, malia a ampliación concedida de mala gana pola Lei de Reforma de 1832. Pero obter o sufraxio era considerado igualmente como unha panca para obter reformas sociais a gran escala entre as que se contaba a Lei de Pobres de 1834, co seu famoso réxime de casas de traballo para os indixentes, o sistema tributario regresivo, a corrupción da elite política e, máis en xeral, os privilexios dos ricos e ociosos, así como a clase terratenente, que aínda dominaba en gran medida o cume do Estado.
Na cosmovisión cartista, ela mesma unha extensión da tradición inglesa do radicalismo democrático de finais do século XVIII e principios do XIX, a causa dos problemas socioeconómicos dos traballadores residía no monopolio político dos ricos. Como argumentou Gareth Stedman Jones: «No discurso radical, a liña divisoria entre as clases non era a que existía entre o empregador e o empregado, senón entre o representado e o non representado»(19). A estratexia non era a construción dun movemento obreiro, por máis que o cartismo obtivese en gran medida o seu apoio da clase obreira, senón unha alianza entre «o pobo» e «os produtores» contra os rentistas ociosos e os terratenentes que monopolizaban o poder. A súa linguaxe transmitía unha visión moral da economía, centrada nas nocións de xustiza, dignidade e equidade, deixando de lado a propiedade dos medios de produción.
Hai algúns puntos en común claros cos gilets jaunes. En ambos os casos, a forza motriz do movemento non é puramente política nin puramente económica, senón unha combinación dinámica de ambas. Tanto os cartistas como os gilets jaunes aparecen como movementos de reacción contra a exclusión política das clases populares e conciben a acción pública, revitalizada por unha serie de reformas institucionais destinadas a ampliar a participación cidadá, como o medio máis eficaz para obter reformas sociais que favorezan a esas camadas. Fronte a un réxime parlamentario baseado no sufraxio censitario dos propietarios e os conflitos motivados polo capitalismo industrial temperán, os cartistas esixían a reforma das institucións representativas para facelas máis receptivas aos cidadáns. Os gilets jaunes afrontan os mecanismos do «censo oculto»(20), que serve para marxinar o peso das clases subordinadas dentro das institucións representativas, combinados coa decrepitude da democracia parlamentaria despois de décadas de políticas neoliberais. Abandonadas polos partidos políticos que noutro tempo loitaron pola súa participación na vida pública, as clases populares refuxiáronse na abstención ou apoian á extrema dereita.
Demandas aproveitábeis
A súa escisión está no centro da crise orgánica que se manifesta na caída da participación e a deserción dos partidos principais. O colapso do compromiso social keynesiano-fordista tamén involucrou a delicuescencia de formas político-institucionais que, malia a súa burocratización e as súas inherentes limitacións, permitían certa forma de participación popular. O movemento gilets jaunes serviu tanto para revelar como para expresar a gravidade da crise de representación. Do mesmo xeito que a «Chart of the People», aínda que nun contexto histórico moi diferente, o seu programa suxire que a acción estatal pode remediar a súa situación sen afectar aos mecanismos de acumulación de capital, nin sequera os de redistribución secundaria. Coa excepción do imposto sobre a riqueza, unha medida máis que nada simbólica, a énfase do programa recae no aumento do «poder de compra» alentado polo Estado mediante a redución dos impostos directos. Non logra concretar a demanda de redistribución dos gilets jaunes en favor das clases populares, o seu anoxamento pola desigualdade social e a arrogancia dos «ricos».
Aínda que os grupos locais tamén apuntan ás multinacionais e os fenómenos da globalización, desde o dano ambiental até o poder das corporacións globais, a deslocalización de empregos e as institucións supranacionais, até o de agora a economía política do movemento apenas roza a superficie das políticas neoliberais. De feito, arríscase a lexitimar as rebaixas de impostos indiscriminadas e a destrución dos servizos públicos, como medidas que poderían impulsar o «poder adquisitivo». Non é sorprendente que Macron tente enganar os gilets jaunes tomándolles a palabra. Na súa «Carta ao pobo francés» do 13 de xaneiro de 2019, declarou que sería imposíbel reducir os impostos sen reducir tamén o gasto público xeral, e invitou ao público a debater onde debería caer o machado(21).
O referendo de iniciativa cidadá, a idea do referendo dos cidadáns que se converteu en faro do movemento, suponse que devolvería o poder á xente ao eludir os partidos e o sistema institucional. Porén, baséase nunha comprensión da política -como unha lista de cuestións inconexas, dadas como nun cuestionario-, que corre o risco de reproducir a despolitización da «gobernanza» neoliberal: eliminar calquera noción da política como confrontación entre correntes de ideas, de proxectos dotados de coherencia global. En lugar de resolver a crise de representación, esas propostas simplemente a reflicten e profundan. Cultivando a ilusión antipolítica dunha tabula rasa, libre de mediacións, en lugar de abordar a tarefa da súa reinvención, preferirían alentar o voo autoritario cara a adiante inherente ao Estado neoliberal, ao que as institucións da Quinta República parecen estar predestinadas desde un principio. Tamén Macron, máis renarte do que frecuentemente se cre, ten como obxectivo recuperar a esixencia de democracia directa repetindo a executoria bonapartista que caracterizou a súa campaña de 2017, a do presidente que se arremanga e se une á xente como parte dun «gran debate nacional», dirixido naturalmente desde arriba, que permite a expresión libre e «non mediada» dos cidadáns.
Como explicar esta abraiante fenda entre un movemento orixinado pola indignación popular contra as inxustizas sociais e a desintegración democrática, e a súa expresión en reivindicacións -máis coherentes do que moitos queren admitir- que poden reverterse tan doadamente no seu oposto? A analoxía cos cartistas pode volver ser útil aquí. Ademais da implacábel represión estatal desatada contra el, o movemento enfrontouse rapidamente ás contradicións internas da súa economía política. A idea da reforma política como panca da reforma social universal perdeu a súa credibilidade baixo os gobernos reformistas dos conservadores liberais como Robert Peel, capaz de facer concesións en asuntos como os impostos sen ceder unha miga á ampliación do sufraxio, mentres mantiña a opción dunha represión desapiadada. A economía política do cartismo mostrouse incapaz de enfrontar a disxunción entre as esferas económica e política, institucionalizadas polo Estado liberal en proceso de maduración. O socialismo e a acción sindical recollerían finalmente a batuta dun movemento político, cuxo último estourido de gloria se produciu en 1848. Sen un cambio de orientación, que parece improbábel polo momento, o movemento gilets jaunes deberá loitar para evitar unha situación similar de impotencia, que lle permita desencadear unha dinámica capaz de bloquear a feroz represión dirixida contra el e presentar demandas que non sexan tan doadamente recuperábeis por un Estado vixiante.
En Troyes
Dito isto, a experiencia social e política que representa o levantamento non se esgota no seu programa oficial. As discusións cos gilets jaunes en Troyes a fins de marzo, despois da presentación da película de François Ruffin J'veux du soleil, deixaron claro que a capacidade do movemento para resistir a proba do tempo e manter as súas mobilizacións durante cinco meses, dependía dun modo de organización xenuinamente colectivo. Os gilets jaunes activos tiñan unha clara preferencia pola interacción persoal directa; Facebook era considerado como un foco de manipulación «desde abaixo», terreo fértil para rumores e rivalidades persoais, así como para vixilancia estatal «desde arriba», aínda que aínda fose a única ferramenta dispoñíbel para a coordinación e a comunicación a maior escala. O grupo de Troyes tamén ofreceu unha visión interesante do modus operandi da extrema dereita.
Serge, un antigo sindicalista nun concesionario de automóbiles Citroën, xubilado anticipadamente despois dunha enfermidade e mimbro do partido de Mélenchon La France Insoumise, explicou como puxera ao principio as súas habilidades de organización (panfletos, publicidade, manifestacións) a disposición dun dos grupos precursores na rexión, France en Colère, que abranguía «xente de todo tipo, un verdadeiro vermello-branco-e-azul», que sen dúbida incluía a extrema dereita, e que se organizou primeiro contra os impostos sobre o combustible e logo contra os peches de hospitais. En Troyes catro mil persoas saíron á rúa o 17 de novembro de 2018 en resposta ao chamamento á acción dos gilets jaunes contra o imposto sobre o combustible, unha multitude enorme para unha antiga cidade comercial de sesenta mil habitantes. Ao principio catro rotondas estaban ocupadas todo o día. Nunha delas, informou Serge, dous militantes locais de extrema dereita de Debout la France tentaron tomar o control do movemento, «manexando os fíos desde o seu ordenador», ao anunciarse en Facebook como representantes rexionais dos gilets jaunes en Aube (o departamento do que é capital Troyes): «Iso causou un calafrío». Segundo Serge, ambos pasaban moi pouco tempo nas rotondas: «Estarían sentados nun café mentres que o resto sufría o gas lacrimóxeno nunha manifestación; a xente axiña viu o que estaba pasando». A maioría dos gilets jaunes non tiñan antecedentes políticos, proseguiu. «Pero están tan fartos dese lixo de vida que están dispostos a ir a calquera parte, a seguir a calquera»: "Sentes a algún deles dicir: «Non hai diñeiro para nós, e os inmigrantes obteñen aloxamento gratuíto, reciben atención gratuíta cando non hai ninguén que coide dos nosos anciáns, ninguén que coide da miña nai». O outro día, Giacomoni [un do dúo de extrema dereita] apareceu cunha chea de folletos que dicían que a asistencia social debía recortarse, porque nos estaba custando demasiado. Negueime a distribuír os folletos, e tamén os demais na rotonda de Brico. Sempre o repetimos en casa: «Non confundas o obxectivo!». E tamén tentamos informar a xente... Isto está comezando a dar froitos, pero foi difícil e aínda non terminou"(22).
Cando se lle preguntou por que, das catro rotondas ocupadas orixinariamente en novembro, só a ocupación de Brico seguía con forza, Serge respondeu que a atmosfera variaba en cada unha destas. Unha das rotondas, dirixida polos tipos de Debout la France, xestionábase cun estilo militar, con líderes e regras ríxidas. Outra, dirixida por activistas locais de France en Colère, era máis amábel, pero unha moza dos gilets jaunes intentara establecerse como líder, o que provocou discusións. Na de Brico houbo un bo ambiente colectivo desde o principio e moita xente local tróuxolles comida e bebida como xesto de solidariedade. Cincuenta ou sesenta deles reuníranse para debater que puntos propor na «asemblea de asembleas» de Saint-Nazaire e elixir dous delegados para que os representasen.
Cales foron os efectos da actual vaga de represión xurídica? «A xente estalle facendo fronte cara a cara, coas multas e as querelas na súa contra; a represión conmocionounos. Se iso cambiará a súa política, non o sei. Pero indígnaos cada vez máis, iso é seguro».
Ante esta determinación, vénme á cachola a resposta dunha gilet jaune á pregunta dun xornalista. Ao preguntarlle que pensaba das concesións de Macron sobre o imposto do combustible, ela respondeu: «Sexa o que sexa o que concedan, nunca será suficiente». Isto suxire que o movemento se basea en algo que escapa a toda cuantificación, unha aspiración que aínda non se pode expresar con palabras. Sería difícil atopar unha expresión máis concisa da fenda entre a percepción dunha situación intolerábel e a imposibilidade radical de imaxinar unha diferente. Aí é onde radica o desafío para as loitas de hoxe: inventar unha alternativa, non como unha utopía, senón como un proxecto que tamén inclúa os medios da súa realización, nunha nova combinación de radicalismo e pensamento estratéxico.
_____________________________________________________________________________
Este texto baséase en tres artigos publicados orixinalmente en francés en Contretemps: Stathis Kouvelakis, «gilets jaunes, l'urgence de l'acte», 21 de xaneiro de 2019; «Après Commercy. Dynamique de group et économie politique des Gilets jaunes», 18 de febreiro de 2019; e con Pascale Arnaud, «Paroles de rond-pont. Entretiens avec les gilets jaunes de Troyes», 15 de abril de 2019. O autor desexa agradecer a Mediapart a invitación inicial a Commercy; a l'EclairCit o convite a asistir á proxección de J'veux du soleil en Troyes; aos gilets jaunes que compartiron as súas esperanzas e temores para estes artigos; e a Pascale Arnaud a súa contribución esencial. _____________________________________________________________________________
(1) A finais de marzo de 2019, unha enquisa en Le Figaro revelaba que o 53 por 100 dos encuestados expresaba o seu apoio ou simpatía polos gilets jaunes, aínda que a porcentaxe descendese: «Gilets jaunes: lle soutien deas français en chute (sondage)», Lle Figaro, 20 de marzo de 2019.
(2) Bruno Amable, «Vers un bloc antibourgeois?», Libération, 26 de novembro de 2018; Vincent Présumey, «Du prolétariat et des populistes», Mediapart, 13 de xaneiro de 2019; Gérard Noiriel, «Les gj replacent a question sociale au centre du jeu politique», Le Monde, 27 de novembro de 2018; Sophie Wahnich, «A structure des mobilisations actuelles correspond à celle des sans-culottes?, Mediapart, 4 de decembro de 2018; Vincent Bilem, «Pourquoi a place des femmes dans le motion des gilets jaunes fait-elle tant polémique?», Les Inrockuptibles, 17 de decembro de 2018 [Amable e Wahnich en inglés no blog de Verso].
(3) Véxase a investigación de Yann Lle Lann e os seus colegas en Quantité Critique, discutida con Sylvia Zappi en «Le mouvement des "gilets jaunes" est avant tout une demande de revalorisation du travail», Le Monde, 25 de decembro de 2018 [en inglés no blog de Verso].
(4) Véxase, en particular, Antonio Gramsci, «Osservazioni su alcuni aspetti della struttura dei partiti politici nei periodi dei crisi organica», Quaderni del carcere, volume tercieiro, Quaderno 13, § 23, Roma, 1977, pp. 1602 e ss.; ed. cast.: ««Observaciones sobre algunos aspectos de la estructura de los partidos políticos en períodos de crisis orgánica», Cuadernos de la cárcel, vol. 5, México df, 1999, pp. 52-60; ed. ing.: «Observations on Certain Aspects of the Structure of Political Parties in Periods of Organic», en Geoffrey Nowell Smith e Quintin Hoare (eds.), Selections from the Prison Notebooks, Londres, 1971, pp. 210-218. As concepcións gramscianas tamén son a base do estimulante ensaio de Bruno Amable e Stefano Palombarini, L'illusion du "bloc bourgeois", París, 2017.
(5) S. Wahnich, «La structure des mobilisations actuelles corresponds à celle des sanscoulottes», cit.
(6) Là qu'on vive: «[Actuar] alí onde se vive». Segundo a súa páxina en Facebook, o obxectivo da organización é «abrir un espazo na nosa cidade ao que todos poidan acudir sen sentirse xulgados pola súa clase social, as súas orixes ou o seu xénero; un espazo onde poidamos reunirnos, falar, coñecernos mutuamente e, sobre todo, reaprender como cooperar compartindo coñecementos e habilidades, sen líderes». Os seus obxectivos políticos exprésanse mellor nun texto, escrito por militantes da sección de traballadores da comunicación e a cultura do sindicato anarcosindicalista CNT, publicado na páxina de Là qu'on vive: «Constituír comités locais que se organicen sobre os principios da democracia directa: asemblea xeral soberana, representantes permanentemente revogábeis con mandato imperativo, rotación de responsabilidades. Esas comunas autónomas formularán demandas populares, igualitarias, sociais e ecolóxicas. Se non se atenden, seguirán adiante e poñeranas en práctica, sen se preocupar polas formas legais de representación; estarán dispostas a enfrontarse ao alcalde e ao prefecto, e a devolver á casa o membro elixido do Parlamento». «Na medida en que sexa necesario, as comunas libres federaanse para compartir as súas experiencias e reflexións, e para botar unha man na xestión de bens comúns [...]. Deste xeito o Estado verase marxinado progresivamente, os seus poderes diminuirán até o punto en que se volverá ineficaz, até o día en que un último empurrón abondará para derrubar a pirámide da orde autoritaria», véxase Pierre Bance, «Á propos de l'appel des gilets jaunes de Commercy», Autrefutur.net, 3 de decembro de 2018.
(7) Véxase «Masses, spontanéité, parti. Discussion entre Sartre et la direction d'Il Manifesto», 27 de agosto de 1969, en Il Manifesto: Analyses et thèses de la nouvelle extrême-gauche italienne, París, 1971, p. 300.
(8) Unha transcrición dos debates da «asemblea de asembleas» está dispoñíbel no sitio web Vive la Révolution.
(9) Véxase tamén o uso por Sophie Wahnich dos conceptos sartrianos a este respecto: «De la fusion, de l'incertitude et du pari», Libération, 2 de xaneiro de 2019.
(10) Véxanse os comentarios de Alexis Cukier e Davide Galo Lassere, «Contre la loi travail et son monde», Les Temps Modernes, núm. 691, 2016, esp. pp. 130-134.
(11) Pódense atopar en Internet vídeos da «asemblea de asembleas» de Saint-Nazaire do 5 ao 7 de abril de 2019. O seu Chamamento denunciaba o carácter «antidemocrático e ultraliberal» das institucións da UE, pero, respectando «a autonomía dos grupos de gilets jaunes e dos individuos en xeral», non fixo un chamamento en prol dun voto ou abstención particular nas eleccións europeas de maio de 2019.
(12) Tristan Guerra, Frédéric Gonthier, Chloé Alexandre, Florent Gougou e Simon Persico, «Qui sont vraiment les gj? Les résultats d'une étude sociologique», Le Monde, 26 de xaneiro de 2019. A enquisa concluíu que as desigualdades (26 por 100), o poder adquisitivo (25 por 100) e a pobreza (14 por 100) encabezaban a lista de problemas, seguidos polos impostos (11 por 100).
(13) Segundo os investigadores de Sciences Po Grenoble, case 6 de cada 10 pensaban que «hai demasiada inmigración en Francia», aproximadamente o mesmo que a nivel nacional. Os que máis se opoñen á inmigración tamén estaban menos interesados na política e máis preocupados polo «poder de compra»: Guerra et al., «Qui sont vraiment les gj?».
(14) Nicolas Duvoux, «Gilets jaunes: la perspective d'une réunification d'un bloc populaire inquiète les politiques», Le Monde, 7 de febreiro de 2019.
(15) Olivier Schwartz, «Vivons-nous encore dans une société de classes? Trois remarques sur la société française contemporaine», La vies des idées, 22 de setembro de 2009.
(16) Emmanuel Riondé, «Pourquoi Toulouse est l'un des bastions des gj», Mediapart, 9 de febreiro de 2019; Lucie Delaporte e Mathilde Goanec, «Gilets jaunes d'Ile-deFrance: "Les quartiers populaires sont là?», Mediapart, 16 de febreiro de 2019.
(17) Pierre Souchon, «Avant, j'avais l'impression d'être seule», Le Monde diplomatique, núm. 778, xaneiro de 2019.
(18) Véxase Samuel Hayat, «Les Gilets jaunes, l'économie morale et le pouvoir», samuelhayat.wordpress.com, 5 de decembro de 2018.
(19) Gareth Stedman Jones, «Rethinking Chartism», en Languages of Class: Studies in English Working-Class History 1832-1982, Cambridge, 1983, pp. 106-107.
(20) Véxase Daniel Gaxie, «Le cens cachée», Réseaux, vol. 5, núm. 22, 1987, pp. 29-51.
(21) Ao concluír o seu «gran debate» o 7 de maio de 2019, Macron confirmou que a redución do imposto sobre a renda se compensaría con novos recortes de gastos, máis horas de traballo e o peche dalgunhas físgoas fiscais.
(22) Malia todas as diferenzas co período de Weimar, cando os partidos de masas de esquerda e dereita competían para liderar a indignación popular e as aspiracións de mudanza radical, pode pagar a pena lembrar as palabras dun mozo alemán contadas por Daniel Guérin no verán de 1932: «Como ve vostede, estamos enfrontados entre nós. As paixóns están que ferven, estamos a matarnos uns a outros, pero fundamentalmente queremos o mesmo...». [Guérin: «En serio?»]
«Si, o mesmo, un mundo novo, radicalmente diferente ao de hoxe [...] un novo sistema», Daniel Guérin, La peste brune, París, 1971, p. 31.
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web New Left Review 116/117, maio-agosto de 2019]