A guerra de Ucraína no seu contexto xeoeconómico
A guerra dirixida por Rusia en Ucraína pon de manifesto a perda da hexemonía global de “Occidente”, cuxo discurso está amplamente deslexitimado en gran parte do mundo. Mesmo, e isto é importante subliñalo, en parte do mundo “occidental”. De feito, estase producindo unha forma máis sutil de illamento de Occidente
A guerra entre Rusia e Ucraína puxo de manifesto unha profunda fractura entre o mundo “occidental” e o resto do mundo[1]. Esta división prodúcese nun contexto de acelerada desglobalización. Fíxose evidente desde a crise das hipotecas subprime de 2008-2010, que nunca se superou de todo. Viuse acentuado pola epidemia da Covid-19 e, hoxe, polas consecuencias da guerra resultante da invasión rusa de Ucraína. Estanse espertando vellos temores. E se esta desglobalización anuncia un retorno á época das guerras?
Mais estes temores non son máis que a outra cara dunha trola que se propagou por ignorancia, para algúns, e por interese, para outros. O comercio nunca borrou a guerra, nin sequera en Europa. A guerra civil na antiga Iugoslavia esquécese con demasiada rapidez, por non falar da terríbel guerra que atinxiu África Central[2], a guerra de Darfur[3], as guerras de Oriente Próximo e a que aínda continúa en Iemen. A lista é, por desgraza, longa. Que significa a expresión “desglobalización” utilizada para describir o contexto xeoeconómico no que se desenvolve esta guerra?
A globalización que experimentamos desde hai case corenta anos é o resultado dunha combinación da globalización financeira, que se puxo en marcha co desmantelamento do sistema herdado dos acordos de Bretton Woods en 1971-73, e a globalización do mercado, que se plasmou no libre comercio. Conduciu á sobreexplotación dos recursos naturais, sumindo a máis de mil cincocentos millóns de seres humanos nunha crise ecolóxica que se agrava cada día. Levou á destrución do vencello social nun gran número de países e enfrontou a innumerábeis masas co espectro dunha guerra de todos contra todos, co choque dun individualismo forzado que presaxia regresións aínda peores[4].
A guerra en Ucraína ten lugar nun contexto económico e político internacional que mudou profundamente nos últimos vinte anos, e en particular desde 2010. Este contexto está marcado por unha aceleración do movemento de desglobalización, que xa era evidente en 2010 pero que se reforzou considerabelmente, e por un movemento de desoccidentalización do mundo.
A observación que se pode extraer dos últimos dez anos é que a globalización xerou tales forzas de contestación, forzas que non se limitaron á ideoloxía, forzas que demostraron ser profundas e poderosas e que non fixeron máis que se fortalecer, que se alcanzou un punto de inflexión. A globalización primeiro detívose e logo reverteuse. Isto foi evidente na crise da Covid-19. Polo tanto, a desglobalización comezou en serio. Tamén trae consigo unha “desoccidentalización” do mundo[5]. Trátase dun fenómeno importante, que se reflicte no considerábel fortalecemento das economías non europeas, pero tamén na súa autonomía fronte a “Occidente”, un movemento que non semella ser realmente comprendido.
Que é a desglobalización?
A que chamamos hoxe “desglobalización”? Paga a pena volver ao significado da palabra, mais tamén da noción que describe a palabra. Algunhas persoas confunden o termo cunha interrupción voluntaria ou accidental dos fluxos comerciais que percorren o mundo. Así, confunden o proteccionismo, que pode estar amplamente xustificado na teoría económica[6], coa práctica da autarquía, que adoita ser un presaxio de guerra. Tamén se equivocan en canto á natureza do vínculo entre o crecemento do PIB mundial e o volume do comercio. Lembremos que a riqueza provén dos procesos de produción. Se estas non se produciron de antemán, non hai comercio nin beneficio. A riqueza está vinculada ao crecemento da produtividade do traballo, e esta orixínase na transformación perpetua do proceso de produción. O comercio facilita a transformación desta riqueza en beneficio monetario. É unha resposta ao desfase que pode xurdir entre o volume dos investimentos realizados inicialmente para a produción e un mercado demasiado pequeno para remunerar os capitalistas e os fondos investidos ao nivel esperado.
O comercio internacional permite, polo tanto, a realización de beneficios ás veces máis elevados do inicialmente previsto, xa que permite aproveitar as oportunidades, explotar as situacións de renda, poñer os traballadores en condicións moi diferentes en competencia entre si, obrigar os traballadores a depender dos produtores de mercadorías estranxeiras. Isto non quere dicir que o comercio por si só cre valor, como afirman os defensores da globalización. Pero, sobre todo, esquecen que estes intercambios -de bens e servizos, pero tamén culturais e mesmo financeiros- son moito máis antigos que o fenómeno coñecido como “globalización”. Así, coñecemos situacións nas que o comercio internacional coexistiu con importantes formas de protección da economía nacional[7]. A “globalización”, por utilizar só esta palabra, non se reduce xa que logo á existencia destes fluxos.
O que deu lugar ao fenómeno da globalización e o converteu nun “feito social” global foi un dobre movemento. Produciuse a combinación, mais tamén o entrelazamento, dos fluxos de mercadorías e financeiros. E o desenvolvemento dunha forma de goberno (ou gobernanza) na que o económico parecía prevalecer sobre o político. De feito, a “globalización” caracterízase por un dobre movemento no que as empresas intentan primar sobre os Estados e as normas e regras sobre a política. Este proceso conduce en realidade á negación da democracia. Neste punto, porén, só podemos observar un retorno ao control estatal destes fluxos, un retorno vitorioso da política. Este movemento chámase o retorno da soberanía estatal. A soberanía é esencial para a democracia[8]. Temos moitos exemplos de Estados que son soberanos mais non democráticos; así e todo, en ningún lugar vimos un Estado que fose democrático mais non soberano.
Por iso, o proceso de desglobalización económica acelerouse nos últimos anos. Comezou a manifestarse abertamente coa crise financeira internacional de 2008-2010 e as súas consecuencias. De feito, é a partir desta crise cando podemos datar un punto de ruptura nos distintos datos estatísticos.
Fonte: OMC e FMI
Isto non quere dicir que as tendencias cara á desglobalización non existisen antes. Porén, foi necesaria unha crise financeira mundial, que foi unha crise da globalización tanto nas súas causas como no seu curso, para que estas tendencias se fixesen abertamente evidentes. Así, podemos ver a estabilización e despois a diminución da parte do comercio medida como porcentaxe do PIB mundial. Aínda que o comercio creceu con forza en 2018, en 2019 manterase por baixo do nivel de 2014. Polo tanto, hai que sinalar que o forte crecemento experimentado de 2002 a 2008 se viu interrompido definitivamente pola crise financeira de 2007-2008.
Este movemento está vinculado ao fluxo das exportacións mundiais (e a escala global, cada exportación é tamén unha importación, de xeito que o importe total das exportacións é tamén o volume do comercio mundial). Nos anos 2010-2011 aínda non se puido ver porque estabamos nunha fase de recuperación tras a crise. Así, o importe das exportacións pasou de 6,1 billóns de dólares a 16,1 billóns de dólares entre 2001 e 2008, é dicir, un aumento de 2,6 veces. Mais de 2008 a 2017, esta cantidade pasou de 16,1 a 17,7 billóns, un aumento de só o 10%, que é de feito menor que o aumento do PIB mundial no mesmo período. Mesmo o posterior aumento a máis de 19 billóns a finais de 2018 empezará a reverterse antes de que chegue a crise da covid-19. Para 2019, o descenso é de aproximadamente -3%. Así pois, a primavera de crecemento impulsada pola expansión cada vez maior do comercio internacional parece que acabou.
O punto interesante aquí é a caída da porcentaxe destas exportacións mundiais en relación co produto interior bruto mundial. Pasara do 18,9% a máis do 25% entre 2002 e 2008. Volveu caer en torno ao 22% en 2017 e ao 21,4% en 2019. A crise da covid-19 foi o golpe final[9], por razóns ben descritas polo Sr. Kemal Dervis nun artigo publicado en xuño de 2020 pola Brookings Institution[10], mais certamente non foi a causa do movemento.
Ademais, os funcionarios estadounidenses declararon que a seguridade económica é unha forma de seguridade militar[11], e que é unha parte integral da seguridade nacional[12]. Isto non é erróneo e, de feito, foi teorizado a principios dos anos 90 por dous investigadores da corporación RAND, un dos think tanks máis influíntes dos Estados Unidos[13]. Isto constitúe realmente a soberanía económica como un obxectivo lexítimo para calquera goberno. Esta afirmación simboliza perfectamente o retorno da política como signo de desglobalización.
O colapso do G-7: de xuño de 2018 á situación actual
A seguir, hai que explicar o xogo de Estados Unidos, que parece terse decantado desde a presidencia de Trump por unha visión máis proteccionista do comercio. Forma parte da decadencia gradual das institucións, como o G-7, creado nos anos 70.
Se o presidente de Estados Unidos, Donald Trump, asumiu efectivamente o risco de poñer os seus antigos aliados na súa contra, como fixo ao provocar a crise do G-7 de xuño de 2018, é porque tomou unha decisión: a de considerar que os foros mundiais como o G-7 carecen de toda lexitimidade ou utilidade. O seu obxectivo era conseguir que China aceptase un acordo xeral que conducise a unha forma de repartición mundial. Aspiraba ao equivalente dun “novo Ialta”, en referencia á conferencia na que se definiron as esferas de dominio dos aliados occidentais e da URSS. Se, para lograr este obxectivo, tiña que pasar por riba de institucións como o G-7, non lle importaba moito. Polo tanto, é erróneo dicir que Donald Trump foi irreflexivo e non tivo estratexia[14]. Este discurso, que se escoitou unha e outra vez na prensa francesa, é dunha grande estupidez e non fai ningún mérito a quen o pronuncia.
Donald Trump ten unha visión e unha estratexia, aínda que os seus métodos deban máis ao mundo dos negocios do que procede que aos paneis dourados e as alfombras silenciosas da diplomacia tradicional. É necesario comprender ambos, sen aprobalos necesariamente, para imaxinar as súas repercusións nas relacións internacionais e quizais tamén para poder opoñerse a eles. Mais a realidade é, e será, cada vez máis convincente. O primeiro discurso de Joe Biden ante os diplomáticos estadounidenses mostra tamén que, máis aló do estilo, o sucesor de Trump está, desde este punto de vista, moito máis en consonancia cos usos e costumes diplomáticos, que o novo presidente de Estados Unidos pretende continuar cunha política totalmente deseñada para a supremacía estadounidense[15].
Así que aquí estamos, de volta ao problema de Ialta. Esta repartición do mundo producirase moi probabelmente sen os europeos, que seguen a ser fieis, polo momento e até a caricatura, á ideoloxía da “globalización”. Os países da Unión Europea tamén están a pagar a fe errada que depositaron en institucións tan obsoletas como perigosas. E isto non se detén no G-7. Os Estados da UE, que tamén son na súa maioría países da OTAN, xa están a sufrir e sufrirán as consecuencias das sancións contra Rusia pola súa agresión a Ucraína.
Tanto a UE como o euro merecen figurar aquí entre as organizacións que quedaron obsoletas[16]. Desde este punto de vista, cómpre salientar os aspectos extremadamente nocivos da dominación alemá na Unión Europea, unha dominación que se expresa tanto nas normas que este país impón como nos instrumentos que controla, como o euro[17]. O presidente da República, Emmanuel Macron, recoñeceu así, nun raro escintileo de lucidez que hai que acoller con satisfacción, que o euro beneficiase esencialmente a Alemaña[18]. A política alemá está, de feito, destruíndo a Unión Europea, e con ela a idea de cooperación europea[19], como vimos nas tensións xurdidas entre Francia e Italia, pero tamén entre Italia, Polonia e Hungría, e Francia e Alemaña. Estas tensións reapareceron coa guerra de Ucraína, como demostra o incidente de primeiros de abril de 2022 entre Francia e Polonia[20].
Máis aló destes problemas específicos da UE, o fracaso do G-7 sinala o esgotamento do “modelo occidental”, de feito o modelo anglosaxón, da globalización, mentres que o éxito da reunión da OCS (Organización de Cooperación de Shanghai) indica claramente que o tempo das nacións (e non de calquera nación) volveu. Isto confirma unha tendencia que se vén observando desde finais da década de 2000[21]. Polo tanto, está claro que o proceso de desglobalización está xa en marcha de forma irreversíbel[22].
Polo tanto, é conveniente volver ao G-7 e á complicada historia desta institución. O G-7, que xurdiu dunha forma de organización internacional creada tras o colapso do sistema de Bretton Woods en 1973, fixou como obxectivo ser a torre de control da globalización, a plataforma desde a que dirixila. Isto demostra a importancia desta institución. Porén, experimentou un claro fracaso do que pode non se recuperar. Este fracaso ten a súa orixe nas políticas e os intereses de actualidade, agora excesivamente diverxentes, dos países do G-7 e no curso da política estadounidense, que forma parte dun retroceso xeral cara á toma de decisións políticas. Polo tanto, este fracaso era previsíbel.
Hai que sinalar que en moitos temas, xa sexa a cuestión do “multilateralismo”, a participación de Rusia ou a cuestión do clima, dominaron os temas da discordia. Tamén hai que sinalar que, en contra do que quere facer crer a prensa francesa, o conflito non foi unha oposición entre Donald Trump e os seus seis socios. Non houbo, malia o que din algúns medios de comunicación franceses, unha “fronte unida” contra Donald Trump. Isto verificouse nas falsas pretensións que acompañaron a cimeira de setembro de 2019 celebrada en Biarritz, que se presentou con certa rapidez como un éxito. Emmanuel Macron fixera todo o posíbel para que esta nova cimeira do G-7 se desenvolvese sen pratos rotos nin voces fortes que chegasen aos oídos dos xornalistas. Mais abondou cunhas poucas semanas para que volvesen xurdir grandes diferenzas, como no tema do imposto sobre as grandes empresas de Internet (o famoso “imposto LENTE”). O acordo alcanzado posteriormente non agocha a perpetuación das diferenzas[23].
Fonte: FMI
Ademais desta perda de lexitimidade, tamén perdeu gran parte da súa importancia económica, como pode verse no gráfico 2. Mentres que o G-7 representaba máis do 50% da economía mundial nos anos 80 e máis do 46% en 1992, a súa cota reduciuse posteriormente. No ano 2000, só era do 43,6%, baixando ao 34,4% en 2010 e ao 31,2% en 2020. Isto tamén se aplica ao que se pode chamar un “G-7 ampliado”, que inclúe a Corea do Sur e Australia. Existe unha clara relación entre a impotencia do G-7, as constantes disputas entre os seus membros e esta perda de influencia no PIB mundial. De feito, cando o G-7 expulsou a Rusia en 2014[24], se cadra asinou o seu certificado de defunción.
A entrada de Rusia xustificouse moito máis politicamente que economicamente nos anos 90. O símbolo era claro: o final da Guerra Fría. Ao abrirse ao seu antigo adversario, os países do núcleo orixinal do G-7 afirmaron o seu desexo de deixar atrás un enfoque “autocontido” que xa non era politicamente sostíbel. Esta era a condición para unha posíbel transformación do G-7 nun goberno económico mundial, aínda que esta transformación requirise a entrada doutros países importantes (vénme á mente A India, mais tamén Indonesia) para se poder levar a cabo. Co tempo, o G-7 e o G-20 deberíanse ter fusionado. Isto parece agora imposíbel, xa que a oposición endureceuse coa guerra en Ucraína.
Un modelo anticuado?
Ao expulsar a Rusia do G-8 en 2014, os países centrais orixinais sinalaron así ao mundo o fracaso desta transformación. Ao volver aos demos do “interese propio”, ao tratar de transformar o que debería ser un foro nun club político pechado, os países occidentais demostraron a súa incapacidade para comprender a renovación do mundo que se está producindo ante nós. É interesante que Rusia non mostre ningún interese en volver ao G-7[25]. Aprendeu as leccións das transformacións da economía mundial nos últimos quince anos e pretende favorecer o G-20, que agora se opón ao G-7, como dixo o seu ministro de Asuntos Exteriores, Sergei Lavrov, na televisión rusa: “No G-20, os ultimatos non funcionan e hai que chegar a acordos (...) Coido que é o formato máis prometedor para o futuro”[26].
Esta afirmación é importante. Vai máis aló dunha simple reacción dirixida aos países do G-7. Os dirixentes rusos comprenderon axiña a noción dun mundo multipolar. No seu libro O xogo ruso, publicado en 2019, Alexei Pushkov recorda a centralidade desta noción de multipolaridade para a diplomacia rusa[27]. Unha mellor comprensión desta diplomacia, das súas liñas fundamentais desde finais dos anos 90, podería evitar que os países do núcleo orixinal do G-7 cometesen, coa “expulsión” de Rusia, o que hai que chamar, en retrospectiva, un erro fatal. Pois esta noción de multipolaridade xa era central na “Declaración á Conferencia de Múnic sobre a Seguridade en Europa”, o chamado “discurso de Múnic” para abreviar, de Vladimir Putin en 2007[28]. Este discurso é un dos textos máis importantes da diplomacia rusa, aínda que as ideas que contiña xa eran de feito coñecidas. Alexei Pushkov mostra os seus efectos estruturantes na política exterior rusa[29].
Este discurso presentouse con frecuencia como un signo da volta dos dirixentes rusos á mentalidade da Guerra Fría. En realidade, o contido deste discurso é moito máis que o anuncio dun novo enfrontamento ruso-americano. Trátase dun texto programático, que suscitou o interese de moitos participantes na conferencia, e en particular do Ministro de Asuntos Exteriores alemán. En certo sentido, Vladimir Putin é o líder político que sen dúbida extraeu as leccións máis coherentes do ocorrido entre 1991 e 2005.
Diso se desprenden dous puntos importantes: o recoñecemento do fracaso dun mundo unipolar e a condena do intento de someter o dereito internacional ao dereito angloamericano[30] e á influencia de Estados Unidos, tema que tivo unha resonancia particular para os franceses e máis xeralmente para os europeos nos últimos anos. Sabemos que Estados Unidos sancionou a moitas empresas europeas desde 2013-2014 en nome da aplicación extraterritorial da súa propia lei. Esta visión da centralidade da noción de multipolaridade no mundo contemporáneo combínase entón cunha visión clara do papel da soberanía[31].
Tamén hai que ler o artigo escrito en 2021 para Russia Today por Fyodor Lukyanov, director da revista Russia in Global Affairs e director científico do Club Valdai, sobre as reaccións, ou máis exactamente as non reaccións, de Rusia ante as críticas occidentais ao encarceramento do opositor Alexey Navalny:
“Nos anos 90, cando a Rusia moderna xurdiu das cinzas da Unión Soviética, Occidente era dominante. Ofrecía o único modelo realista. Os tempos cambiaron, pero Bruxelas ou Washington aínda non se decataron.
Hoxe, a situación cambiou radicalmente. Un bo exemplo é a forma en que Rusia respondeu ás críticas á luz do caso de Alexey Navalny. Anteriormente, cando se enfrontaba a situacións similares (...) Moscova tentaba xustificar as súas accións ante os investigadores occidentais utilizando os seus propios argumentos, aínda que ás veces os funcionarios rusos poden ser demasiado ríxidos e emocionais cando defenden o seu caso.
Agora é diferente. Os comentarios críticos de Occidente son ignorados ou ridiculizados. Rusia cambiou, mais as grandes mudanzas nos asuntos mundiais tamén parecen ser parte da explicación. A orde mundial liberal baseada no poder das institucións e as normas terminou. Era un modelo coas súas propias normas sociais e políticas que se crían universais. Este xa non é o caso. Hoxe en día, case todas as nacións seguen un camiño soberano diferente e agora buscan obter un maior control político, económico e ideolóxico a nivel nacional”[32].
A observación de Lukyanov é implacábel. Pódese comparar coa actitude de Rusia ante as reaccións occidentais á guerra de Ucraína. Tamén neste caso, Rusia parece ignorar -en termos relativos- as críticas dos países occidentais.
O texto de Lukyanov tamén fai referencia ás observacións que poderían facerse tras o “discurso de Múnic” de Vladimir Putin en 2007[33] que advertiu contra a instrumentalización da “orde mundial liberal” por parte de Estados Unidos e os seus aliados. O que está ocorrendo desde hai moitos anos é simplemente a consecuencia da deslexitimación do marco internacional que xurdiu nos anos 90 e que permitiu o florecemento da globalización.
O ascenso do “outro mundo”
En contraste co fracaso do G-7 na reunión de 2018, o éxito da reunión da OCS que tivo lugar ao mesmo tempo foi un contraste sorprendente. Era un sinal de que o mundo estaba realmente ao revés. Pois a OCS é a primeira, e case a única, organización internacional con dimensións tanto políticas como económicas e militares logo da Guerra Fría.
Fonte: FMI
Baséase abertamente nun desexo de cooperación entre Estados soberanos e limita a produción de normas no seu seo ao estritamente necesario. O seu éxito produce un efecto de espello simbólico debido ao carácter case simultáneo das dúas reunións. Non é que non existan conflitos entre as nacións membros ou asociadas á OCS. Mais, finalmente, estes conflitos controláronse. China e A India conviven, do mesmo xeito que A India e Paquistán, o que non é pouco. Hai tantas organizacións rexionais que poidan presumir de tales éxitos?
Esta organización ten tamén unha dimensión militar, como demostran as manobras que se organizan regularmente en Asia. E aquí podemos ver a vantaxe dunha estrutura que respecta a soberanía das nacións, admite a expresión aberta dos intereses nacionais e, sobre esa base, permite alcanzar compromisos, fronte a unha estrutura -o G-7- que pretende facer dunha razón supranacional, a lóxica económica e financeira, a guía da orde mundial. Tamén hai que lembrar que a OCS está fundada en gran parte polos países BRICS, o grupo que reúne a China, A India, Rusia, Brasil e Sudáfrica.
Dentro deste grupo, os tres países máis grandes, China, A India e Rusia, son efectivamente membros da OCS. Con todo, o proceso de internalización das economías estase acelerando para os países BRICS. A taxa de apertura, ou de externalización, destas economías, xa sexa calculada sobre a base das exportacións ou das importacións, vén diminuíndo constantemente nos últimos anos. Isto é especialmente significativo se se ten en conta que os BRICS inclúen dous países cun gran peso no comercio mundial, China e A India. O éxito da OCS, xa que logo, radica no seu carácter pragmático. A diferenza do G-7, a OCS non pretende ter un propósito superior do que derivar normas vinculantes para as nacións. Este é un punto importante, que mesmo se pode considerar crucial. En certo sentido, este punto reflicte a oposición de dúas filosofías das relacións internacionais.
Na visión que defende agora a Unión Europea, e que era a que defendía o G-7 até a chegada de Donald Trump, a existencia dunha razón superior -en realidade a “racionalidade económica” tal como a concibe a ideoloxía neoliberal- debíase impoñer a todos. Na visión que defende a carta da OCS, tense en conta a construción dos intereses nacionais no marco político de cada país e téntase conciliar os seus diferentes intereses nacionais. De feito, estamos nun marco de relacións internacionais no que cada país ten dereitos que deben ser respectados. Xa que logo, estamos moito máis preto de Grocio[34] e da tradición do Tratado de Westfalia[35] que da idea de que as normas económicas poidan gobernar o mundo. Xa que logo, nada é máis alleo aos países membros da OCS que a afirmación perentoria de que a razón descende do ceo cara a eles. Isto explica en gran medida o comportamento de Rusia, pero tamén da India[36] e China, no curso da guerra en Ucraína.
A OCS é, polo tanto, unha organización cooperativa[37]. Non se basea na pretensión de compartir a soberanía, unha idea que cobre constantemente a negación da soberanía, senón que se basea no principio de que a cooperación mutua é o mellor instrumento para xestionar as diferenzas de intereses[38]. A OCS creou así tanto institucións de seguridade como de desenvolvemento económico, como un banco de investimentos. As oito nacións que compoñen a OCS[39] representan o 41,4% da poboación mundial e o 23% do PIB mundial. Así que certamente contan. E o ascenso gradual da OCS fronte á desintegración do G-7 dinos moito sobre o que está en xogo actualmente.
A desoccidentalización do mundo
De feito, as organizacións xurdidas da dominación “occidental” do mundo, como o G-7 mais tamén en certo sentido a OTAN, esgotaron as súas posibilidades e non lles queda ningún potencial. Se esta evolución, e mesmo transformación, é evidente desde o punto de vista económico, tamén é perceptíbel desde o punto de vista político. Estas organizacións xa non poden hexemonizar o mundo na actualidade.
A opinión pública destes países xa non representa a “opinión mundial”, senón simplemente a opinión rexional. En calquera caso, isto é o que se desprende da guerra en Ucraína, mais tamén dos acontecementos que están tendo lugar en África, onde a combinación da influencia rusa e chinesa está en proceso de expulsar ás antigas potencias coloniais, como pode verse en Malí[40]. En xeral, esta guerra pon de manifesto non tanto o illamento de Rusia como o dos países “occidentais”[41]. As consecuencias a longo prazo son importantes. Basicamente, o que se coñece como “Occidente” en sentido amplo, é dicir, todos os países aliñados con Estados Unidos, xa non parece capaz de deixar a súa pegada no mundo. Neste sentido, estamos asistindo a unha “desoccidentalización do mundo”.
Pola contra, produciuse un aumento do poder e a influencia das organizacións que se construíron desde países “non occidentais” ou directamente (como no caso da OCS) contra as organizacións “occidentais”. Tamén neste caso, polo momento, ningunha destas organizacións, nin ningún dos países que as compoñen, foi quen de conquistar unha hexemonía sobre o mundo enteiro. Mais probabelmente non se trataba diso. O simple feito de manter en xaque as organizacións “occidentais”, de obrigalas a retroceder en diversos terreos, desde o político até o económico e o militar, é máis que suficiente. Porque se hai algo que unía e segue unindo os países membros destas organizacións “doutro mundo” é a súa oposición á hexemonía occidental, e en particular á de Estados Unidos. Neste sentido, estas organizacións non pretenden crear unha orde que “reflicta” o das organizacións “occidentais”. A “desoccidentalización do mundo” non é, pois, só a perda da hexemonía das potencias occidentais, senón tamén a construción dunha nova forma de organización mundial menos estruturada e menos ideoloxizada. A loita pola hexemonía non era só unha loita polo poder, senón en torno ao principio mesmo da hexemonía.
Certamente, Occidente, tal como se defíne neste texto, segue sendo unha forza importante, xa sexa no ámbito militar, e non esquezamos que Estados Unidos segue sendo a primeira potencia militar do mundo, ou no ámbito económico, financeiro ou tecnolóxico. Mais esta forza é cada vez máis limitada. Mesmo no ámbito militar, Estados Unidos enfróntase ao famoso “poder igualador do átomo” que limita as súas capacidades. Ademais de China e Rusia, A India e Paquistán, para a OCS, son potencias nucleares. Esta forza xa non é única, especialmente como fonte de innovación e de novas tecnoloxías, nin tampouco é a principal.
A guerra dirixida por Rusia en Ucraína pon de manifesto a perda da hexemonía global de “Occidente”, cuxo discurso está amplamente deslexitimado en gran parte do mundo. Mesmo, e isto é importante subliñalo, en parte do mundo “occidental”[42]. De feito, estase producindo unha forma máis sutil de illamento de Occidente, que seguirá funcionando durante un tempo como un conxunto relativamente homoxéneo e coherente, até que a atracción do “outro mundo” introduza factores de desintegración no seu interior. Seguirá producindo o seu discurso autoxustificativo como até o de agora, mais será menos eficaz, menos escoitado, e aos poucos volverase ríxido e perderá a súa capacidade de interesar a ninguén, agás aos máis convencidos.
O feito de que Rusia non pareza estar interesada en convencernos a nós, os “occidentais”, e que non faga esforzos significativos neste sentido, non significa necesariamente que a construción do seu discurso non poida alcanzar os niveis de sofisticación requiridos, senón simplemente que agora considera á opinión pública “occidental” como algo secundario. Agora dirixe o seu discurso cara ao “outro mundo”. E é certo que os 450 millóns de membros da Unión Europea, os 330 millóns de Estados Unidos, os preto de 200 millóns de coreanos, xaponeses e australianos, mesmo xuntos, pesan pouco en comparación cos 1.400 millóns de indios, africanos e latinoamericanos.
Porén, esta desoccidentalización do mundo será especialmente problemática para os europeos que, tendo estado no centro do mundo, ou polo menos vivindo en países con certa centralidade “atlántica”, acabarán decatándose de que agora só son habitantes de países periféricos ou en vías de selo. Será un duro espertar e a tentación de se encerrar na negación será forte. Así e todo, é probábel que os países que xa son periféricos dentro do continente europeo e “atlántico”, xeográfica ou politicamente, sexan os primeiros en cuestionar a fachada de unidade que a UE e a OTAN pretenden construír. O futuro de países como Austria[43], Hungría, Polonia, mais tamén o de Grecia, estará en cuestión dentro duns anos.
Esta é a esencia do novo contexto no que se desenvolve a guerra en Ucraína. A guerra en Ucraína pódese considerar en parte o resultado deste cambio de contexto. Está claro que Rusia non decidiría ir á guerra se sempre estivésemos nun mundo unipolar, co dominio das forzas “atlánticas”. Tentaría defender os seus intereses por outros medios. Mais está claro que esta guerra acelerará ese cambio, e probabelmente o fará moito máis antagónico do que se podía prever antes do inicio das hostilidades. Desde este punto de vista, tamén debemos pensar nesta guerra como un formidábel acelerador da desglobalización e a desoccidentalización do mundo. Estarán as nosas elites políticas á altura do momento histórico e serán capaces de desfacerse das limitacións do mundo “occidental”? Por desgraza, podémolo pór en dúbida.
_____________________________________________________________________________
Notas
[1] https://www.lemonde.fr/international/article/2022/04/11/guerre-en-ukraine-entre-la-russie-et-l-occident-les-ambiguites-d-une-partie-du-monde_6121561_3210.html
[2] Véxase o caso da guerra do Kivu, Autesserre S., « Penser les Conflits Locaux: L’Echec de l’Intervention Internationale au Congo, » en L’Afrique des Grands Lacs : Annuaire 2007-2008, París: L’Harmattan, pp. 179 – 196, 2008
[3] Véxase por exemplo Lavergne M., “Darfour : impacts ethniques et territoriaux d’une guerre civile en Afrique”, http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fgeoconfluences.ens-lsh.fr%2Fdoc%2Fetpays%2FAfsubsah%2FAfsubsahScient4.htm%23popup1
[4] Véxase J. Généreux, La Grande Régression, Seuil, 2010.
[5] Barma N., Chiozza G., Ratner E. e Weber S. (2009), “A World Without the West? Empirical Patterns and Theoretical Implications”, en Chinese Journal of International Politics, n° 2, Vol.4, 2009, pp. 525-544.
[6] Véxase, Sapir J., Le Protectionnisme, París, Humensis-PUF, coll. Que-Sais-Je, 2022.
[7] Perez Y., Les Vertus du protectionnisme, París, L’Artilleur, 2020.
[8] Sapir J., Souveraineté, Démocratie, Laïcité, Paris, Michalon, 2017
[9] Déclaration de Mme Carmen Reinhart , economista xefa do Banco Mundial, 21 maio 2020, https://www.bloomberg.com/news/videos/2020-05-21/reinhart-says-covid-19-is-the-last-nail-in-the-coffin-of-globalization-video
[10] https://www.brookings.edu/opinions/less-globalization-more-multilateralism/
[11] http://valdaiclub.com/a/highlights/real-us-trade war/?utm_source=newsletter&utm_campaign=76&utm_medium=email
[12] Véxase https://www.state.gov/advancing-americas-economic-security-and-national-security/
[13] Neu C.R. e Wolf C., The economic dimension of national security, Santa Monica, The Rand Corporation, 1992.
[14] Goldberg, J, ‘A Senior White House Official Defines the Trump Doctrine’, The Atlantic, 11 xuño 2018.
[15] https://www.lefigaro.fr/international/avec-joe-biden-l-amerique-veut-regagner-sa-place-dans-le-monde-20210205
[16] Véxase, Joseph Stiglitz : « Il faudra peut-être abandonner l’euro pour sauver le projet européen », entretient avec Benoît Georges, in Les Echos, 16 setembro 2016.
[17] Husson E., Paris-Berlin, La Survie de l’Europe, París, Gallimard, 2019.
[18] Véxase, « Emmanuel Macron in his own words – The French president’s interview with The Economist », 7 novembro 2019, https://www.economist.com/europe/2019/11/07/emmanuel-macron-in-his-own-words-english
[19] Cafruny, A, Europe’s Twin Crises: The Logic and Tragedy of Contemporary German Power, in Valdai Paper 10, 2015; Ryner, M e Cafruny, A, The EU and Global Capitalism: Origins, Development, Crisis, London: Palgrave, MacMillan, 2017.
[20] https://www.lepoint.fr/monde/guerre-en-ukraine-la-pologne-convoque-l-ambassadeur-francais-08-04-2022-2471443_24.php
[21] Sapir J., Le Nouveau XXIè Siècle, París, Le Seuil, 2008
[22] Sapir J., La Démondialisation, Le Seuil, París, 2011 (1ª edición) e 2021 (2ª edición).
[23] https://www.lefigaro.fr/flash-eco/en-france-la-taxe-gafa-pourrait-rapporter-un-demi-milliard-d-euros-en-2022-20210922
[24] http://www.lefigaro.fr/international/2014/03/24/01003-20140324ARTFIG00370-g7-la-russie-exclue-du-club-des-puissants-apres-l-annexion-de-la-crimee.php
[25] https://www.lexpress.fr/actualite/monde/europe/la-russie-ne-compte-pas-reintegrer-le-g8_2015762.html
[26] https://www.europe1.fr/international/la-russie-na-pas-lintention-de-reintegrer-le-g8-selon-serguei-lavrov-3676556
[27] Pouchkov A., Le Jeu Russe sur l’échiquier global, París, ODM éditions, Essai, 2019.
[28] A editora francesa do libro de Alexei Puchkov tamén incluíu no apéndice o texto do discurso de Múnic, un texto cuxa importancia demostrara nunha obra xa anterior. Véxase Sapir J. Le Nouveau XXI Siècle – Du siècle américain au retour des Nations, op.cit.
[29] Véxase a miña recensión do libro de A. Puchkov https://www.les-crises.fr/russeurope-en-exil-dalexei-pouchkov-a-bastien-lachaud-deux-points-de-vue-sur-la-question-de-la-russie-par-jacques-sapir/
[30] Sapir J. Le Nouveau XXI Siècle – Du siècle américain au retour des Nations, op.cit.
[31] https://fr.sputniknews.com/international/201806061036682564-poutine-russie-souverainete/
[32] Lukyanov F., « The ‘Liberal World Order’ is dead, but fallout from ill-fated visit of EU’s Borrell to Moscow proves much of West still in denial », 9 febreiro 2021, https://www.rt.com/russia/515015-borrell-moscow-visit-fallout/
[33] Sapir J., Le Nouveau XXIè Siècle, Op.Cit..
[34] Grotius H., Le droit de la guerre et de la paix, París, PUF, 2005
[35] Kratochwil F., «Of Systems, Boundaries, and Territoriality: An Inquiry into the Formation of the State System», in World Politics, vol.34, nº1,1986,p.27-52. Holsti K.J., Peace and War: Armed Conflicts and International Order,1648–1989, Cambridge, Cambridge University Press,1991. Véxase tamén Dupuy R-J., Le Droit international, París, PUF, 1963
[36] Tan W., “India is snapping up cheap Russian oil, and China could be next”, 27 marzo 2022, https://www.cnbc.com/2022/03/28/russia-india-india-buys-cheap-russian-oil-china-could-be-next.html et “Indian Oil Finalises Deal To Import Crude Oil From Russia”, https://www.ndtv.com/business/biggest-indian-oil-company-finalises-deal-to-import-3-million-barrels-of-crude-oil-from-russia-2831042.
[37] Goyard-Fabre S., « Y a-t-il une crise de la souveraineté ? », Revue internationale de philosophie, vol. 45, n° 4, 1991, p. 459-498
[38] « L’OCS est un modèle de coopération internationale, selon un rapport_French.news.cn » (http://french.xinhuanet.com/2018-05/27/c_137210279.htm ) en french.xinhuanet.com
[39] É dicir, China, Rusia, A India, Casaquistán, Kirguizistán, Taxiquistán, Uzbekistán e Paquistán. Os estatutos de observadores son Afganistán, Irán, Mongolia e Belarús.
[40] https://www.lepoint.fr/afrique/mali-russie-et-chine-bloquent-a-l-onu-un-texte-soutenant-les-sanctions-de-la-cedeao-12-01-2022-2460174_3826.php
[41] https://www.ifri.org/fr/espace-media/lifri-medias/guerre-ukraine-vue-sud
[42] https://www.lefigaro.fr/international/en-allemagne-des-corteges-de-la-honte-en-soutien-a-la-russie-20220410
[43] https://www.lemonde.fr/international/live/2022/04/10/guerre-en-ukraine-en-direct-le-chancelier-autrichien-a-moscou-lundi-pour-rencontrer-vladimir-poutine-l-economie-ukrainienne-s-effondre_6121421_3210.html
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Observatorio de la crisis, do 24 de abril de 2022]