A folga feminista é a folga de todas as traballadoras
Poñendo no centro a folga de coidados xunto á folga laboral, o paro feminista do 8 de marzo dá co gonzo que une a dominación patriarcal e a explotación de clase, e evidencia que se o que se pretende é transformar o sistema, a loita de clases e a loita contra o patriarcado deben ir da man
A última empresa na que traballei era unha moi pequena, en realidade como todas nas que traballei(*). O cadro de persoal formabámolo catro mulleres menores de 30 anos. Non conto entre o persoal laboral o noso xefe de 60 anos, porque aínda que se pagaba a si mesmo un salario como xerente, como bo “empresaurio” español medio, non facía máis nada que entorpecer o traballo das súas asalariadas, ás que como non, chamaba “as súas nenas”.
Non procederei a elaborar un catálogo descritivo dos agravios sexistas que sufrimos por parte daquel típico exemplar do actual empresariado patrio, porque non dispoño do espazo suficiente e porque sei que escribo para unha audiencia capaz de imaxinar con moita precisión que agradábel podería resultar a xornada de catro mulleres profesionais mozas con este patrón ao mando. Porén, coido necesario compartir un par de momentos álxidos da miña relación contractual co devandito espécime: as presións recibidas para reducir a miña nómina despois de que coñeceu a profesión do meu marido porque segundo el “ti non necesitas cobrar tanto” e a insistencia durante o meu embarazo en que debería traballar desde casa na miña baixa de maternidade, convidándome a unha fraude á Seguridade Social en nome do “xa sabes que tal como están as cousas as empresas non poden permitirse traballadoras embarazadas”.
Esa relación non durou moito máis aló de cando dei a luz, porque debido ao (máis que esperado) trato recibido durante o permiso maternal cursei a debida denuncia por discriminación tras a correspondente consulta co meu sindicato e todo acabou ás poucas semanas en indemnización por despedimento improcedente.
A miña experiencia en anteriores empresas xa me aprendeu o que significa ser, ademais de asalariada, muller: partimos dunha educación na que o ideal do comportamento feminino consiste en agradar e cumprir as expectativas alleas; se opinamos con vehemencia acabamos con alcume de conflitivas; non se incentiva precisamente que sexamos máis eficientes que os nosos compañeiros de traballo varóns ou que desenvolvamos mellores dotes de liderado; sufrimos as dinámicas de funcionamento de estilo familiar que se vive nas PeME e que se traduce nun trato paternalista e de continua chantaxe emocional cara ás mulleres; pende sobre nós o risco laboral engadido do acoso sexual.
Porén, esta última empresa foi a mellor escola, saín dela cun Mestrado en Conciencia de Clase e de Xénero. Comprobei de primeira man que nós non somos consideradas suxeitos económicos autónomos, senón unha extensión do home asalariado a través do núcleo familiar. Foi nela onde padecín por primeira vez a tolemia dunha sociedade patriarcal que segue sacralizando a maternidade e onde o coidado da familia se insire nun modelo de produción que penaliza e exclúe as mulleres que son nais.
Por suposto, esa experiencia é unha pinga insignificante nun océano de sobreexplotación no que millóns de mulleres en extrema pobreza se ven obrigadas a traballar en condicións de miseria en lugares como as Zonas Económicas Especiais establecidas pola oligarquía do capital nos países da periferia económica, onde as grandes compañías transnacionais asentan a súa industria auxiliar para acceder a man de obra barata e non sindicada, con fábricas insalubres nas que as mulleres con soldos míseros e xornadas de até 24 horas chegan a ser a inmensa maioría do persoal contratado.
A miña situación de traballadora cualificada mileurista que sufriu discriminación de xénero nunha microempresa de servizos nun país do “primeiro mundo” empalidece ante a das mulleres inmigrantes que traballan como empregadas de fogar aturando un réxime especial de contratación que as converte nas principais escravas do século XXI, compartindo o podio cos centos de miles de mulleres e nenas que sofren a trata con fins de explotación sexual. Talleres infrahumanos, prostíbulos controlados por mafias e fogares nos que están de “internas” son os principais centros de traballo das mulleres en 2018.
Violencia machista e económica
Esas bolsas de escravitude e as fondas desigualdades estruturais sobre as que se sostén a economía capitalista quedaron ao descuberto coa súa actual crise sistémica, que na súa fase neoliberal non defraudou evidenciando unha vez máis a súa innata tendencia a morrer de éxito, esnaquizando a miraxe da liberdade de elección individual, a igualdade de oportunidades e a meritocracia.
Os vidros rotos tivo que varrelos a clase traballadora, pero os recolledores non se distribuíron equitativamente: son as mulleres, e sobre todo as migrantes, as que se están levando a peor parte do feroz ataque neoliberal ás nosas condicións de vida co fin de frear a caída da taxa de ganancia e reavivar a acumulación de capital.
O desemprego e a precarización laboral atinxiron con ferocidade ás mulleres, que bateron todos as marcas de temporalidade e contratación a tempo parcial; a fenda salarial de xénero aí está (manténdose entre o 20 e o 30%) malia a igualdade retributiva formal obrigada por lei para as mesmas funcións, debido a que as barreiras para a inserción laboral se fortaleceron con criterios discriminatorios de selección e a que os traballos peor pagos e valorados así como o subemprego están maioritariamente feminizados.
En todo iso redundou o implacábel desmantelamento dos servizos públicos, sobre todo os de tipo asistencial (cuxo persoal funcionario tamén está altamente feminizado), que supuxo unha sobrecarga para os fogares e, polo tanto, para as mulleres, que tiveron que volver asumir moitas das tarefas de reprodución social e coidados que as administracións públicas deixaron de atender e que xa non poden ser resoltas no mercado pola drástica perda de poder adquisitivo das economías familiares.
A nosa dobre xornada de traballo dentro e fóra de casa volveuse asfixiante e a conciliación da vida persoal e laboral revelouse como o que é en realidade: unha quimera inalcanzábel. O resultado máis inmediato: a volta á reclusión doméstica dunha gran parte da poboación feminina.
A deterioración da nosa autonomía financeira resucitou as relacións de dependencia económica familiar ou de parella, o que é un factor de risco ineludíbel ante a violencia de xénero. Sen recursos económicos propios e cun goberno que recorta a protección social volvemos estar tan indefensas ante o maltrato machista como cando formaba parte da omertà do doméstico.
A efervescencia actual de mobilizacións e protestas en torno ao aumento de agresións machistas a nivel mundial abriu o camiño a recuperar a reflexión desde o movemento feminista sobre a súa relación directa coas peores condicións materiais e económicas que sofren as mulleres. Se, mátannos polo simple feito de ser mulleres, pero é máis probábel que nos maten ou que vivamos situacións prolongadas de malos tratos ou abuso sexual se ademais de mulleres somos pobres, desempregadas ou traballadoras precarias.
Non é trivial que o Paro Internacional de Mulleres que se convocou o ano pasado con motivo do Día da Muller Traballadora se convertese abertamente nunha Folga Feminista que, ademais de facer fincapé na pervivencia na subordinación patriarcal das mulleres, se centra en criticar o sistema capitalista dentro da que esta ten lugar, propoñendo unha folga tanto nos centros de traballo como nas casas, para sacar á luz todo o traballo non remunerado que se imputa ás mulleres, así como unha folga de consumo e estudantil. Tampouco é casualidade nin simple anécdota que desde Ciudadanos, partido desacomplexadamente defensor do libre mercado, se aprestasen a mostrar as súas reticencias ante a Folga que se realizará este 8 de marzo por agochar “cuestións ideolóxicas” que van contra o capitalismo.
A centralidade do traballo non remunerado
Falar de capitalismo é falar de traballo non remunerado. Como explicou Karl Marx n’O Capital, os beneficios empresariais dependen directamente da plusvalía, ou o que é o mesmo, a cantidade de valor creada pola forza de traballo que non é remunerada ao traballador dentro do seu salario. As ganancias do empregador supoñen inherentemente a explotación do empregado dentro da lóxica capitalista, xerando o conflito capital-traballo.
A forza de traballo que produce as mercadorías é entón a que crea o valor económico e permite a acumulación de capital, pero esa forza de traballo non sae da nada. A forza de traballo produtivo depende doutra forza de traballo invisíbel, o reprodutivo, que inclúe todas as tarefas de mantemento dos bens e espazo doméstico así como a atención e coidado físico e emocional de todas as persoas que nel conviven.
Hai unha poboación asalariada suficientemente sa, ben alimentada e descansada que pode acudir cada día ao seu lugar de traballo no que desempeñar o seu posto co equilibrio e concentración requiridos para resultar produtiva; porque hai persoas non asalariadas que se ocupan do sostemento dos seus estándares de vida cotiá. A capacidade de xerarquizar e de desvalorizar a reprodución social realizada con traballo non pago é a base material orixinaria da acumulación capitalista. A plusvalía obtida aquí é total e malia non producir directamente convértese no traballo máis produtivo do capitalismo porque sen el é imposíbel ningún modo de produción.
O valor e volume do traballo doméstico non remunerado podería supoñer entre o 35 e 55% do produto bruto interno dos países, pero non se inclúe na fórmula para realizar os cálculos do PIB malia que esta si se modificou para introducir o montante correspondente a prostitución e narcotráfico, que só o aumentaron nunha media de entre o 1 e o 3%. Como é que unha tarefa imprescindíbel para a vida e para o correcto funcionamento do sistema, así como para manter as contas de resultados das empresas, poida non pagarse en absoluto sen levantar unha enorme contestación social?
Son moitas as economistas feministas de tradición marxista que teorizaron este fenómeno, entre elas Maria Dalla Costa, Selma James ou Silvia Federici, que no seu libro Calibán e a bruxa mostra como se foi creando a actual figura de ama de casa co proceso histórico de tránsito do feudalismo ao capitalismo, que foi o que separou o traballo na esfera do público-produtivo e privado-reprodutivo e instaurou a vixente división sexual do traballo entre home-traballador asalariado e muller-traballadora doméstica.
En Europa, chegado o século XVII, as mulleres foran expulsadas da meirande parte das ocupacións que tiñan fóra do fogar. Anteriormente, na Idade Media, foron botadas dos gremios. Ao pouco tempo, xa só accedían a actividades relacionadas co traballo doméstico, como enfermeiras, amas, criadas, lavandeiras, etc.
Na segunda metade do século XIX, apréciase unha construción tamén específica da ama de casa a tempo completo e de clase obreira, por medio de políticas como o “salario familiar”, as leis de protección que afastaron ás mulleres das fábricas e a institución do matrimonio.
Esta transición histórica mostra como o traballo doméstico quedou subsumido á lóxica da organización capitalista do traballo. Todo iso fose imposíbel sen a inestimábel colaboración da Igrexa, as férreas e sanguinarias lexislacións que castigaban con pena capital o aborto e os métodos anticonceptivos e o papel da caza de bruxas, que foi unha guerra en toda regra contra as mulleres. O desenvolvemento capitalista instrumentaliza o corpo das mulleres e a procreación como un aspecto fundamental para a reprodución da forza de traballo.
Deste xeito naturalizouse o traballo doméstico como rol vital e esencial das mulleres, non se considera sequera un traballo, senón un papel de coidadora que xorde bioloxicamente como extensión da capacidade reprodutora das mulleres. Non se retribúe o que non existe, abofé. Polo tanto, é grazas á histórica subordinación patriarcal das mulleres que o capital aforra o custo de todo ese traballo oculto. A xeneralización do modo de produción capitalista formou unha perfecta simbiose coas xerarquías e relacións de poder do patriarcado para acomodalas á lóxica de maximización de beneficios. Sobre a escravitude doméstica das mulleres acumulouse e séguese acumulando unha riqueza inmensa.
Conflito capital-vida
A persistencia agónica do capitalismo faise posíbel sobre o alicerce dun sistema de traballo non remunerado inxusto e insostíbel socialmente que até o de agora se mantivo despolitizado e polo tanto afastado do conflito social, grazas a ser relegado ao ámbito privado-doméstico e á visión reaccionaria do patriarcado, que feminiza a responsabilidade sobre os coidados ao identificar a capacidade e o desexo de coidar como consubstancial ao ser muller.
Na medida en que eses coidados se privatizaron e non se valoran como necesidade social imprescindíbel para a vida nin se admiten como creadores de valor, están directamente relacionados non só coa subordinación de xénero senón coa desigualdade de clase: quen ten capacidade económica desenténdese deles e transfíreos a outras persoas que non a teñen, quen está en peor posición socioeconómica accede a coidados de peor calidade porque dispón de menores medios para cubrilos á vez que teñen unha sobrecarga deste tipo de tarefas.
O conflito esténdese máis aló do capital-traballo até o conflito capital-vida, como sinala elocuentemente Amaia Pérez Orozco no seu completo ensaio Subversión feminista da economía: o reto está en substituír a lóxica dos mercados que está no epicentro económico pola lóxica da sustentabilidade da vida en termos de universalidade, igualdade e respecto á diversidade; e na asunción como responsabilidade colectiva das tarefas necesarias para soster a vida. A socialización dos medios de produción debe ir por forza acompañada da socialización do traballo de reprodución que todas e todos necesitamos para vivir (dignamente).
Poñendo no centro a folga de coidados xunto á folga laboral, o paro feminista do 8 de marzo dá co gonzo que une a dominación patriarcal e a explotación de clase, e evidencia que se o que se pretende é transformar o sistema, a loita de clases e a loita contra o patriarcado deben ir da man. A propia Nancy Fraser, feminista e politóloga estadounidense que está entre as asinantes do manifesto fundacional da Folga Internacional de Mulleres, e que xa advertiu como moitos argumentos das distintas ondas do feminismo foron utilizados ao servizo do ascenso neoliberal, fai fincapé en que “a base estrutural da subordinación das mulleres na sociedade capitalista é a división entre a produción económica e a reprodución social, ese é o eixe central e calquera política feminista centrada exclusivamente en calquera deses dous polos sen considerar a súa profunda imbricación e interconexión non poderá lograr a emancipación das mulleres”.
Por iso a folga feminista é a folga xeral de todas as traballadoras, as asalariadas e as que traballan de balde en virtude dos mitos patriarcais da abnegación feminina, o instinto maternal e o amor incondicional. Será a primeira vez que moitas mulleres poderán secundar unha folga para reclamar os seus dereitos como traballadoras, o primeiro deles, o propio dereito a seren recoñecidas como tales.
___________________________________________________________________________
Nota:
(*) Cuestión de pura probabilidade, xa que case o 83% das empresas no Estado español teñen só entre unha e dúas persoas empregadas, iso as que teñen algunha, pois segundo os datos do INE, o 55% das empresas activas en todo o Estado en xaneiro de 2017 non empregaban a ninguén, en virtude dun modelo produtivo que o que é producir, non produce moito.
___________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Apuntes de clase, do 19 de febreiro de 2018]
