A era das distopías
A concentración contemporánea do poder é algo sen precedentes na historia: uns poucos centos de persoas levan as rédeas dos principais grupos financeiros (angloamericanos) do mundo e do que Eisenhower chamou o “complexo militar-industrial” estadounidense. Estes grupos teñen todas as pancas fundamentais do poder
As elites que están na cúspide social son conscientes das inestábeis contradicións do sistema capitalista. Como poderían conservar o seu poder ante a posible perda de lexitimidade?
1) Cursos de colisión
A era contemporánea presenta unha reedición mellorada dese sistema de contradicións que desde os seus inicios caracterizou o sistema capitalista. O problema estrutural ligado ao modo de produción capitalista está dado polo seu carácter “monotónico exponencialmente crecente”, ou pola súa tendencia intrínseca a alimentar procesos de “retroalimentación positiva”, de “interese composto”, é dicir, de “crecemento ilimitado“. Noutras palabras: o mecanismo do capital, vivindo segundo o seu propio crecemento, tende a empurrar todos os factores de produción sempre constantemente na mesma dirección, creando así un desequilibrio sistemático. O sistema, polo tanto, impulsa o crecemento ilimitado da produción, o crecemento ilimitado da acumulación de capital na cima da sociedade, o crecemento ilimitado da explotación das persoas, así como da natureza.
Isto é o que a antiga linguaxe marxista chamaba “contradicións do capitalismo”. Cada unha destas tendencias entra en conflito sistemático con sistemas equilibrados a nivel social, humano e ambiental: medra a fenda entre a parte superior e inferior da pirámide social, medra tanto o consumo como a dilapidación de recursos, crece a licuefacción de organismos colectivos (familias, comunidades, estados, etc.) e identidades persoais. Mentres que o mundo e a vida se poden concibir sobre o modelo orgánico dos sistemas de “retroalimentación negativa”, que restauran e corrixen os desequilibrios, o capitalismo opera como unha proliferación ilimitada e incontrolada, literalmente como un cancro ontolóxico.
Historicamente, dado que o primeiro en comprender a natureza do problema foi Marx, esta conciencia está asociada á procura de solucións “anticapitalistas”, socialistas, comunistas ou similares. Por tanto, a idea é adoito que o “pobo” debería ser o primeiro suxeito pertinente destas análises. Esta visión pasa por alto un feito da realidade: durante moito tempo foron os poderosos dentro do sistema os que tomaron máis en serio as análises marxistas e posmarxistas, que están fortemente preocupados polo que podería socavar a súa posición: quen hoxe se ocupa principalmente dos problemas de capitalismo son os capitalistas, os “mestres do vapor”.
2) Os “mestres do vapor”
Cando se fala xenericamente de “capitalistas”, “oligarquías”, “elites”, etc., é inevitábel espertar a sospeita dunha excesiva vaguidade dos referentes. A quen se refire? A un gustaríalle poder indicar o suxeito do poder con nome e apelidos como se podía facer no mundo premoderno ao indicar o rei, o papa, o emperador, este señor feudal ou ese cortesán. Hoxe, porén, dar nomes é unha falsificación da realidade. Por moito que importen as persoas, o sistema ten unha alta capacidade de substitución dos seus membros en todos os niveis, incluído o máis alto. Saber quen é o CEO de BlackRock ou Vanguard non nos achega máis a unha comprensión de quen exerce o poder, porque non se trata de como as persoas específicas realizan as súas funcións.
Outro erro no que non debemos caer –alimentado pola propia ideoloxía do poder– é o de supor que a existencia dunha pluralidade de “mestres de vapor” e non dun só “emperador” garante dalgunha maneira unha diversificación de intereses e proxectos, e así outórgalle unha certa “democracia” ao sistema (por exemplo: “a existencia de diferentes capitalistas implica donos de diferentes xornais e por tanto pluralidade de información”). Pensar isto é unha gran inxenuidade. O día que o director xeral de BlackRock redescubrise a alma zapatista e as ganas de apoiar a liberación de Chiapas, deixaría de ser director xeral e sería substituído (con indemnización, abofé). As liñas de fondo non poden mudar e teñen un único obxectivo infalíbel: a perpetuación do poder de quen o exerce. Tampouco se debe obsesionar cunha ortodoxia “capitalista” específica. As oligarquías financeiras non son “capitalistas” porque conciban o capitalismo como unha relixión. Trátase, simplemente, do modo con que ter poder. Se abandonar tal ou cal outro aspecto ideolóxico favorece a conservación e consolidación do poder, nada llo impide.
Mais ao final, quen son estes “mestres do vapor”? A concentración contemporánea do poder é algo sen precedentes na historia: uns poucos centos de persoas levan as rédeas dos principais grupos financeiros (angloamericanos) do mundo e do que Eisenhower chamou o “complexo militar-industrial” estadounidense. Estes grupos teñen todas as pancas fundamentais do poder, son capaces de dirixir as decisións políticas nos estados que os albergan (nomeadamente, os EUA) e, a xeito de fervenza, en todos os estados subordinados a eles, ou endebedados con eles. Non existen contrapoderes exactamente iguais fóra do mundo occidental, pois non logran subtraerse da influencia estadounidense cuxa matriz política inflúe in primis noutros centros de poder.
Estas elites occidentais apicais (situadas no ápice da sociedade), compactadas pola motivación de manter un poder de base económica, teñen habilidades de coordinación inmensamente superiores a calquera outro grupo de interese: teñen lugares e formas de encontro institucionais e non institucionais, teñen recursos con que lograr unha pluralidade de acordos e comunicacións por múltiples vías, sexan non oficiais ou clandestinas.
Calquera que espere atopar a listaxe de gobernantes e herdeiros do trono para planear o asalto ao “Palacio de Inverno”, e en ausencia desta listaxe prefira desclasificar o problema a conxecturas ou teorías da conspiración, lamentabelmente é un cómplice involuntario do poder.
Os súbditos das elites apicais que buscan protagonismo público son escasos, e os que o fan son eses poucos, vítimas das súas propias ideoloxías, que se convenceron de que están a realizar operacións “paternalistamente redentoras” (os nomes habituais que roldan a Schwab, Soros, Gates, etc.). Os máis intelixentes entre eles son moi conscientes de que o seu poder non pasa polo consenso público e, por tanto, revelarse non os fortalece, senón que os expón e debilita.
Estamos entón ante o seguinte cadro: un pequeno grupo de suxeitos, cunha posición eminente dentro do capitalismo contemporáneo, ostenta o poder con niveis de concentración nunca antes vistos, e móvese e coordina (rede de particularidades persoais) tendo como finalidade o mantemento e consolidación deste poder. Ao mesmo tempo, este pequeno grupo de alto nivel é perfectamente consciente das tendencias críticas implícitas no sistema que encabeza. Debemos deixar de imaxinar o capitalista como un viveur que se divirte entre xoguetes sexuais, iates e viños de prestixio. Neste horizonte hedonista móvense tipicamente suxeitos de cabotaxe media, novos ricos. O capital consolidado (“diñeiro vello”) forxa diferentes tipos humanos, que ou ben teñen a formación axeitada para comprender os problemas do sistema, ou ben están afeitos a pagar aos think tanks para que fagan este traballo por eles.
3) As perspectivas das elites apicais
Polo tanto, o que debemos pór en primeiro plano é a suposición de que as liñas de contradición dentro do sistema capitalista son perfectamente coñecidas polos “mestres do vapor”. Son só os seus “asistentes de vendas“, os liberais, os que continúan creando cortinas de fume con golpes de “mercado perfecto”, “equilibrio xeral a longo prazo” e outras trivialidades. Este labor intelectual –profusamente financiada– ocupa con frecuencia postos académicos de prestixio, e ten a función de proporcionar unha espesa néboa ideolóxica sobre a que dispersar as enerxías da crítica. Trátase dun labor dos soldados de infantaría de primeira liña que loitan para manter a puntaría dos seus opoñentes lonxe da verdadeira fronte. A maioría son demasiado estúpidos para saber que simplemente funcionan como un obxectivo ficticio.
É de todo evidente que a substitución acelerada de traballadores por maquinaria crea un desequilibrio estrutural no sistema produtivo, cun excedente de produto potencial respecto ao consumo, e un exceso de demanda impotente (consumidores sen poder adquisitivo) respecto dunha descomunal oferta.
É igualmente evidente que isto constitúe a existencia dunha ampla poboación superflua, esaxerada para ser útil como “exército de reserva do capital”, unha multitude de bocas que alimentar e descontentos en ebulición é igualmente evidente.
E é igualmente certo que un sistema que medra infinitamente termina por socavar todo o sistema ambiental e social no que vivimos.
Por tanto, as principais fallas que se abren baixo as elites son: 1) fractura social (risco de disturbios); 2) fractura ecolóxica (risco de desestabilización dos equilibrios ambientais); 3) fractura financeira (colapso terminal das expectativas de crecemento e, polo tanto, dos supostos do sistema).
O erro dos herdeiros da primeira liña de análise crítica, a marxista, é pensar que o recoñecemento destas tendencias implica en si mesmo adherirse a unha perspectiva de “superación do capitalismo“, o que supón a procura de formas sociais que superen a deshumanización, inherente á alienación, restablecendo un sistema en equilibrio (“de cada un segundo as súas capacidades, a cada un segundo as súas necesidades“).
Esta é outra gran inxenuidade. As elites apicais do sistema contemporáneo coñecen as contradicións do sistema, mais isto non significa en absoluto que pretendan abandonalo. Non hai nada estraño niso, pois ningún bloque de poder na historia deixou o poder pola súa propia vontade. Do que se trata aquí é de entender ben cales son as perspectivas que se abren desde o punto de vista deste poder, xa que este pode mostrarnos o espectro de riscos subterráneos na época contemporánea (aqueles riscos que moitas veces terminan expresados confusamente, e por tanto desacreditados, en forma de “teorías de conspiración”).
3.1) Avaliar a fondo as solucións de mercado
A primeira perspectiva é a menos radical e a máis débil, pero tamén é a que se pode declarar ás claras sen vacilación. Trátase de difundir a idea de que para cada problema existe potencialmente unha resposta que as solucións tecnolóxicas do mercado poderán dar. Esta idea está a lanzarse aos estafadores dos medios coma se fose unha opción realista, cando en realidade só serve para atrasar algúns procesos, á vez que permite maiores acumulacións de capital. Así, a perspectiva salvífica dos coches eléctricos, ou da enerxía nuclear, aparece de cando en vez nos medios que “funcionan con moedas“ para responder a un problema ambiental único e coidadosamente seleccionado (quecemento global?). Este enfoque selectivo xera a impresión de que sempre se está resolvendo un só problema preeminente, o que fai plausíbel a procura de solucións técnicas; isto permite gañar tempo nunha área, distraer a atención da xente ofrecendo esperanza e dirixir as políticas públicas de maneira rendíbel.
Naturalmente, estas operacións sectoriais, compartindo o impulso estrutural cara á innovación perenne e o aumento da produción persistente, continúan alimentando o proceso de desestabilización sistémica. No mellor dos casos, as solucións tecnolóxicas ad hoc poden tapar temporalmente un baleiro, mentres que ao mesmo tempo se abren outro dez en forma de externalidades sistémicas.
3.2) A guerra como hixiene mundial
A segunda perspectiva é unha liña de solución clásica, máis radical, que permite circunscribir provisionalmente o dano ao longo de varias liñas de fractura. Cando se logra fomentar unha guerra, representa, polo menos con referencia aos países involucrados, unha solución eficaz, xa que, simultaneamente, logra reximentar as poboacións, bloqueando a protesta social; crear un espazo de consumo frenético (e por tanto de renda do capital) sen necesidade de conferir poder adquisitivo á poboación; frear outros procesos sociais, reducindo a “pegada ecolóxica” humana, e no mellor dos casos tamén reducindo a poboación. Idealmente, esta solución funciona mellor cantos máis países estean involucrados. Se un conflito ten un carácter militar moi limitado, non haberá impacto no número da poboación, pero seguirá sendo efectivo noutros aspectos (reximentación e disciplina social + drenaxe económica nun “potlatch” posmoderno, onde se queiman inxentes recursos para mover a máquina consumista).
Unha guerra mundial de baixa voltaxe de longa duración sería de feito unha solución perfecta: idealmente permitiría: 1) esmagar calquera resistencia ou revolta social en nome da santa oposición ao inimigo externo, 2) concentrar enerxías nunha produción infinita dirixida ao infinito, que ignora calquera saturación do mercado; 3) reducir progresivamente a poboación.
Con todo, esta perspectiva é moi inestábel e non é doada de manipular mesmo para as elites superiores, por moi poderosas que sexan. Provocar unha serie de conflitos en áreas politicamente débiles é relativamente fácil, mais unha condición de guerra mundial de baixa voltaxe e de longa duración non se argalla directamente, e continuamente corre o risco de se desvanecer ou de crear unha escalada nuclear, na que as elites da cúspide acabarían involucrándose até certo punto.
3.3) Sociedade controladora
A terceira perspectiva maniféstase desde hai algún tempo e enfócase integramente nunha transformación do modelo ideolóxico liberal nun modelo autoritario, sen cambiar un chisco a súa aparencia. A sociedade occidental contemporánea (pero non só occidental) está máis regulada, lexislada e supervisada que calquera outra sociedade na historia. Non só hai leis cada vez máis detalladas que no pasado sobre áreas de comportamento que non eran obxecto de atención lexislativa, senón que a maior capacidade tecnolóxica permite niveis sen precedentes de implementación e control desta regulación.
Dado que todo poder ten un incentivo intrínseco para incrementar a súa capacidade de control, no mundo liberal isto ocorre de maneira paradoxal, sobre a base da pretensión de operar por unha “promoción da liberdade”. Para transformar unha ideoloxía de liberdade nunha ideoloxía de control, o neoliberalismo apóiase sistematicamente na idea de “vitimización” ou “vulnerabilidade” dun grupo. Unha vez que se elixiu un determinado grupo como potencialmente ofendido, vulnerado nos seus dereitos naturais ou humanos, pódese proceder a actos coercitivos en nome das “vítimas”, talvez para evitar a súa potencial vitimización. Este mecanismo pode funcionar tanto dentro dun país como no exterior. Pódese intervir coactivamente sobre a liberdade de expresión coa escusa de “protexer a sensibilidade” de tal ou cal grupo, pódese intervir con medicalización forzosa (ou certificados verdes) para “protexer os fráxiles”, así como se pode intervir como “policía internacional” para “defender os dereitos humanos” en tal ou cal zona do mundo. A mesma lóxica fai posíbel difundir cámaras de vixilancia en calquera lugar de acceso público ou violar calquera comunicación privada en nome da “protección da seguridade”, etc.
É importante estar alerta sobre o feito de que as tecnoloxías de vixilancia dispoñíbeis hoxe en día son extraordinariamente sofisticadas e que, unha vez que rompe o nivel de xustificación legal, as capacidades de vixilancia (e sanción) son case ilimitadas.
O interese das elites superiores nun sistema total de vixilancia, control e sanción é evidente. É e será sempre presentada como unha operación de “defensa dos vulnerábeis”, cando en realidade é unha forma de bloquear de raíz a posibilidade de que quen non ten poder se converta nunha ameaza para quen o ten.
3.4) Despoboamento
Aínda que a vixilancia e o control poden desactivar o perigo que representa o descontento masivo (descontento que, mentres sexa de baixo nivel, pode ser contido con simples sistemas de distracción e entretemento), o problema que representa o excedente de poboación economicamente “inútil e nocivo” invoca outra tentación, que non se debe subestimar simplemente porque soe “escandaloso”. Os países sen un sistema ideolóxico liberal, como China, pódense permitir abordar cuestións de control demográfico de forma explícita, como sucedeu coa “política do fillo único”. No Occidente liberal, esta posibilidade de discusión aberta está excluída, xa que requiriría pór en primeiro plano problemas embarazosos (empezando polo “consumo ostentoso”) para as elites.
Neste tema é imposíbel ir máis aló das conxecturas e inferencias, pero sería erróneo subestimar a tentación de utilizar clandestinamente solucións tecnolóxicas para limitar a fecundidade ou aumentar a mortalidade (preferentemente para as persoas que xa non están en idade de traballar).
3.5) Neofeudalismo ou nazismo 2.0?
Todas as “solucións” anteriores quedan dentro do marco capitalista, cos seus mecanismos e contradicións internas. Isto quere dicir que, esencialmente, se trata sempre de empuxóns destinados a gañar tempo retardando determinados procesos, ou atrasando as agullas do reloxo histórico. Unha solución radical de saída do modelo capitalista por parte do poder capitalista só é imaxinábel coa promesa de cristalizar as actuais relacións de poder (unha saída en dirección a unha democracia socialista, por tanto, non é particularmente popular).
Nun marco de capitalismo financeiro como o contemporáneo, as concrecións de poder poden ser fugaces, porque unha determinada capitalización depende ante todo das expectativas de consumo. Quen dispón de grandes cantidades de liquidez posúe un poder adquisitivo potencial que depende enteiramente das perspectivas de dispoñibilidade de bens e da confianza do público nos títulos de crédito. Este poder é o mesmo que exerce un billete de banco, un obxecto virtual que se pode converter en papel desbotábel cando xa non se considere capaz de mediar na subministración de bens. Por iso, pola necesidade de coidar as aparencias, as expectativas, o capitalismo financeiro debe prestar especial atención á gobernanza do aparello mediático. Mais, en calquera caso, hai límites para gobernar as expectativas, xa que os propios mecanismos de competencia económica xeran constantemente convulsións desestabilizadoras.
No mundo capitalista, o poder “líquido” é moito máis poderoso (grazas á súa máxima mobilidade e transformabilidade) que calquera poder “sólido” (a propiedade de bens reais). Porén, os activos reais confiren unha estabilidade a longo prazo que o capital líquido non permite. Por tanto, a perspectiva dunha posible saída “postapocalíptica” do modelo capitalista só é concibíbel, para as elites apicais, en termos dunha transición a unha especie de “neofeudalismo”, no que o poder líquido se transforme de novo en propiedades materiais (terra, bens inmobles, armamento, tecnoloxía, etc.).
Con todo, xorde aquí un problema que modifica por completo o panorama. O feudalismo histórico funcionou sobre a base dun sistema de lexitimación (incluída a lexitimidade da propiedade) dependente da tradición e a relixión. O mundo de hoxe deixou de lado a ambos os como lexitimadores. Entón a pregunta que xorde aquí é: como podería funcionar un sistema de poder e lexitimación da propiedade nun “neofeudalismo” desprovisto de tradición e relixión?
O poder na historia humana sempre estivo, mesmo nas culturas máis autoritarias, determinado polo recoñecemento medio da lexitimidade do poder. Mentres a maioría recoñecese ou polo menos non impugnase a lexitimidade dun poder, este seguía sendo funcional. Este poder funcionaba sendo transmitido continuamente, por pasaxes intermedias, da cúspide cara á base (do rei aos vasalos, dos señores feudais aos cabaleiros, dos campesiños aos servos). De xeito que esta forma de poder sempre ten unha conexión humana na esfera do recoñecemento. Pero se se perde a matriz mesma da lexitimación, como se pode exercer o poder de maneira capilar, de arriba a abaixo? Nun sistema capitalista, a riqueza é poder sen necesidade de recoñecemento porque o poder se recoñece como poder adquisitivo, garantido polo sistema económico. Se o sistema falla, rompe esa forma de recoñecemento do poder impersoal. Como podería funcionar un novo poder sen o recoñecemento da súa lexitimidade?
Tecnicamente, a resposta é simple: débese substituír o poder do “medio” representado polo diñeiro con outro medio externo axeitado a tal fin. En concreto, a perspectiva máis plausíbel é que isto suceda coa manipulación de medios capaces de infundir medo, un medo que uns poucos deben poder infundir directamente na maioría.
Unha perspectiva deste tipo era inaccesíbel no pasado, mais o progreso tecnolóxico non deixou de alimentar desde hai algún tempo esta posibilidade, é dicir, a posibilidade de que un centro circunscrito se impoña á multitude. Unha espada podería prevalecer quizais sobre cinco persoas desarmadas, unha pistola sobre dez, unha bomba sobre mil; e co aumento técnico do poder, tamén diminuíu a dificultade de utilizalo: hoxe é máis fácil detonar unha bomba que outrora brandir unha espada. Pero non debemos imaxinar o poder tecnolóxico como un simple exercicio de forza bruta. Pensemos máis ben nunha situación actual, como a existencia de sementes xeneticamente modificadas que non permiten replantarse na seguinte colleita, o que obriga a compralas a un provedor central. As liñas básicas deste mecanismo de poder son simples: trátase de facer que un grupo dependa estruturalmente, para a súa existencia mesma, do acceso a unha tecnoloxía que non se pode reproducir de forma autónoma, senón administrarse de forma centralizada. Pódense inventar moitos mecanismos deste tipo, abonda con facer que as persoas dependan dun ben tecnoloxicamente escaso que non se pode reproducir de forma independente (unha terapia?). En principio, un mecanismo deste tipo pode permitir que o poder se exerza de forma directa, “neofeudal”, sen necesidade de mecanismos de intermediación e lexitimación.
Unha observación final: falar aquí de “neofeudalismo” é unha expresión enganosa. Estamos ante un sistema no que si se trataría dunha sociedade xerárquica pecha, como o feudalismo, fundada en poderes e propiedades reais, non líquidas, pero todos os demais aspectos son profundamente diferentes e non nun sentido mellorado. Sería un mundo no que unha caste superior exercese o seu poder a través do medo, despois de substituír, como fonte última de autoridade, o que no feudalismo era Deus, pola Tecnoloxía. Sería unha sociedade de mando directo, non mediada por ningunha adhesión ideolóxica, unha sociedade que rende culto á eficiencia técnica e concibe a infrahumanidade fóra da caste superior como materia prima da que se pode dispor a vontade.
De feito, esta imaxe non lembra o feudalismo, senón unha experiencia moito máis próxima a nós, a saber, o nazismo. O nazismo, en efecto, máis aló das súas tinguiduras esotéricas e pagáns, foi esencialmente a veneración da forza directa, atribuída a unha caste superior, e exercida con rigorosa eficacia produtivista, concibindo a persoa mesma como medio manipulábel (euxenesia) ou como recurso escravizado (campo de concentración).
Así poderiamos descubrir un bo día que aquela ducia de anos nos que o nazismo fixo a súa breve e ignominiosa aparición na historia foron só a primeira experimentación de instancias e tendencias destinadas a adquirir unha solidez completamente diferente un século despois.
[Artigo tirado do sitio web El Viejo Topo, 1 de febreiro de 2023]