A desigualdade de xénero e o sistema económico
As mulleres proporcionan á economía mundial preto de 10 billóns de dólares en traballos de coidado non remunerados. A acumulación do capital, característica básica do sistema económico en que vivimos, aliméntase enorme e gratuitamente este traballo non remunerado que realizan as mulleres no fogar
O sistema económico en que vivimos caracterízase, a nivel global, por marcadas desigualdades. O 1% da poboación máis podente do planeta posúe máis riqueza que o 99% da poboación e esta situación séguese agravando a diario; de feito, o 82% do crecemento da riqueza do ano pasado foi a parar ás mans dese 1% máis rico; mentres que a metade da poboación mundial non viu mellorar a súa situación, segundo un recente informe de Oxfam (2018).
Porén, estas disparidades non soamente existen entre persoas ricas e pobres; tamén hai marcadas desigualdades determinadas pola orixe étnica dos seres humanos, polo seu lugar de nacemento, polo seu sexo, etc. Todas elas teñen unha característica en común: débense, na gran maioría dos casos, a factores alleos ao control das persoas, non ao seu esforzo e sacrificio, como habitualmente se pensa.
Con iso en mente, este artigo pretende abordar unha perspectiva da desigualdade existente entre homes e mulleres no contexto do sistema económico en que vivimos, unha desigualdade que se deriva das características propias do devandito sistema e das características socialmente construídas sobre o que deben ser e facer un home e unha muller, e non necesariamente de diferenzas no seu traballo ou a súa capacidade.
A desigualdade de xénero
Ao falar de xénero referímonos a un concepto particularmente relevante nas ciencias sociais contemporáneas, usado para a análise da formación histórica e cultural de identidades e roles asignados pola sociedade aos homes e ás mulleres, e especialmente útil para comprender as desigualdades provenientes desta diferenciación (Herdoíza, 2015).
En anos recentes, a loita contra a desigualdade de xénero gañou espazo no discurso académico e político, e isto sucedeu non só polas preocupacións éticas e morais que poden xurdir en torno a esta situación de discriminación -o que levou, mesmo, a que se recoñeza que a equidade de xénero é un obxectivo de desenvolvemento en si mesmo (Banco Mundial, 2012)- senón tamén polos efectos que a desigualdade de xénero ten na economía e na sociedade. Exemplificando este último punto, un estudo recente demostrou que mellorar as condicións de equidade para as mulleres podería proporcionar doce billóns de dólares ao crecemento global para 2025 (McKinsey Global Institute, 2015).
Malia a visibilidade que o tema gañou e aos avances observados nos últimos anos, aínda existen fendas que deben ser pechadas. Por exemplo, en todas as sociedades occidentais os homes gañan, de media, salarios maiores que os das mulleres (Blau, 2012).
Unha situación tan xeneralizada evidentemente está enraizada na forma en como organizamos a nosa sociedade a través do tempo, xerando unha estrutura de poder en que as mulleres están subordinadas aos homes. Así mesmo, está tamén fortemente relacionada coa forma en como nosa sociedade foi organizada para producir e consumir, xerándose unha estrutura de poder na que o capital domina o traballo. De feito, para comprender a persistencia das marcadas desigualdades de xénero no noso sistema económico, é preciso examinar a relación entre estas dúas estruturas: patriarcado e capitalismo.
A desigualdade de xénero no sistema económico actual
Stilwell (2012), baseándose no modelo marxista de circulación de capital, propón un marco analítico apropiado para comprender a desigualdade de xénero no contexto do sistema capitalista, descubrindo a funcionalidade da desigualdade de xénero a este sistema, debido á súa contribución ao cumprimento dos requisitos necesarios para a acumulación do capital, tal como se explica a seguir.
Neste sentido, a primeira condición necesaria para a acumulación -e para o funcionamento mesmo do sistema económico- é a reprodución da forza de traballo. Isto implica o nacemento, crianza e educación dos nenos e nenas, coidado e labores do fogar, etc. En fin, todos os labores que permiten que a forza de traballo estean en óptimas condicións nos mercados. E, son os fogares, non o Estado nin as empresas, os que asumen directamente o custo disto. Así mesmo, dentro dos fogares son as mulleres as que realizan a maioría destas actividades, que non son remuneradas.
En México, por exemplo, en 2014 as mulleres dedicaban 54 horas á semana a labores non remunerados, principalmente tarefas domésticas e de coidado; mentres que os homes dedicaban preto de 20. En Costa Rica en 2011 as mulleres dedicaban preto de 52 horas semanais aos labores non remunerados, en tanto que os homes pouco máis de 21. En Perú, as mulleres dedicaban en 2010 preto de 40 horas á semana a traballo non remunerado; os homes preto de 16 horas. (CEPAL, 2018).
Con todo, se estas actividades non remuneradas realizadas pola muller, dedicadas case na súa totalidade a tarefas domésticas e de coidado (é dicir, a facilitar a reprodución da forza de traballo) fosen consideradas nas contas nacionais, equivalerían ao 18% da renda nacional no caso de México, ao 11,5% no caso de Costa Rica e ao 14,1% no caso de Perú (CEPAL, 2016b).
A nivel global, as cifras son contundentes: as mulleres proporcionan á economía mundial preto de 10 billóns de dólares en traballos de coidado non remunerados (McKinsey Global Institute, 2015). A acumulación do capital, característica básica do sistema económico en que vivimos, aliméntase enorme e gratuitamente este traballo non remunerado que realizan as mulleres no fogar.
A segunda condición necesaria para a acumulación é a produción de plusvalor. O plusvalor é un concepto desenvolvido por Marx para facer referencia ao valor adicional creado polo traballador asalariado por riba do valor da súa forza de traballo. Neste contexto estamos ante unha realidade na que as mulleres perciben salarios menores aos homes practicamente en todo o mundo, creando cantidades maiores de plusvalor (pois, aínda que crean valor en practicamente a mesma medida que os seus pares homes, a súa remuneración é menor).
No mundo, os salarios das mulleres son de media un 24% inferiores aos dos homes (ONU, 2016) e isto non necesariamente se debe a menores niveis de esforzo, dedicación ou formación. Na nosa rexión, América Latina[1], as mulleres na área urbana que traballan a tempo completo gañan de media apenas o 84% respecto de o que gañan os homes (CEPAL, 2016a).
Ademais, no noso planeta existe unha división do traballo asalariado determinada polos roles de xénero creados na nosa sociedade. Nese sentido, non hai que se estrañar que na nosa mente certos traballos sexan considerados como “exclusivos para mulleres” e outros como “traballos de homes” e, habitualmente, os traballos asociados á muller adoitan ser peor remunerados que os dos homes. Na nosa rexión, o 80% das mulleres empregadas están traballando en áreas de baixa produtividade, o que significa, ademais dun salario inferior, un menor acceso á seguridade social, á tecnoloxía e á innovación (CEPAL, 2017).
Pero, como xa se indicou, mesmo cando desempeñan as mesmas funcións que os homes, as mulleres adoitan percibir salarios menores, o que se traduce, do mesmo xeito que no caso anterior, nunha maior cantidade de plusvalor, o que á súa vez que permite unha maior acumulación. Ademais diso, as mulleres frecuentemente baten con teitos de cristal, é dicir, con barreiras invisíbeis que limitan o seu ascenso laboral ao interior das organizacións.
A terceira condición ten que ver coa realización dese plusvalor, é dicir, con que as mercadorías producidas sexan vendidas, pechando o ciclo e permitindo ao dono do capital contar cunha cantidade maior de diñeiro que a que tiña inicialmente. Neste sentido, o rol da muller no fogar adoita ser o foco principal das campañas publicitarias de obxectos de consumo diario (que venden a imaxe dunha muller feliz xunto á súa familia grazas ao consumo de certa marca de manteiga, ou o uso de certo produto de limpeza, etc.).
Ademais, os cánones estéticos e sociais predominantes adoitan exercer certa presión sobre as mulleres para comprar unha cantidade maior de artigos que os homes, sobre todo na área de coidado persoal. Pero, ademais, diversos estudos mostran a existencia dun “imposto rosa” (Pink tax, en inglés), facendo referencia a que produtos destinados para o consumo de mulleres, malia seren equivalentes ou case totalmente similares na súa composición aos existentes para homes, adoitan ser máis caros que estes últimos.
Por exemplo, un estudo recente do Departamento de Asuntos do Consumidor de Nova York sinala que os produtos para o coidado do cabelo das mulleres custan de media un 48% máis que o dos homes, os vaqueiros un 10% máis e, mesmo, os xoguetes para nenas un 11% máis. En Ecuador, un estudo levado a cabo na cidade máis poboada do país demostrou que en fragrancias e perfumes, os produtos destinados a mulleres poden custar até un 18% máis que os destinados a homes, os antitranspirantes até un 12% máis e os artigos de limpeza até un 16 máis.
Comentarios finais
Como comezamos dicindo, o mundo en que vivimos caracterízase por notorias disparidades. Con todo, estas disparidades son fundamentais para que o sistema económico dominante, ou mellor dito, para que aqueles que xestionan o sistema dominante poidan manterse no poder. Entre aquelas disparidades están as existentes entre homes e mulleres, e estas non responden necesariamente a diferenzas biolóxicas ou de esforzo, senón aos roles que a nosa sociedade asignou a homes e mulleres ao longo da historia.
Mais non só existe discriminación no referente aos aspectos económicos, tamén a hai na representación política, na educación, na cobertura da seguridade social, no acceso a oportunidades, a tecnoloxía, innovación, etc., sendo isto especialmente visíbel nos países menos desenvolvidos.
Aínda que temos visto que a discriminación por motivos de xénero acaba por ser prexudicial para a sociedade e a economía e, de feito, é unha situación criticable en si mesma, esta prevaleceu, entre outros motivos, debido á súa funcionalidade para que quen teñen o poder dentro do sistema económico o siga a ter, a través da acumulación de capital e, con iso, de poder económico e político.
Afortunadamente, nos últimos anos o debate en torno á desigualdade de xénero foi incorporado na academia, no diálogo social e na axenda política ao redor do mundo, lográndose avances substanciais. Porén, é fundamental que comprendamos que a desigualdade de xénero se enmarca no contexto dun sistema que require da existencia de disparidades para subsistir. Comprendelo fai posíbel o camiño para lograr transformacións reais.
________________________________________________________________________________
[1] Nun artigo recente presentouse un panorama completo sobre a desigualdade económica de xénero en América Latina.
________________________________________________________________________________
Referencias:
Banco Mundial. (2012). Gender equality in development. World Development Report 2012. Washington D.C.
Blau, F. (2012). Gender, Inequality, and Wages. (A. Gielen & K. Zimmermann, Eds.). Oxford University Press.
CEPAL. (2016a). Nota para la igualdad N°18. Persiste la brecha salarial entre hombres y mujeres.
CEPAL. (2016b). Autonomía de las mujeres e igualdad en la agenda de desarrollo sostenible. Santiago.
CEPAL. (2017). Nota para la igualdad N°22. Mujeres: las más perjudicadas por el desempleo.
Herdoíza, M. (2015). Construyendo Igualdad en la Educación Superior. Quito: SENESCYT / UNESCO.
CEPAL. (2018). CEPALSTAT. Bases de datos y publicaciones estadísticas. Comisión Económica para América Latina.
McKinsey Global Institute. (2015). The power of parity: How advancing women’s equality can add $12 trillion to global growth.
ONU. (2016). El progreso de las mujeres en el mundo 2015-2016. Transformar las economías para realizar los derechos. ONU Mulleres.
Oxfam. (2018). Premiar o traballo, non a riqueza. Oxford.
Stilwell, F. (2012). Political Economy. The Contest of Economic Ideas (3 ed.). Oxford University Press.
________________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Celag, do 11 de decembro de 2018]
