A centralidade do capital financeiro na solución europea á crise
A pandemia sacou a relucir o conxunto das crises que atravesan as nosas sociedades tras dous séculos de capitalismo industrial e cinco décadas de políticas neoliberais: crise ecolóxica, social, de coidados, etc. A ofensiva do capital no contexto da crise actual non só non responde a estas crises, senón que é previsíbel que as afonde
Desde o seu anuncio en abril de 2020 e tras longas negociacións e axustes dos plans de acción nacionais entre os países membros e a Comisión Europea, o pasado 15 de xuño aprobouse o envío das partidas correspondentes ao plan Next Generation EU, e en particular ao Fondo de Recuperación e Resiliencia ao Estado español e Portugal(1). O orzamento total do plan ascende, a data de publicación deste artigo, a 806.000 millóns de euros (sendo o orzamento inicial de 750.000 millóns). Deste total, a UE prevé transferir, no ano 2021, 355.665 millóns de euros aos países membros, que seguramente correspondan á parte que representan as subvencións(2).
O fondo Next Generation EU, xunto ao Marco Financeiro Plurianual (o orzamento da UE para o período 2021-2027), comprenden un total de 1,8 billóns de euros. Trátase do maior paquete de investimentos endexamais impulsado por parte da UE, sendo un fito para esta institución. En concreto, a superación da barreira no que respecta á mutualización da débeda (un dos grandes tabús durante a pasada crise) foi presentada como un salto cara a adiante na integración europea. Máis aló das contías, o feito en si de chegar a un acordo entre os 27 Estados deféndese como un gran éxito político. Así e todo, a suosta política redistributiva no seo da UE vese parcialmente anulada polo feito que os países con gobernos reticentes á aplicación destas políticas como Austria, Países Baixos ou Finlandia deberán contribuír menos á UE nos próximos anos. Unha vez máis, o discurso volve chocar con respecto aos procesos reais.
Desde a UE, como desde gobernos como o español, insístese no cambio de rumbo nas receitas para facer fronte á crise. Desde a esquerda no goberno, tomando como referencia a suspensión do Pacto de Estabilidade e Crecemento (principal camisa de forza para as finanzas dos Estados) relacionouse este cambio de rumbo coa fin do neoliberalismo, e mesmo como vitoria fronte á doutrina da austeridade(3). Máis aló dos matices, o plan Next Generation EU caracterízase por conseguir xerar un amplísimo consenso a través do espectro político. Non só no Estado español, senón tamén en Italia (país máis beneficiado polos fondos), onde até a Lega de Matteo Salvini apostou por se integrar no goberno co fin de poder xestionar os fondos que lle corresponden a este país(4).
A comunicación en torno ao plan europeo de recuperación tende a albergar a ilusión óptica de que é posíbel levar a cabo unha política que non se basee no axuste sen poñer en dúbida de forma definitiva os tratados europeos e as regras básicas mediante as que funcionou a economía europea nas últimas tres décadas. Grazas ao traballo de organizacións militantes como Observatori do Deute na Globalització, OMAL, Ecologistas en Acción, CADTM, debulláronse algúns dos detalles dunha andamiaxe xurídica complexa, podendo dar a coñecer informacións que se ían publicando co fin de poder analizalas, entendelas e alertar sobre as súas implicacións e riscos(5). Este traballo é crucial para poder transcender os discursos oficiais do Goberno e da UE, e entender que, tomando como exemplo o caso español, os Fondos de Recuperación actúan ante todo como unha vía para apontoar os intereses de grandes empresas.
A política das institucións enmárcase nun contexto de crise do capitalismo, cuxa dimensión múltipla xa explicamos en textos anteriores(6). O obxectivo deste artigo non é tanto expoñer as contradicións do propio plan Next Generation EU (traballo que xa foi realizado por outras organizacións) como poñer en perspectiva este plan con respecto ao conxunto de estratexias postas en marcha para “paliar os efectos da pandemia” e como podemos entendelo desde o punto de vista da crise da débeda. Ao situar este plan entre o conxunto de estratexias postas en marcha a nivel europeo, tamén poderemos ter unha perspectiva histórica dentro da crise crónica do capitalismo.
A débeda que agochan os fondos europeos
Unha das grandes novidades do plan Next Generation EU son as chamadas “subvencións a fondo perdido”, mais que en realidade están sometidas a importantes condicións de reformas estruturais como pode ser en materia de pensións. É preciso lembrar o tamaño limitado desta partida no conxunto das políticas previstas por parte da UE: as subvencións representan a partida menor (o 45%) do Mecanismo de Recuperación e Resiliencia; o resto está composto por empréstitos. Porén, os plans de recuperación presentados polos países membros á Comisión Europea recollen proxectos relacionados case unicamente coas subvencións. As razóns son múltiplas: por unha banda, a política monetaria do BCE fai que para algúns países (nomeadamente os países de Europa central) resulte máis atractivo endebedarse directamente nos mercados financeiros que pasar polo mecanismo de débeda mutualizada; doutra banda, a pantasma da crise da débeda segue presente en Europa, polo que os Estados membros prefiren que se focalice a atención nas subvencións.
Como comentamos, a política monetaria está xogando un papel importante no financiamento actual dos Estados. De feito, o Banco Central Europeo superou ben á Comisión Europea en materia de estímulos, de xeito que até o momento o groso das políticas adoptadas pola UE para paliar os efectos da pandemia se foi centrando en garantir a estabilidade dos mercados financeiros. Estes mercados empezaron a abanear a principios de marzo de 2020, cando a pandemia se comezou a estender por Europa e os EUA, sufrindo nunha semana caídas en torno ao 12% do seu curso bursátil(7). O BCE, con Christine Lagarde ao mando, estivo alerta e actuou ante os primeiros sinais dunha posíbel crise financeira. Baseándose nos programas de compra de activos que lanzara durante a década pasada, en marzo de 2020 o BCE puxo en marcha os programas de compra de activos PEPP e CSPP(8), fixándose nun principio a meta de comprar activos por un valor de 750.000 millóns de euros (montante equivalente ao do plan Next Generation EU) 9/. As posíbeis comparanzas non acaban aí: mentres que a Comisión Europea defende poñer en marcha 2 018 billóns de euros para o período 2021-2027 (froito da suma do orzamento da UE e do plan Next Generation EU), o BCE fixouse un tope de 1,85 billóns dos que gastou, en 14 meses, 1 185 billóns de euros en activos baixo os dous programas citados(10).
Os programas de compra de activos PEPP e CSPP suceden aos programas lanzados en 2015 (chamados PSPP e CSPP naquela altura) baixo o mandato de Mario Draghi, cando apostou por políticas baseadas na flexibilidade cuantitativa (ou quantitative easing -QE- en inglés). Estes programas permitían aumentar as reservas dos bancos nos bancos centrais, liberando así liquidez que as entidades bancarias poden investir noutros sectores. En paralelo, o BCE mantivo os tipos de xuros ao mínimo, permitindo aos bancos tomar prestado diñeiro a custos mínimos(11). A política do QE baséase no principio de que as grandes cantidades de capital liberadas mediante a compra de activos de débeda poden ser reinvestidas na sociedade para que a economía creza e as empresas poidan crear emprego(12). No contexto da pandemia, a compra de activos estaba orientada a evitar que os mercados financeiros colapsasen e que os Estados puidesen socorrer o gran capital. Xuntamente coa suspensión do Pacto de Estabilidade e Crecemento, a política de QE permitiu aos Estados socorrer ás empresas, podendo financiar o pagamento de soldos (subvencionando os ERTE), avalar adiamentos de alugueiros nalgúns casos (comerciais e nalgúns casos residenciais), lanzar paquetes de axudas para algúns sectores, etc. Ademais, moitas grandes empresas, algunhas delas zombis (insolventes), accederon a créditos baratos, de maneira que se puideron financiar para facer fronte á perda de actividade económica.
O resultado destas políticas redunda en que o BCE é, a día de hoxe, o maior acredor dos países membros da UE, con máis de 1,1 billóns de euros de activos soberanos nas súas contas. Dito doutro xeito, a finais de 2020, mediante os programas de compra de bonos do BCE, os bancos centrais posuían o 20,38% da débeda soberana dos países da zona euro(13). Hai que subliñar que a distribución destas compras é desigual, como se pode apreciar na Táboa 1:
Táboa 1: Porcentaxe de débedas soberanas en mans do BCE
|
País |
% de débeda en mans do BCE |
|
Alemaña |
15,6 |
|
Austria |
17,9 |
|
Bélxica |
18,3 |
|
Estado español |
28,0 |
|
Francia |
20,6 |
|
Italia |
33,6 |
|
Portugal |
25,0 |
Fonte: ECB Statistical Data Warehouse(14).
En definitiva, a débeda xoga, unha vez máis, un papel chave para que os grandes capitais privados (dos cales moitos deles están en empresas zombis) poidan amortecer esta crise. Pero, como constatamos nos últimos seis anos, esta política baséase nunha contradición enorme: permite aprazar a crise, pero non a consegue resolver. Mediante o comodín do QE, o BCE permitiu que os países se endebeden (a débeda pública alcanzou case o 100% do PIB da zona euro en 2020 15/) evitando ademais que o sistema financeiro europeo implosione durante o primeiro ano da pandemia. Así e todo, a compra masiva de bonos de débeda por parte do BCE expuxo a este banco central a un paradoxo con respecto ás súas propias regras, xa que ten estatutariamente prohibido prestar directamente aos Estados membros. Tendo en conta o contexto de crise económica e social que se estende por toda Europa, parecería lóxico que o BCE puidese anular as débedas que posúe dos Estados membros(16). Porén, desde o BCE negouse directa e inmediatamente esta posibilidade, o que lle permitirá exercer unha forte presión sobre os Estados como principal acredor. Así, mentres que a débeda mutualizada por parte da UE se pretende financiar con empréstitos a longo prazo, a maioría das débedas contraídas polos Estados están destinadas a facer fronte a gastos urxentes (como os mencionados con anterioridade) e son en consecuencia débedas a curto prazo(17). Os países membros son a día de hoxe extremadamente dependentes do BCE. Esta situación tan delicada provoca desacordos entre os países que desexan alargar o máximo posíbel esta paréntese, sen que haxa unha data de volta á normalidade neoliberal, e as voces que piden unha volta ás políticas de axuste o máis rapidamente posíbel, como o demostran os dous recursos que o Tribunal Constitucional alemán tramitou con respecto das políticas de compra de activos do BCE en 2020 e en contra do plan Next Generation EU en 2021(18).
É inevitábel que nos próximos meses, ou anos, se aviven os discursos sobre unha nova crise da débeda, e que algúns Estados membros decidan ou se vexan obrigados a pedir un rescate. Baixo esa perspectiva, é posíbel que se tente cadrar este tipo de rescates dentro dos plans de recuperación xa existentes e que a partida de empréstitos do Mecanismo de Recuperación e Resiliencia xogue o papel de fondo de rescate para países como Italia ou o Estado español. En todo caso, alén desta hipótese, os cambios nos mecanismos de regulación financeira que a UE leva operando nos últimos anos buscan dar un papel central e imprescindíbel aos mercados financeiros como espazos de xestión e minimización dos riscos ante unha posíbel crise da débeda. Dito doutro xeito, a perspectiva dunha nova crise da débeda pública e privada está sendo anticipada como unha oportunidade de negocio.
As políticas da UE e o papel de fondos especulativos: a centralidade dos mercados financeiros na Unión Europea
A crise financeira de 2007-2008 supuxo un choque de realidade para un capitalismo que tentara disimular a súa crise crónica mediante a multiplicación do capital ficticio. As economías asomáronse ao abismo, e a sostibilidade dos sistemas bancarios volveuse unha das prioridades para os Estados. Estes rescataron a banca adquirindo os activos tóxicos para os xestionar até o seu vencemento (como foi o caso do FROB e da SAREB no caso español), ou mediante a recapitalización de entidades bancarias (como Bankia no Estado español e Dexia -hoxe Belfius- en Bélxica). Neste contexto, marcado pola presión política e a necesidade de rescatar a banca, en 2009 púxose en marcha o Terceiro Acordo Regulador de Basilea, tamén chamado Basilea III. Este acordo (que incluía os sectores bancarios de 28 países) buscaba limitar a exposición da banca aos chamados produtos derivados (foco de risco por ser un dos títulos cos que máis se especulaba), obrigando os bancos a aumentaren as súas reservas, en especial en termos de liquidez. Está de máis dicir que todas estas restricións non buscaban resolver as contradicións do sector financeiro senón apontoalo, transmitindo unha imaxe de maior control que gran parte da cidadanía pedía tras a crise. Desde o punto de vista dos actores financeiros, a limitación en termos da exposición da banca ao risco reduce a súa capacidade de ampliar os seus negocios. Instalouse así unha tensión cada vez máis latente entre a vontade de seguir ampliando as marxes de beneficio e a vontade de manter unhas mínimas condicións de estabilidade do sector bancario. Durante a primeira metade da pasada década, os actores financeiros puideron compensar estas restricións no ámbito do crédito privado coa especulación sobre as débedas soberanas..., que, lembremos, se dispararon tras os rescates á banca.
A regulación de Basilea III é a que marcou a evolución do sector bancario durante a pasada década. Como mostramos nun artigo previo(19), tras a chamada crise da débeda soberana entre 2010 e 2015, o endebedamento privado tomou a dianteira durante a segunda metade da pasada década. Anticipando unha nova crise financeira, a Unión Europea propuxo unhas pautas para reducir a exposición de bancos europeos aos chamados empréstitos non rendíbeis ou NPL(20) (Non-Performing Loans en inglés). O obxectivo era o de harmonizar o nivel de exposición cos niveis dos EUA e Xapón, evitando que superasen o 5% do total dos activos (aínda que a media actual na UE sexa do 2,58%, en Chipre e Grecia se supera ben, co 11,35 e o 26,45% respectivamente(21)).
As propias lóxicas do capital financeiro deron ás a que outros actores financeiros, menos regulados, se expandisen, mediante o shadow banking [banca na sombra], a compra masiva de vivendas por parte de Socimis, etc. Co ánimo de ampliar o espazo de negocio para estes capitais, e en previsión de que se irían progresivamente abandonando as políticas de Quantitative Easing, empezouse a poñer en marcha outro proxecto de amplo alcance: o da creación dunha Unión de Mercados de Capitais(22). O obxectivo inicial deste proxecto é o de ir desenvolvendo unha estrutura normativa que permita ás institucións financeiras operar en calquera país europeo, reducindo ademais a necesidade de provisión de capital para a concesión de empréstitos. En resumo, como sinala Engelen (Engelen e Glasmacher, 2018: 14), a estratexia para paliar unha redución da inxección de liquidez foi a de ampliar os mercados nos que os capitais financeiros poderían investir.
Volvendo ao contexto da pandemia, prevese que as taxas de empréstitos non produtivos se disparen tan axiña como os Estados deixen de apoiar activamente o sector privado. Anticipando esta onda de endebedamento debida á pandemia, a Comisión Europea está acelerando as reformas para estandarizar os mercados financeiros e flexibilizar os mecanismos para o comercio tanto cos bonos soberanos como en especial coas débedas privadas(23). A política de compra de activos do BCE non tivo un impacto significativo na compra de bonos privados (ABS ou Asset Backed Securities)(24) se se compara co programa de compra de bonos corporativos CSPP. Por iso, a meta é crear un mercado con títulos estandarizados en Europa, o cal “facilitará unha maior transparencia” e reforzará o atractivo do mercado dos bonos privados. Ávidos deste novo espazo de negocio, desde os lobbies do propio sector pídese que se reduzan aínda máis as regulacións, e especialmente que se reduza o nivel do colateral necesario para xerar securities(25). En resumo, as políticas monetarias expansivas outorgan a posibilidade aos actores financeiros de comerciaren cunha ampla masa de débedas privadas cuxo lucro será tan alto como dubidoso o seu cobro. Así, mentres que a UE prohibiu a creación de produtos derivados como os CDS con respecto á débeda pública, buscáronse vías alternativas equivalentes de comercio coa débeda baixo a escusa de que se trata do mellor xeito de facer fronte a unha nova crise da débeda.
O nodo de todas estas medidas atópase no comercio cos títulos de débeda nos chamados mercados secundarios. Segundo defende a teoría neoliberal, a existencia dos mercados secundarios permite reducir o risco dalgúns dos empréstitos mediante a compra e a venda de bonos, de xeito que o conxunto de bonos de peor calidade non estea nunha única entidade bancaria ou fondo de investimento. Ao mesmo tempo, permiten liberar liquidez que pode ser usada para abrir novos circuítos de negocio. O argumento presentado a favor deste tipo de estruturas é o mesmo que se utilizou para defender as políticas monetarias de flexibilización cuantitativa: canto máis se comercie con bonos de débeda nestes mercados, maior liquidez se liberara para que sexa investida para o crecemento da economía, poñendo o foco, en particular, nas pemes. Este razoamento é tan ilóxico como chave para a economía neoliberal: ao poder comprar e vender as débedas baixo a forma de bonos, os bancos e outras institucións de crédito tenden a prestar máis do que o mercado pode asumir e, sobre todo, tenden a prestar a maior risco (xa que canto maior sexa o risco maior será o rendemento). Como sinala Tombazos (2019: 77), a análise fragmentario da realidade por parte dos discursos dominantes tende a pensar que o desprazamento do risco equivale á súa desaparición. En lugar de distribuír e reducir o risco, téndese a especular coas probabilidades de non pagamento destes bonos, incorrendo de novo nuns maiores riscos.
Así, a propósito das consecuencias que pode ter alimentar mercados que especulen sobre a débeda, as institucións europeas buscan cadrar o círculo entre beneficios máximos e limitación do risco, pretendendo dar as máximas garantías a un mercado especulativo. Establécense as bases para que actores financeiros como os bancos e fondos de investimento poidan especular tanto coa montaña de débedas privadas como coa débeda pública. Tan axiña como se volva aplicar o Pacto de Estabilidade e Crecemento e os plans de recuperación nacionais teñan que cadrar coas esixencias do semestre europeo, as axencias de notación poderán establecer as bases do negocio sobre a débeda soberana. O recurso á mercantilización destas débedas neste mercado non só revela unha continuidade entre o antes e o despois da crise de 2008. A xestión dunha crise mediante a conversión de débedas en mercadorías comercializábeis convérteas en obxecto do mesmo fetichismo que calquera outra mercadoría. Outorgar aos mercados secundarios o papel de espazos de saneamento dos bancos supón un salto cualitativo na centralidade dos mercados financeiros na economía.
Conclusións
A pandemia foi a faísca que precipitou unha crise que se levaba fraguando no capitalismo os anos previos e de cuxa inminencia xa estiveramos a ter sinais(26). A resposta posta en marcha na Unión Europea ten unha dobre vertente: acompañar algúns dos sectores económicos a través da crise e abrir os espazos para os mercados financeiros. O plan Next Generation EU é o maior plan de investimento organizado pola UE desde o asinamento do Tratado de Maastricht. Polo seu tamaño, foi comparado co Plan Marshall, aínda que esta comparación sexa das máis equívocas. Os plans de recuperación que os Estados membros presentaron á UE mostran que, lonxe de implicar unha intervención activa do Estado que reforce o papel do sector público na economía, é o sector privado o que determina o sentido dos proxectos e o que se encarga da súa execución. A transferencia de recursos que supón o plan Next Generation EU cara ao sector privado, ao que non se esixen garantías estritas en termos sociais, de emprego, ecolóxicos(27) ou igualdade(28), permítenos anticipar que a débeda derivada deste programa, que será pagada polas e os de abaixo, é ilexítima. A nivel produtivo, o seu impacto dependerá de cada Estado membro: mentres que o Estado español e Italia concentran entrambos os países aproximadamente a metade dos recursos do Fondo de Recuperación e Resiliencia, Alemaña só ten previsto pedir 25.000 millóns de euros en materia de subvencións. En todo caso, este fondo servirá como ferramenta para afondar a especialización produtiva de cada país no seo da UE, que solidificou relacións xerárquicas entre os capitalismos centrais e periféricos.
O marco analítico proposto por David Harvey demostrounos ser útil para entender as dinámicas do capitalismo tardío en crise, especialmente tras a crise de 2008. Retomando os seus conceptos podemos considerar a estratexia europea para a resolución da súa crise do capitalismo desde a perspectiva da procura de novos arranxos espaciais. Estes arranxos atopámolos nos investimentos masivos financiados ou avalados polo Estado en materia enerxética e de transportes que inciden directamente na ordenación do espazo físico, así como dos fluxos de mercadorías e o desprazamento das persoas con base nas necesidades de desenvolvemento do capital. Estendendo o argumento de Harvey, podemos considerar a partir das políticas monetarias e a explosión do endebedamento que o arranxo espacial está irremediabelmente acompañado por un arranxo temporal (que representaría o desprazamento das contradicións do capitalismo no tempo). Entón, en liñas xerais, estariamos ante o mesmo tipo de solucións que as que o capitalismo presentou durante as últimas catro décadas para sortear temporalmente o que Ernest Mandel (1986) identificou como unha onda longa recesiva. Así e todo, cómpre preguntarse máis concretamente: cara a onde podemos supoñer que se vai dirixir o capitalismo en Europa se nos atemos ás políticas impulsadas desde a UE?
Neste artigo tentamos mostrar a relación entre o plan Next Generation EU e as políticas monetarias e financeiras que se están levando a cabo desde a UE, facendo fincapé en que existe unha racionalidade imposta desde os mercados financeiros que permitirá aos mecanismos da débeda actuar de maneira que os capitais vaian gañando novas cotas de mercado. Así, os mecanismos da débeda non só permiten evitar que o capital teña que facer fronte ao conxunto das súas contradicións, senón que tamén permiten acelerar o proceso de concentración da riqueza, desposuíndo a aquelas persoas e a aqueles capitais máis expostos e con menor autonomía financeira. O conxunto das medidas postas en marcha pola UE vira en torno a tres principios: abrir novos espazos de acumulación (especialmente no plano enerxético) mediante un inxente apoio por parte do sector público que permita aos grandes capitais europeos manterse competitivos con respecto aos seus concorrentes internacionais; abrir novos espazos ao sector privado mediante as políticas de axuste ligadas á débeda; permitir que o propio endebedamento sexa un medio de negocio ao ampliar as prerrogativas dos mercados financeiros. Estes tres principios corresponden coa máis pura esencia dos modelos neoliberais de xestión das crises do capitalismo. Por iso, é sorprendente que por parte dalgunhas voces da esquerda se entendese e mesmo defendese como unha reversión das políticas que se levaron a cabo durante a crise pasada. Máis aló dos intereses tácticos dalgunhas destas voces, esta interpretación baséase e reproduce un imaxinario do neoliberalismo onde o Estado desaparece para deixar todo o espazo ao sector privado. O neoliberalismo realmente existente móstranos precisamente que o Estado xoga un papel fundamental neste tipo de capitalismo (Brenner e Theodore, 2002). Quizais, o xeito máis sucinto e claro de definir a mutación nas relacións entre Estado e mercados á que asistimos nos últimos 14 meses sexa a de neoliberalismo de Estado, defendida por Daniel Albarracín(29).
Como explica Shaina Potts a partir da experiencia da crise da débeda en América Latina nos anos 80, a creación dos mercados secundarios constituía un “arranxo socio-espacial para unha economía estimulada polo endebedamento” (Potts, 2017: 3). Ademais, o crecente papel que xogaron a partir de entón os mercados secundarios inscribía a racionalidade neoliberal e financeira no funcionamento da política pública, sometendo o conxunto das políticas ao reembolso e á renegociación da débeda cos actores financeiros. Tanto a nivel da débeda pública como privada, os mercados financeiros (e en especial os mercados secundarios) son potentes pancas para a “acumulación por desposesión” (Harvey, 2004). Esta dinámica de concentración do capital correspóndese co propio desenvolvemento do plan Next Generation EU en Estados como o español, que protexe a certas grandes empresas mediante subvencións e avais para empréstitos. É posíbel que este modelo permita manter momentaneamente as taxas de beneficios, algo que se pode lograr polo aumento da taxa de explotación e a redución da competencia, mediante a concentración de capital, etc. No entanto, non estamos polo momento ante un cambio que permita albiscar unha nova onda longa crecente. Por iso, trátase dun modelo que non resolverá o eterno problema da crise crónica de acumulación e que non evitará novas crises.
A outra cara da moeda sufrirana de novo e en primeiro lugar as clases traballadoras, chamadas a asumir a meirande parte dos custos dunhas políticas dirixidas aos grandes capitais. A solución financeiro-produtiva que nos propoñen as políticas europeas abócanos cara a unha estratexia de xestión do cambio climático cuxas coordenadas son as da acumulación do capital. Isto permítenos prever unha profundación das desigualdades á hora de facer fronte ás consecuencias do quecemento global. En segundo lugar, e en relación coas dinámicas de concentración de capital descritas máis arriba, é máis que probábel que asistamos a un proceso de proletarización masiva debido á desaparición dunha chea de pequenas empresas, que non sobrevivirán á crise e para as cales non existe un plan de recuperación específico a longo prazo. A pandemia sacou a relucir o conxunto das crises que atravesan as nosas sociedades tras dous séculos de capitalismo industrial e cinco décadas de políticas neoliberais: crise ecolóxica, social, de coidados, etc. A ofensiva do capital no contexto da crise actual non só non responde a estas crises, senón que é previsíbel que as afonde.
____________________________________________________________________________
Notas
1/ https://www.eldiario.es/economia/bruselas-aprueba-plan-espanol-69-500-millones-fondos-europeos-respuesta-equilibrada-situacion-economica-social_1_8044845.html
2/ https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/d3e77637-a963-11eb-9585-01aa75ed71a1/language-es
3/ https://www.eldiario.es/opinion/tribuna-abierta/vientos-cambio-europa_129_7915336.html; https://twitter.com/pabloechenique/status/1405216211957395456
4/ https://socialeurope.eu/can-italys-centre-right-coalition-recover-from-far-right-influence
5/ https://odg.cat/blog/actuar-next-generation-eu/; http://www.cadtm.org/La-UE-da-alas-a-los-buitres-a-la-espera-de-que-los-prestamos-dudosos-se; http://www.cadtm.org/El-Fondo-de-Recuperacion-Europeo-un-globo-desinflado; http://www.cadtm.org/El-virus-de-la-obediencia-a-la-arquitectura-economica-europea
6/ http://www.cadtm.org/La-urgencia-de-poner-a-la-deuda-en-el-centro-del-debate
7/ http://www.cadtm.org/Non-le-coronavirus-n-est-pas-le-responsable-de-la-chute-des-cours-boursiers
8/ Acrónimos de “Pandemic emergency purchase programme” (Programa de compra de emerxencia debido á pandemia) y “Corporate sector purchase programme” (Programa de compra ao sector corporativo).
9/ https://www.lavanguardia.com/economia/20200319/474255905399/bce-coronavirus-medidas-millones-euros-plan-emergencia.html
10/ Data do 2 de xullo de 2021 https://www.ecb.europa.eu/mopo/implement/pepp/html/index.en.html
11/ https://www.euribor-rates.eu/es/tipo-de-interes-del-bce/
12/ https://www.ecb.europa.eu/explainers/show-me/html/app_infographic.en.html
13/ e 14/ https://sdw.ecb.europa.eu/quickview.do?SERIES_KEY=325.GFS.A.N.I8.W2.S13.S121.C.L.LE.GD.T._Z.XDC_R_B1GQ._T.F.V.N._T
15/ https://sdw.ecb.europa.eu/quickview.do?SERIES_KEY=325.GFS.A.N.I8.W0.S13.S1.C.L.LE.GD.T._Z.XDC_R_B1GQ._T.F.V.N._T
16/ https://annulation-dette-publique-bce.com/
17/ https://www.oecd.org/finance/Sovereign-Borrowing-Outlook-in-OECD-Countries-2020.pdf
18/ https://www.elsaltodiario.com/union-europea/bce-constitucional-qe-giro-soberanista-alemania e https://elpais.com/economia/2021-03-26/el-constitucional-aleman-paraliza-la-ratificacion-del-plan-de-recuperacion-europeo.html
19/ http://www.cadtm.org/La-urgencia-de-poner-a-la-deuda-en-el-centro-del-debate
20/ Os NPL son aqueles empréstitos cuxo non pagamento excede o período de 90 días e con alto risco de non pagamento.
21/ https://sdw.ecb.europa.eu/quickview.do?SERIES_KEY=359.CBD2.Q.B0.W0.11._Z._Z.A.F.I3632._Z._Z._Z._Z._Z._Z.PC
22/ https://www.consilium.europa.eu/es/policies/capital-markets-union/
23/ https://eur-lex.europa.eu/legal-content/ES/TXT/HTML/?uri=CELEX:32017R2402&from=ES y https://eur-lex.europa.eu/legal-content/ES/TXT/HTML/?uri=CELEX:32021R0557&from=ES
24/ https://www.ecb.europa.eu/mopo/implement/app/html/index.en.html#cspp e https://www.ecb.europa.eu/mopo/implement/app/html/index.en.html#abspp
25/ https://www.afme.eu/Portals/0/AFME%20Q3%202020%20Securitisation%20Report.pdf?ver=2020-12-09-173927-407
26/ https://www.cadtm.org/La-crisis-economica-y-los-bancos-centrales; https://www.cadtm.org/Panique-a-la-Reserve-Federale-et-retour-du-Credit-Crunch-sur-un-ocean-de-dettes y http://www.cadtm.org/11-preguntas-11-respuestas-sobre-la-nueva-crisis-mundial-de-la-deuda-y-las
27/ https://www.ecologistasenaccion.org/161399/exigen-que-los-fondos-europeos-se-destinen-realmente-a-proyectos-dirigidos-a-una-transicion-ecosocial/
28/ https://www.pikaramagazine.com/2021/07/los-fondos-de-europa-ignoran-la-agenda-feminista/
29/ http://www.cadtm.org/La-crisis-desencadenada-por-la-pandemia-y-la-economia-politica-de-la-Union
____________________________________________________________________________
Referencias
Brenner, Neil e Theodore, Nik (2002) “Cities and Geographies of Actually Existing Neoliberalism”, Antipode, 34, 349-379.
Engelen, Ewald e Glasmacher, Anna (2018) “The waiting game: How securitization became the solution for the growth problem of the Eurozone”, Competition & Change, 22.
Harvey, David (2004) El nuevo imperialismo. Dispoñíbel en: http://biblioteca.clacso.edu.ar/clacso/se/20130702120830/harvey.pdf
Mandel, Ernest (1986 [1973]) Las ondas largas del desarrollo capitalista. Madrid: Siglo XXI.
Potts, Shaina (2017) “Deep finance: sovereign debt crises and the secondary market ‘fix’”, Economy and Society, 46, 3-4, 452-475. DOI: 10.1080/03085147.2017.1408215
Tombazos, Stavros (2019) Global Crisis and Reproduction of Capital. Springer International Publishing.
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Viento Sur, do 9 de setembro de 2021]