A axenda progresista da UE no capitalismo verde e militar
Semella que o neoliberalismo fixo crack e que estamos ante un retorno da preeminencia do poder político sobre o poder económico, cando a realidade é que os Estados centrais camiñan entrelazando os seus intereses cos das grandes corporacións. Na prolongada crise estrutural do capitalismo global, os aparellos estatais son a única táboa de salvación do capital transnacional
Recuperación económica, seguridade enerxética, autonomía estratéxica. As cartas do goberno máis progresista da historia para afrontar o semestre de presidencia española do Consello da Unión Europea están dispostas sobre a mesa. Fronte ás turbulencias financeiras nun contexto marcado pola conxelación salarial, a inflación e as subidas dos tipos de xuros, o rescate continuo dos grandes propietarios. Cos cortes do fluxo de gas proveniente de Rusia e a urxencia de asegurar o fornecemento enerxético, unha anovada aposta polos combustíbeis fósiles. Ante a extensión da guerra en Ucraína e as crecentes tensións xeopolíticas, o reforzamento da militarización e a criminalización da protesta.
No marco do capitalismo verde e militar, as posibilidades de acometer a tantas veces anunciada transformación do modelo produtivo, así como de acelerar a transición enerxética e de cumprir cos plans de descarbonización, quedaron sepultadas baixo as bombas na fronteira oriental da UE. Cando os únicos obxectivos realmente importantes son os que marcan os mercados financeiros, o Pacto Verde Europeo non serve case nin para facer discursos. Blackrock o mesmo xestiona as oportunidades de negocio no capitalismo verde que as oportunidades de negocio no medio da guerra: xestionar as oportunidades de negocio é a razón de ser de Blackrock (Martínez, 2023), iso é tan obvio como que o Green New Deal está en fase terminal.
A Unión Europea sempre tratou de se proxectar como o policía bo da globalización capitalista, cunhas posicións internacionais en materia ambiental menos agresivas que as do resto das grandes potencias. E, sobre todo, cunha narrativa que insistiu na súa declarada preocupación pola inclusión social e os dereitos humanos en todo o mundo. Mais esta imaxe veuse abaixo nos últimos tempos. Sen descoñecer que a construción da Europa fortaleza sempre se fundamentou sobre as bases da explotación, o extractivismo e o neocolonialismo, os ideais progresistas que formalmente presidían a acción da UE xa non aguantan nin sequera no papel. Máis aló de evidenciar o fracaso do greenwashing, a necesidade de asegurar o aprovisionamento de gas natural e de minerais críticos, de controlar as fronteiras (exteriores e interiores) e de garantir os dividendos empresariais acabou por liquidar os valores europeos.
Na segunda metade deste ano, durante a presidencia española da Unión Europea, pretenden pecharse tres grandes acordos comerciais con diferentes gobernos progresistas latinoamericanos, así como certificar avances normativos, tanto a nivel europeo como nas lexislacións nacionais dos Estados membros, para concretar a dilixencia debida das empresas en materia de dereitos humanos e medio ambiente. A axenda progre da UE pasa, por unha banda, por blindar os intereses das grandes corporacións europeas e, por outra, por ofrecer unha pseudo-regulación sobre os seus impactos socioecolóxicos que carece de efectividade real. Mentres no interno se impoñen as condicionalidades –como a reforma laboral e a das pensións– exixidas por Bruxelas, respecto do exterior trátase, como xa se encargou de salientar a ministra de Industria, Turismo e Comercio do goberno español, de “reforzar alianzas estratéxicas que contribúan ao abastecemento da UE e xeren novas oportunidades de comercio e investimento para os operadores da Unión”. O progresismo europeo era isto.
Da austeridade ao neokeynesianismo
Na Unión Europea, tras o crash de 2008, a saída da crise pasou pola austeridade. Xa se sabe, o mesmo guión que dirixiu as políticas neoliberais nos últimos corenta anos: flexibilización do mercado laboral, privatización dos servizos públicos, mercantilización dos bens comúns, aumento dos impostos indirectos, descenso da presión fiscal para as grandes fortunas, socialización das perdas empresariais, diminución do gasto social. Co golpe financeiro en Grecia e a reforma do artigo 135 da Constitución española, cos recortes nos orzamentos de sanidade e educación, os homes de negro convertéronse nos executores do rescate das elites político-empresariais. E a débeda, como antes en tantas crises nas rexións periféricas, volveuse unha forma de goberno.
A década anterior tamén nos deixou, na vella Europa, remudas do sistema de partidos e o auxe dos estouros sociais. Do 15-M na provincia España á rebelión dos chalecos amarelos en Francia (Kouvelakis, 2019), en boa parte do continente reproducíronse as mobilizacións para enfrontar as imposicións das institucións financeiras. Temperada, que non resolta, a inestabilidade político-económica, os grandes poderes que operan na Unión Europea tomaron boa nota das gretas na súa estratexia para os seguintes conflitos que estaban por vir.
Cando chegou a pandemia e se produciu a ruptura das cadeas globais de valor e a freada da economía mundial, a resposta dos poderes económico-financeiros foi notabelmente diferente, polo menos en primeira instancia. Primeiro quedaron en suspenso os teitos do gasto e as limitacións ao déficit público, que foran absolutamente intocábeis na década anterior. Logo procedeuse á inxección masiva de fondos públicos no sector privado, xa fose vía subvencións de custos laborais ou ben mediante o despregamento dun amplo abano de mecanismos estatais de rescate económico. E despois aprazáronse os recortes sociais. As institucións que nos gobernan demostraron que, efectivamente, aprenderan dos erros das políticas austeritarias. Que aprenderan a comunicar as restricións dunha maneira moito máis sofisticada e menos frontal, non que houbese que desbotar os recortes.
No marco da reconstrución pospandémica, o Estado asumiu o rol central no sostemento da economía. Non é que volva o Estado porque nunca se foi; máis ben, o Estado viría agora a reactivar a economía da man do capital transnacional e a pilotar a transición do modelo produtivo cara aos novos nichos de negocio verdes e dixitais. Nunha viraxe da Unión sobre si mesma, as políticas monetarias expansivas e o endebedamento masivo –só no primeiro semestre deste ano se emitirá tanta débeda como entre 2009 e 2019– apareceron como os vectores clave para unha saída neokeynesiana da crise que prometía non deixar a ninguén atrás.
Os fondos Next Generation foron o elemento máis distintivo das propostas para saír da crise. No caso español, 140.000 millóns de euros mobilizados desde o sector público, cunha condicionalidade suxeita a reformas estruturais, que sobre todo se configuraron como unha potente inxección para soster as contas de resultados das grandes corporacións. O cambio de modelo nin está nin vai estar: as mesmas compañías que lideraron o capitalismo español desde mediados do século pasado, cada vez máis concentradas e centralizadas tras as fusións e a entrada de grandes fondos transnacionais no seu accionariado, son as que abandeiran agora a suposta transformación e resiliencia da economía española.
Semella que o neoliberalismo fixo crack e que estamos ante un retorno da preeminencia do poder político sobre o poder económico, cando a realidade é que os Estados centrais camiñan entrelazando os seus intereses cos das grandes corporacións. Na prolongada crise estrutural do capitalismo global, os aparellos estatais son a única táboa de salvación do capital transnacional. O Estado, ademais de para seguir reforzando a arquitectura xurídica da impunidade, fíxose imprescindíbel para que non veña abaixo toda a andamiaxe económico-financeira (González e Ramiro, 2022). A inflación como forma de goberno; a subida dos tipos de xuros como o enésimo rescate da banca.
O final dos valores europeos
Paz, liberdade e independencia enerxética. Dereitos humanos, solidariedade e enerxía limpa. Democracia, diversidade e protección do clima. Os slogans da última campaña da Unión Europea buscan recuperar o brillo dos valores europeos para proxectar de novo unha imaxe de preocupación social e ambiental. No marco dun conflito bélico que puxo en risco a garantía dos recursos enerxéticos esenciais para o metabolismo económico da Unión, a Comisión Europea tenta lexitimar o profundamento das dinámicas de militarización e securitización. Nun estado de excepción permanente onde os dereitos colectivos se desprazan por un necrocapitalismo cada vez máis xeneralizado (Hernández e Ramiro, 2022), a UE pretende facer bandeira da cohesión social. E no medio do avance da emerxencia climática e a perda acelerada de biodiversidade, a Unión quere xogar outra vez o comodín verde.
A evolución do proxecto europeo sempre resultou funcional aos intereses das grandes corporacións europeas. Foron estas as que, nun primeiro momento, impulsaron e dirixiron a creación do Mercado Único e a Unión Económica e Monetaria, para logo poder ampliar mercados máis aló das fronteiras dos Estados-nación europeos. E foron estas as que, acto seguido, amarraron a seguridade xurídica dos seus contratos e negocios a través dos tratados de Maastricht e Lisboa. No marco de ambos os tratados fóronse aprobando as sucesivas directivas, plans e estratexias que situaron a política comercial como o alicerce fundamental da acción exterior da UE.
No Estado español, a aplicación das condicións de entrada ao club europeo desde os anos oitenta foi a condición de posibilidade para a modernización do spanish model. Unha etapa chave, sen a que non se podería entender a internacionalización das principais compañías españolas, que se foi sucedendo nas décadas seguintes e sempre cun elemento inalterábel: o apoio que lles brindaron todos e cada un dos gobernos españois, que asumiron (e asumen) sen fendas a internacionalización empresarial como unha cuestión de Estado (Ramiro e González, 2019). Coa desregulación laboral e ambiental, a liberalización económica e a privatización das empresas estatais como bandeiras, en Maastricht outorgouse carta de natureza á paradigma neoliberal no vello continente.
Para que fose posíbel chegar até a actual Unión Europea, primeiro tivo que se producir o desmantelamento do Estado do benestar posto en marcha durante o trinta gloriosos en Europa occidental. Os criterios de converxencia, cos que se impuña aos Estados membros fortes restricións en relación ao déficit e a débeda pública, resultaron moi eficaces para ir eliminando o pouco ou moito Estado social –nuns países máis, noutros bastante menos e, sempre, a partir da explotación e invisibilización do traballo reprodutivo realizado polas mulleres– que se logrou construír. As institucións económico-financeiras internacionais, pola súa banda, insistiron en todo momento na necesidade de reducir os gastos públicos improdutivos como a educación, a sanidade, as pensións ou os servizos sociais.
Actualmente, en materia de relacións comerciais con outras rexións, que son políticas transferidas polos Estados membros á Comisión Europea, as prioridades están marcadas pola necesidade de conservar a posición nas cadeas globais de valor e garantir a seguridade enerxética e a provisión das materias primas indispensables para redobrar a aposta polo capitalismo verde e dixital (Fernández et al, 2022). Estes aspectos son cruciais, dada a gran dependencia enerxética e material de Europa, o seu estancamento económico e a súa desvantaxe nestes novos mercados fronte a China e os EUA. Por iso é polo que a UE quere imprimir un forte ritmo á negociación e asinamento de tratados de comercio e investimento.
A promoción da democracia, os dereitos humanos e as solucións á crise ecolóxica adoita contemplarse neste tipo de acordos, mais sempre como unha cuestión que non pasa de ser declarativa. O neocolonialismo, de feito, impregna desde a negociación até as cláusulas que materializan as relacións comerciais e de investimento. Os acordos de comercio e investimento baséanse nunha lóxica xurídica contractual asimétrica que blinda as relacións de forza; dito doutro xeito, conforman o esqueleto da armazón xurídico-política de dominación.
É precisamente a desregulación noutros países do sector servizos, o investimento, a contratación pública e as políticas de competencia, así como a re-regulación dos dereitos de propiedade intelectual, o que fai posíbel a expansión global dos intereses europeos. Subordínanse os territorios, bens, servizos e man de obra das rexións periféricas ás prioridades económicas e os criterios de rendibilidade das transnacionais europeas. Avanza a sofisticación normativa que consolida a arquitectura xurídica da impunidade e antepóñense os contratos corporativos e os obxectivos de negocio sobre o cumprimento efectivo dos dereitos humanos. “Defendamos os nosos valores para protexer o noso futuro e o das nosas familias, o clima e o planeta”, di entrementres a campaña You are EU.
Acordos comerciais e re-regulación
O pasado 2 de xaneiro, ao día seguinte da toma de posesión de Lula da Silva como presidente de Brasil, a recentemente nomeada ministra de Medio Ambiente, Mariña Silva, tiraba a liña do novo goberno: a súa tarefa máis importante, “arranxar os problemas” que obstaculizan o acordo comercial entre a Unión Europea e Mercosur. “Non entendemos unha nova axenda plena con América Latina se non forxamos uns lazos comerciais reforzados coa rexión”, afirmaba apenas unha semana despois Reyes Maroto. “É por iso polo que España defende un pronto asinamento e ratificación do acordo con Mercosur e dos acordos modernizados con México e Chile”, engadía a ministra de Industria, Turismo e Comercio nunha reunión con todos os embaixadores españois.
O Estado español exerceu habitualmente como a punta de lanza da UE á hora de negociar os tratados comerciais e de investimento cos países latinoamericanos. Xa en 2010, durante a cimeira de xefes de Estado e de Goberno da Unión Europea, América Latina e Caribe, o goberno español liderou o asinamento do acordo de asociación con Centroamérica, que tivo lugar en Madrid coa presenza de Porfirio Lobo, o presidente resultante do golpe de estado e da fraude electoral que tiveran lugar en Honduras uns meses antes. “A resposta á prosperidade está na unión dos esforzos, onde a capacidade para o crecemento económico e por tanto a política social está na apertura, na liberalización e non nas fronteiras”, afirmou daquela o presidente Zapatero (Ramiro e González, 2010).
O acordo comercial entre a UE e Mercosur vénse negociando desde hai máis de vinte anos (Kucharz, 2021). Do lado europeo, coa promesa de que servirá para favorecer as importacións de carne, soia, etanol, biodiésel e minerais críticos; da parte latinoamericana, coa idea de que facilitará a chegada de produtos industriais e bens de equipo pola supresión da maioría de aranceis. En 2019 chegouse a unha versión bastante avanzada do acordo, mais algúns países europeos mantiveron unha posición contraria á ratificación. O problema, oficialmente, son as cuestións ambientais: a Amazonia e o cambio climático; as presións chave, con todo, veñen do lobby agrario e do capital transnacional europeo, que quere lograr un maior acceso a recursos e mercados.
Que vén a extrema dereita é un slogan funcional en tempos de eleccións, mais aquí o verdadeiramente importante son os negocios das nosas empresas. Por iso, en 2021, nin a ministra de Asuntos Exteriores do goberno español nin o vicepresidente da Comisión Europea tiveron ningún problema en viaxar a Brasil para se reuniren con Bolsonaro co obxectivo de desbloquear o acordo comercial. As posíbeis reticencias ao lado europeo a negociar cun goberno neofascista, en todo caso, quedaron sepultadas coa vitoria de Lula. Así, nos últimos meses renováronse as negociacións bilaterais a porta pechada para lograr chegar a tempo a asinar o acordo no segundo semestre. De se concretar, o acceso das grandes empresas da UE a un mercado potencial de máis de 700 millóns de persoas presentaríase como un logro dos gobernos progresistas.
“A apertura internacional é un alicerce fundamental para a Unión Europea. Gran parte do progreso económico e social cultivado até hoxe sería imposíbel sen ela”. Con esta ladaíña, repetido recentemente por Pedro Sánchez, quere xustificarse a nova onda de tratados de comercio e investimento que se fixaron como prioridade para a presidencia española da UE. Xunto ao acordo con Mercosur, a intención do goberno é que antes de finais de ano se rubriquen os tratados comerciais con Chile –coa renovación do texto xa pechada e só pendente de ratificación– e México –con quen se acometeu a modernización do acordo existente desde hai dúas décadas– para así asegurar o acceso da UE a novos mercados e materias primas críticas. Cómpre lembrar que no triángulo composto por Bolivia, Chile e Arxentina se atopan practicamente dous terzos das reservas mundiais de litio.
Nun contexto de profunda reestruturación empresarial, os Estados centrais europeos prepararon o terreo para, chegado o caso, asumir o rescate do sector enerxético. Mentres o goberno francés sinalou a necesidade de “tomar o control dalgunhas empresas enerxéticas” para frear a escalada do prezo da electricidade –e iso que o Estado xa posúe o 84% de EDF, a principal eléctrica do país—, o goberno alemán nacionalizou Uniper, a maior importadora de gas.
O goberno español, pola súa banda, lidera a posición europea para abandonar o Tratado da Carta da Enerxía (TCE) porque non serve para cumprir cos compromisos de París, pero ao mesmo tempo está a impulsar moitos outros acordos similares e promovendo novas infraestruturas gasísticas –coa escusa do hidróxeno verde– que van contribuír a incrementar a desorde climática. A asimetría normativa é o principio fundamental da lex mercatoria: a única seguridade xurídica que se valora é a vinculada cos intereses das grandes empresas. A saída do TCE, sen dúbida, é unha boa noticia; tampouco hai dúbida de que, no mesmo sentido, habería que denunciar todos os demais acordos comerciais en vigor en lugar de estar aos impulsar coma se non houbese un mañá.
O relato das propostas de futuro para a recuperación pasa polo reforzamento da arquitectura xurídica da impunidade. Os plans de transformación e resiliencia, tras a invasión de Ucraína, foron reformulados para se adaptaren aos requirimentos da renovada estratexia RePowerEU: rebaixar aínda máis as barreiras ambientais para garantir por todos os medios o fornecemento enerxético á Unión Europea. No caso español, as reformas do mercado laboral e das pensións, exixidas por Bruxelas para proceder ao desembolso dos fondos europeos, serviron para blindar o custo da indemnización por despedimento e para aumentar o período de cómputo das xubilacións. E coa lei mordaza nin derrogación nin reforma nin nada, catro anos de goberno progresista e vai quedar tal e como estaba.
Outra das prioridades da UE é o impulso dunha directiva europea sobre empresas e dereitos humanos baseada na noción de dilixencia debida, sen saír do marco da unilateralidade e a autorregulación empresarial. Unha sofisticación xurídica que mingua a dimensión do respecto dos dereitos humanos por parte das grandes compañías, xa que non implica a creación de novas obrigas directas de carácter extraterritorial. Vimos insistindo niso desde hai dúas décadas: non existen instrumentos xurídicos efectivos a nivel global para controlar os impactos sociais, económicos, laborais, ambientais e culturais das actividades económicas de tipo transnacional. A dilixencia debida contribúe a avanzar na creación de normas vinculantes… baleiradas de contido, porque estas unicamente se vinculan á elaboración, revisión e actualización dos plans empresariais sobre os riscos relativos aos dereitos humanos (Hernández, González e Ramiro, 2021).
Contra a Europa do capital e a guerra
A saída progre da crise queda en evidencia co impulso da UE aos acordos comerciais neocoloniais para acceder ás materias primas fundamentais para o capitalismo verde e dixital. Igualmente, co empobrecemento causado pola inflación e a suba dos tipos de xuros; o segundo viña combater o primeiro, segundo a ortodoxia económica, e de seguir así vai acabar redundando nunha crise de falta de pagamento masiva. E tamén coa crecente criminalización do dereito á protesta (Hernández, González e Ramiro, 2022), a creación de normas ineficaces para o control do poder corporativo e a proximidade dun novo axuste estrutural para acougar os mercados nun contexto de endebedamento impagábel. Os homes de negro, aínda que de forma menos visíbel que na década anterior, xa están aquí.
Sempre houbo unha cara B do proxecto europeo. Centos de organizacións sociais, políticas e sindicais denunciárono en 1995, no primeiro semestre de presidencia española da Unión Europea. Na seguinte ocasión que España tivo a presidencia da UE, en 2002, centos de miles de persoas manifestáronse contra a Europa do capital e a guerra polas rúas de Barcelona e Sevilla. E en 2010, en paralelo a VI Cimeira UE-América Latina e Caribe, unha sesión do Tribunal Permanente dos Pobos celebrada en Madrid xulgou simbolicamente ás transnacionais europeas polos seus impactos no continente americano.
Ramón Fernández Durán, que participou en todas aquelas mobilizacións, adoitaba incluír en todos os seus traballos unha completa xenealoxía dos movementos sociais que se organizan para facer fronte ás inxustizas do capitalismo global. A construción da Europa fortaleza, a imposición dunha constitución económica supranacional, o devalar das metrópoles globais, a non sostibilidade do capitalismo verde, os Estados acudindo prestos ao rescate do capital transnacional, unhas formas de goberno cada vez máis autoritarias para tratar de conter o descontento social… Paga moito a pena volver aos seus textos hoxe, agora que o Estado español organizou a última cimeira da OTAN e vai liderar o Consello da UE, para resituar as perspectivas dos movementos ante a recuperación económica no marco do devalar do proxecto europeo e as disputas pola hexemonía no capitalismo global (VVAA, 2021).
En termos económicos, afrontamos un escenario prolongado de estancamento e recesión, da man duns crecentes niveis de endebedamento e desigualdade. En termos políticos, asistimos á privatización da democracia e ao esfarelamento do Estado social. E en termos ecolóxicos, enfrontamos o esgotamento dun modelo de crecemento baseado no consumo de combustíbeis fósiles e na depredación ambiental. Neste escenario, calquera posibilidade de avanzar cara a horizontes emancipadores baseados na equidade social e a xustiza ambiental só pode pasar por confrontar os discursos e as prácticas das grandes corporacións e as elites político-empresariais. Á fin e ao cabo, trátase, como aprendemos con Ramón (Fernández Durán, 2001: 132), de “afondar na construción de redes internacionais contra o inimigo común: o capitalismo global, que permitan a confluencia da pluralidade de antagonismos que confrontan as institucións que o representan”.
_____________________________________________________________________________
Referencias:
Fernández, Gonzalo; González, Erika; Hernández, Juan e Ramiro, Pedro (2022) Megaproyectos: claves de análisis y resistencia en el capitalismo verde y digital, Bilbao: OMAL. Dispoñíbel en: https://omal.info/spip.php?article9739
Fernández Durán, Ramón (2001) “Capitalismo global, resistencias sociales y estrategias del poder”, en Fernández Durán, Ramón; Etxezarreta, Miren e Sáez, Manolo, Globalización capitalista. Luchas y resistencias, Barcelona: Virus.
González, Erika e Ramiro, Pedro (2022) “El Estado-empresa español en el capitalismo verde”, La Pública, 1, pp. 18-23. Dispoñíbel en: https://lapublica.net/es/articulo/capitalismo-verde-espana/
Hernández Zubizarreta, Juan; González, Erika e Ramiro, Pedro (2021) “Diligencia debida, cuando la unilateralidad se vuelve la norma”, El Salto, 17 de marzo. Dispoñíbel en: https://www.elsaltodiario.com/derechos-humanos/impunidad-corporaciones-ong-parlamento-europeo-diligencia-debida-cuando-unilateralidad-vuelve-norma
(2022) Criminalización del derecho a la protesta: patrones, actores e instrumentos, Madrid: OMAL. Dispoñíbel en: https://omal.info/spip.php?article9904
Hernández Zubizarreta, Juan e Ramiro, Pedro (2022) “Salir del necrocapitalismo: los derechos humanos frente al poder corporativo”. Viento Sur, 102, pp. 81-105. Dispoñíbel en: https://vientosur.info/salir-del-necrocapitalismo-los-derechos-humanos-frente-al-poder-corporativo/
Kouvelakis, Stathis (2019) “La insurgencia francesa. La economía política de los ‘gilets jaunes’”, New Left Review, 116/117. Dispoñíbel en: https://newleftreview.es/issues/116/articles/the-french-insurgency.pdf
Kucharz, Tom (2021) 25 preguntas y respuestas sobre el Acuerdo UE-Mercosur, Madrid: OMAL. Dispoñíbel en: https://omal.info/spip.php?article9643
Martínez, Rubén (2023) “El nuevo ecologismo de los ricos (I)”, Crític, 3 de marzo. Dispoñíbel en https://www.elcritic.cat/opinio/ruben-martinez/el-nuevo-ecologismo-de-los-ricos-i-158270
Ramiro, Pedro e González, Erika (2010) “De la ‘Europa Global’ a la Cumbre de los Pueblos: Enlazando alternativas frente al modelo neoliberal”, Pueblos, 42. Dispoñíbel en: https://omal.info/spip.php?article796
(2019) A dónde va el capitalismo español, Madrid: Traficantes de Sueños. Dispoñíbel en: https://traficantes.net/sites/default/files/pdfs/TDS_UTIL_CAP_ESPA_web.pdf
VVAA (2021) Colapso y desorden global. Pensando con Ramón Fernández Durán, Madrid: Baladre, Zambra e Libros en Acción. Dispoñíbel en: https://www.ecologistasenaccion.org/188234/colapso-y-desorden-global-pensando-con-ramon-fernandez-duran/
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Viento Sur, do 25 de maio de 2023]