O papel da clase traballadora na loita contra as sociedades transnacionais

Alejandro Teitelbaum - 07 Xul 2017

Definiuse a sociedade transnacional como «unha compañía que intenta conducir as súas actividades nunha escala internacional, coma se non existisen fronteiras nacionais, sobre a base dunha estratexia común dirixida polo centro corporativo». As súas políticas son establecidas polas decisións do centro corporativo en canto á localización das plantas e ao que produce cada unha delas na cadea de produción e en canto á comercialización e o financiamento.

Pero ademais, e sobre todo, as sociedades transnacionais son o núcleo do sistema capitalista contemporáneo, imperialista e superexplotador.

Cando dicimos "sistema capitalista" non nos referimos soamente aos seus aspectos económico-financeiros, senón ao conxunto dun sistema de dominación, cos seus compoñentes económico-financeiros pero tamén políticos, militares, sociais, ideolóxicos, culturais, educacionais e mediáticos.

As sociedades transnacionais actúan simultánea ou sucesivamente na economía real e na especulación financeira, na produción, no comercio e nos servizos. Directamente ou por medio das súas filiais de feito ou de dereito e coa participación subordinada dos seus provedores, subcontratistas e licenciatarios. Tamén, por distintas razóns, as grandes sociedades transnacionais adoitan mudar de sede e de nome. Sobre todo, mudan de nome cando a súa imaxe pública se deteriorou por algún ou varios motivos.

Co xurdimento do capitalismo monopolista, que se consolida na segunda metade do século XX, as sociedades transnacionais pasaron a ser as estruturas básicas do sistema económico-financeiro mundial e substitúen o mercado como método de organización da economía, sen que por iso deixe de existir a competencia entre os grandes oligopolios, que adoita ser encarnizada e sen cuartel. As relacións entre as grandes sociedades transnacionais son unha combinación dunha guerra implacábel polo control de mercados ou zonas de influencia, de absorcións ou adquisicións forzadas ou consentidas, de fusións ou erixido e do intento permanente pero nunca logrado de establecer regras privadas e voluntarias de xogo limpo entre elas. Porque a verdadeira lei suprema das relacións entre as sociedades transnacionais é "devorar ou ser devorados".

De xeito que, cando na actualidade se fala do mercado e de que "o funcionamento da economía debe quedar en mans das forzas do mercado", debe entenderse que o funcionamento da economía (e da sociedade en xeral) debe quedar sometido á estratexia decidida polas grandes sociedades transnacionais cuxo obxectivo básico é maximizar os seus beneficios, apropiándose por calquera medio do froito do traballo, dos aforros e dos coñecementos tradicionais e científicos da sociedade humana.

É así como por riba dos Estados nacionais se erixiu e impuxo un poder mundial transnacional que ninguén elixiu e que se basea fundamentalmente en que posúe a propiedade concentrada a gran escala do capital nas súas diversas formas e ten as elites políticas e a boa parte da chamada “sociedade civil” -persoas, institucións e organizacións nacionais e internacionais- ao seu servizo.

Induce a confusión falar de “mundialización neoliberal” porque en realidade se trata da ditadura mundial do capital transnacional cunha ínfima minoría dominante de explotadores por unha banda e unha enorme masa de oprimidos e explotados, pola outra. E que de neoliberal non ten nada pois a súa tendencia actual é claramente antidemocrática, autoritaria e fascistizante.

O enorme poderío das sociedades transnacionais e a súa presenza dominante en todas as esferas da actividade humana permitiulles, entre outras cousas, subordinar ás súas propias estratexias as políticas dos Estados e das institucións internacionais intergobernamentais, comezando polo cume da ONU e os seus órganos decisorios.

Iso explica por que fracasaron, nos últimos decenios, sucesivos intentos de establecer un control social sobre as actividades das sociedades transnacionais, desde o intento de proxectar un Código de Conduta nos anos 70, até o Proxecto de Normas aprobadas en 2003 pola Subcomisión de Dereitos Humanos.

Hai que engadir a eses fracasos o rexeitamento da proposta feita polo Goberno francés de incluír as persoas xurídicas no Estatuto de Roma para unha Corte Penal Internacional. Iniciativa apoiada por unha soa ONG, a Fundación Lelio Basso. Todas as outras ONG (arredor dun milleiro) presentes en Roma se abstiveron de apoiar a proposta francesa para non molestar os Estados Unidos a fin este de que aceptase o Estatuto, ao que o devandito país finalmente nunca adheriu. Incluír as persoas xurídicas no Estatuto implicaba abrir unha porta para o xulgamento ante a Corte Penal Internacional de sociedades transnacionais involucradas en graves violacións dos dereitos humanos[1].

A experiencia indica que é unha constante desde hai varios decenios no sistema onusiano e internacional en xeral, que todas as iniciativas para facer avanzar as normas internacionais en distintos terreos, ou son totalmente bloqueadas ou, se chegan a concretarse, culminan nun instrumento basicamente inocuo como consecuencia dun metódica labor de desgaste dos distintos axentes do poder.

Os exemplos son múltiples.

Malia o seu carácter tripartito, este proceso de regresión tamén ten lugar na Organización Internacional do Traballo cos convenios internacionais laborais vixentes remprazándoos por outros a fin de adaptalos aos obxectivos do poder económico transnacional e permitir así acentuar a explotación das traballadoras e traballadores. o devandito proceso pódese dicir que comezou na OIT en 1998 coa Declaración de Principios e Dereitos Fundamentais no Traballo, (Declaración non obrigatoria que se referiu a dereitos laborais xa contemplados en convenios obrigatorios e ignorou a existencia doutros convenios obrigatorios xa existentes), continuou en 1999 co Convenio 182 sobre a Prohibición das peores formas do traballo infantil (que pretendeu ignorar varios convenios anteriores sobre o traballo infantil, en particular o 138 de 1973 sobre idade mínima), seguiu no 2000 co Convenio 183 sobre protección da maternidade, que modificou regresivamente o Convenio 103 de 1952, e continuou en 2001 co Convenio 184 relativo á seguridade e a saúde na agricultura.

En canto ás normas específicas destinadas á protección da muller no emprego (traballo nocturno, manipulación de pesos máximos autorizados, traballos con materiais que conteñan chumbo ou outras substancias nocivas, etc.) foron erosionadas ou directamente suprimidas aducindo que eran discriminatorias contra a muller e contrarias á igualdade de trato entre mulleres e homes, establecida pola Directiva da Comunidade Europea 76/207/EEC de 1976.

Conforme a esta Directiva, a Comisión Europea impuxo a Francia en 1999 unha multa de 900.000 francos diarios a partir do 30/11/2000 até que abolise a prohibición legal do traballo nocturno das mulleres. Así foi como Francia aboliu totalmente esta prohibición en maio de 2001.

É verdade que actualmente o traballo nocturno das mulleres está bastante xeneralizado e a súa prohibición non se xustifica en todos os casos.

Mais tamén é certo que a proclamada igualdade de trato en materia laboral entre homes e mulleres non se aplica cando en rigor debería aplicarse por exemplo no que se refire á igualdade de salarios polo mesmo traballo.

Unha das expresións ideolóxicas desta tendencia regresiva da normatividade laboral é o Informe da Comisión Mundial Sobre a Dimensión Social da Globalización, establecido pola OIT, publicado en marzo de 2004: Por unha globalización xusta. Crear oportunidades para todos (www.ilo.org/wcsdg). Entre outras cousas o Informe di que “os beneficios que poden obterse da mundialización son inmensos” e que a mundialización “favoreceu as sociedades e economías abertas”.

Esta última frase non logra escamotear a realidade subxacente: nacións enteiras sometidas ao saqueo das empresas transnacionais e do capitalismo financeiro internacional[2]. Ao que cómpre engadir os atrancos que na OIT opón a parte patronal a establecer normas vinculantes para as STN, como sinala nunha entrevista Bernard Thibault, ex Secretario Xeral da CGT francesa.( http://cgt.fr/La-future-loi-sur-le-devoir-de.html ) .

De xeito que -como sinala respecto diso a historia dos últimos 40 anos- o camiño para chegar a aprobar un Tratado vinculante para as sociedades transnacionais está sementado de atrancos como son o enorme peso político-social do poder económico, a subordinación ao devandito poder das elites dirixentes nacionais e internacionais e a complicidade, aberta ou encuberta, deliberada ou involuntaria, por razóns ideolóxicas e/ou económicas, dunha parte da chamada “sociedade civil” (medios de comunicación, académicos, “expertos”, partidos políticos, organizacións, etc.).

O arsenal xurídico actualmente vixente, como a Declaración Universal de Dereitos Humanos, os Pactos Internacionais de Dereitos Humanos, os Convenios e Recomendacións da OIT, entre outros -trabados ou esterilizados por numerosos atrancos-, aínda que poden resultar útiles, son insuficientes e faise necesario completalos e perfeccionalos con outros instrumentos obrigatorios e institucións nacionais e internacionais que garantan a súa estrita aplicación. As experiencias precedentes indican que este obxectivo é de moi longo alento e de resultado incerto.

De todos os xeitos, pensamos que as normas xurídicas, por moi perfeccionadas que sexan, non poden ser a ferramenta do cambio social, pero pensamos que poden contribuír ao devandito cambio, sobre todo no sentido de que pode axudar a xerar na xente a conciencia dos seus dereitos e otivalos para a loita en defensa destes.

Aínda que hai que ter en conta que a formulación do dereito é a obra do Estado como representante das clases dominantes, o dereito vixente non é un simple produto da vontade das devanditas clases, senón que reflicte -dito esquematicamente- a relación de forzas entre as clases sociais nun momento histórico dado. Cando a relación de forzas é máis favorábel para os grupos subordinados, sanciónanse normas de signo positivo, como as que mencionamos.

Mais cando a relación de forzas é máis desfavorábel, prodúcese unha regresión normativa. Pero aínda nestas circunstancias, a invocación de certas normas xurídicas e en particular punitivas para sancionar os membros das elites económicas que violan dereitos fundamentais dos seres humanos, teñen un valor educativo e ideolóxico para poñer en evidencia os mecanismos dun sistema social inxusto.

Desmantelar o poder das sociedades transnacionais significaría asestar un golpe decisivo ao sistema capitalista actualmente vixente e para iso todo indica que é indispensábel que as masas populares e as súas organizacións asuman o protagonismo, a fin de actuar en todos os terreos e en todas as circunstancias para enfrontar o poder económico transnacional, combatendo todas e cada unha das súas manifestacións, rescatando os principios de servizo público, nomeadamente en materia de saúde, alimentación, educación, vivenda, transporte, enerxía, postulando a democratización da comunicación e a información en todas as súas formas e soportes contra os monopolios mediáticos e reivindicando os dereitos á identidade cultural, a vivir nun medio ambiente san e a ter un traballo decente, estábel, seguro, con xornadas curtas e dignamente remunerado.

E reivindicando en política o establecemento dunha auténtica democracia participativa, con representantes non reelixíbeis e revogábeis e na que a corrupción e o conflito de intereses sexan severamente castigados, incluíndo a prohibición definitiva de desempeñar cargos representativos.

Nese combate debe desempeñar un papel fundamental o movemento obreiro, como veremos máis adiante.

Os sucesivos intentos -frustrados- de establecer un marco xurídico internacional vinculante para as STN remóntanse a máis de 40 anos.
En 1974, cando a relación de forzas a escala mundial non era tan desfavorábel para os pobos como é agora, o Consello Económico e Social (ECOSOC) das Nacións Unidas creou a Comisión de Sociedades Transnacionais, que estaba composta por 48 Estados Membros e deuse como tarefas prioritarias, entre outras, investigar as actividades das sociedades transnacionais e elaborar un Código de Conduta para as mesmas. O devandito Código discutiuse durante dez anos pero nunca viu a luz, por mor da oposición das grandes potencias e do poder económico transnacional.

En xullo de 1994, cando deixou de existir o mundo bipolar a raíz da caída da Unión Soviética e estaba moi debilitado o movemento de países non aliñados que se fundou en 1961, o Consello Económico e Social (ECOSOC) decidiu transformar a Comisión de Sociedades Transnacionais nunha Comisión do Consello de Comercio e Desenvolvemento da UNCTAD, tendo en conta o «cambio de orientación» da Comisión (consistente este cambio en abandonar os intentos de establecer un control social sobre as sociedades transnacionais e ocuparse, en cambio, da «contribución das transnacionais ao crecemento e ao desenvolvemento»).

Na Conferencia das Nacións Unidas sobre Comercio e Desenvolvemento (CNUCED-UNCTAD) traballouse moito tempo na elaboración dun Código de Conduta en materia de transferencia de tecnoloxía, pero endexamais se chegou a un consenso internacional sobre o seu contido, pois os intereses en xogo dos países máis ricos e das grandes sociedades transnacionais imposibilitaron tal acordo.
A primeiros dos anos 90 comezou unha nova tentativa, orixinada nunha conxuntura particular: a demanda internacional contra a impunidade dos autores dos crimes cometidos durante as ditaduras latinoamericanas dos anos 60-80.

Iso deu lugar a que na Subcomisión de Dereitos Humanos das Nacións Unidas se comezase a falar en 1990 da posibilidade de nomear un relator especial sobre o tema da impunidade.

Co fin de discutir o contido dun eventual estudo, un pequeno grupo de ONGs fomos convocados por un membro da Subcomisión, que sería despois un dos relatores nomeados en 1991 para se ocupar do tema.

Nós asistimos á reunión en representación da Asociación Americana de Xuristas e sostivemos a necesidade de que o estudo non se limitase á impunidade das violacións aos dereitos civís e políticos, senón que abranguese tamén a impunidade das violacións aos dereitos económicos, sociais e culturais. A nosa proposta ao principio non recolleu apoio ningún, nin sequera das ONG que argumentaban que “non había que mesturar as cousas” (dereitos civís e políticos e dereitos económicos e sociais) esquecendo que os dereitos fundamentais da persoa son interdependentes e indivisíbeis.

En 1991 a Subcomisión nomeou dous relatores para que se ocupasen da impunidade, pero só no ámbito da violación dos dereitos civís e políticos.

En 1991 e 1992, insistimos ante a Subcomisión con intervencións orais e escritas para que se ampliase o mandato dos relatores á impunidade das violacións dos dereitos económicos, sociais e culturais.

En 1993, os relatores presentaron un informe preliminar, sempre limitado á impunidade das violacións dos dereitos civís e políticos, e nós fixemos unha intervención pedindo unha vez máis que se ampliase a temática do estudo. Nese período de sesións, a Subcomisión, quizais como resultado da nosa insistencia, pero sobre todo porque as violacións de todo tipo das sociedades transnacionais aos dereitos humanos aparecían cada vez máis evidentes e flagrantes e espertaban a alarma na opinión pública, adoptou unha resolución encomendando aos relatores que ampliasen o seu estudo á impunidade da violación dos dereitos económicos, sociais e culturais dividindo o traballo entre os dous relatores : un ocupouse dos dereitos civís e políticos e outro dos dereitos económicos, sociais e culturais.

Xunto co Centre Europe-Tiers Monde colaboramos intensamente co relator da Subcomisión encargado do tema da impunidade das violacións aos dereitos económicos, sociais e culturais, organizando dous seminarios, un na ONU en Xenebra en novembro de 1996 e outro na Universidade Carlos III de Madrid en abril de 1997.

Cando o relator presentou o seu informe final en 1998 a Subcomisión adoptou unha resolución para que se estudase a actividade e os métodos de traballo das STN en relación co goce dos dereitos económicos, sociais e culturais e do dereito ao desenvolvemento. Nun dos parágrafos da devandita resolución sinalábase que un dos atrancos que se opoñen ao exercicio deses dereitos consiste en concentración do poder económico e político en mans das grandes empresas transnacionais.

Na mesma resolución, a Subcomisión decidiu a creación e estableceu o mandato dun Grupo de Traballo para que realizase ese estudo.

O Grupo de Traballo designado en 1998 tiña que realizar un labor de análise e investigación das actividades e os métodos de traballo das sociedades transnacionais, tema sen dúbida transcendente para uns e molesto e inoportuno para outros.

O membro estadounidense da Subcomisión apresurouse a presentar ao Grupo de Traballo un Proxecto, que chamou primeiro “Principios”, daquela “Directrices” e finalmente “Normas” destinadas ás sociedades transnacionais.

O primeiro Proxecto do representante estadounidense era unha especie de código voluntario para as STN, que estas podían adoptar ou deixar de lado, o que se adoita chamar ‘soft law’ (dereito brando) ou ‘non dereito’. Era un intento de cambiar algo para que todo seguise igual.

Conxuntamente co Centro Europa Terceiro Mundo empeñámonos en tratar de mellorar o Proxecto, propoñendo reformas de fondo a este a fin de que adquirise certa consistencia xurídica e algunha eficacia.

Despois de catro anos de debates, da organización dun seminario interdisciplinario coa participación de recoñecidos Xuristas e economistas[3] e dunha reunión de dous días cos membros do Grupo de Traballo, co CETIM logramos que se mellorase o Proxecto, pero moitas cuestións esenciais non se incorporaron a este como, por exemplo, a responsabilidade civil e penal dos dirixentes das empresas, a responsabilidade solidaria das sociedades transnacionais cos seus provedores e subcontratistas, a primacía do servizo público sobre o interese particular, a prohibición de patentar formas de vida, etc.

É interesante salientar a actitude dalgunhas grandes organizacións non gobernamentais, que desde a primeira versión do Proxecto, decididamente inaceptábel, pediron a súa aprobación inmediata pola Subcomisión, aparentemente sen importarlles a calidade e a eficacia deste e adoptaron a mesma actitude todos os anos coas novas versións do Proxecto, que non eran moito mellores que a primeira. Quizais algunhas delas decidiron adoptar un "perfil baixo" para non enturbar as súas boas relacións con algunhas sociedades transnacionais.

Nas súas sesións de agosto 2003, a Subcomisión adoptou unha resolución aprobando o proxecto e conforme ao procedemento remitiuno á Comisión de Dereitos Humanos.

Malia que o Proxecto aprobado pola Subcomisión estaba lonxe de ser unha irreprochábel en materia de control e encadramento xurídico das sociedades transnacionais, estas reaccionaron vivamente contra o mesmo cun documento dunhas 40 páxinas, asinado pola Cámara Internacional de Comercio (ICC en inglés) e a Organización Internacional de Empregadores (IOE), institucións que agrupan ás grandes empresas de todo o mundo. No devandito documento afirmaban que o proxecto da Subcomisión socavaba os dereitos humanos, os dereitos e os lexítimos intereses das empresas privadas, que as obrigas en materia de dereito humanos corresponden aos Estados e non aos actores privados e exhortaban a Comisión de Dereitos Humanos da ONU a rexeitar o proxecto aprobado pola Subcomisión[4].

Finalmente en 2005, a Comisión de Dereitos Humanos ignorando por completo o Proxecto de normas adoptado en 2003 pola Subcomisión, aprobou unha Resolución na que convidou o Secretario Xeral da ONU a designar un relator especial para que se ocupase do tema das STN, para o cal suxeriu un mandato inspirado no Global Compact.

Ao aprobar a devandita resolución, os Estados Membros da Comisión, practicamente por unanimidade, incluídos os que contaban con Gobernos chamados “progresistas”, cederon ás presións das empresas transnacionais, claramente formuladas no seu documento. Só votaron en contra Estados Unidos e Australia, que sostiveron que a Comisión non debía ocuparse de ningún xeito das sociedades transnacionais.

E para que ninguén pensase que o Proxecto da Subcomisión podía invocarse como unha norma internacional vixente, a Comisión de Dereitos Humanos ocupouse de precisar no último parágrafo da súa resolución que o devandito Proxecto “… ao ser un proxecto de proposta, carece de autoridade legal e que a Subcomisión non debería exercer ningunha función de vixilancia a este respecto”.

Así foron enterrados 15 anos de esforzos inciados en 1990.

En xullo de 2005 o daquela Secretario Xeral das Nacións Unidas, Kofi Annan completou a obra regresiva da Comisión de Dereitos Humanos nesta materia nomeando representante especial para estudar o tema das sociedades transnacionais a John Ruggie, o seu asesor principal no Global Compact (Pacto Mundial), un conglomerado de grandes empresas transnacionais caracterizadas moitas delas por reiterados actos de corrupción e violacións dos dereitos humanos, creado por iniciativa do Secretario Xeral da ONU no ano 2000 e que funciona xunto á mesma Secretaría Xeral.

Abonda con ler o informe do señor Kofi Annan de 1998 onde anunciou a creación do Global Compact, significativamente titulado “A capacidade empresarial e a privatización como medios de promover o crecemento económico e o desenvolvemento sustentábel” (A/52/428), e os discursos de John Ruggie, para percibir a ideoloxía ao servizo do poder económico transnacional dominante nese ámbito. E, por certo, contrario a impoñer normas de cumprimento obrigatorio ás sociedades transnacionais.

O Informe final de Ruggie de 2011 incluíu un Proxecto de Principios reitores sobre negocios e dereitos humanos.

No parágrafo 2 da Introdución ao Informe final de 2011, Ruggie reitera o que adiantou en 2006 no seu primeiro informe: non se pode obrigar as empresas a respectar as normas internacionais en materia de dereitos humanos.

Segundo Ruggie, os dereitos humanos constituirían unha categoría especial de dereitos que só poden ser violados polos Estados e os seus funcionarios e non polas persoas privadas, salvo certos crimes de guerra e crimes de lesa humanidade.

Con esta focaxe Ruggie cumpriu dilixentemente co esixido polas sociedades transnacionais: nada de normas internacionais de cumprimento obrigatorio para as grandes empresas.

En xuño de 2011 o Consello de Dereitos Humanos das Nacións Unidas aprobou por unanimidade os Principios elaborados por Ruggie, someténdose así á vontade do poder económico transnacional.

En marzo de 2012 Ruggie recibiu a xusta recompensa polo seu esforzado traballo a favor do poder económico transnacional: a mineira Barrick Gold, cun tremendo currículo en materia de violación de dereitos humanos, nomeouno membro da súa Xunta de Asesores en materia de Responsabilidade Social Empresarial. A Responsabilidade Social Empresarial, cabalo de batalla dunhas cantas organizacións non gobernamentais “politicamente correctas”. Responsabilidade empresarial que consiste, como dixo Milton Friedman, “… en incrementar os seus beneficios” (The social responsibility of business is to increase its profits).

Un caso similar dun funcionario internacional recompensado ao final do seu mandato cun cargo nunha empresa privada, entre moitos outros, ocorreu na Comisión Europea, que como todo o mundo sabe ou debería saber, é unha simple correa de transmisión das grandes transnacionais europeas[5], cuxo presidente saliente Barroso foi contratado por Goldman Sachs. A situación inversa ocorre aínda con maior frecuencia: altos dirixentes de grandes empresas catapultados a organizacións públicas internacionais. É o sistema que se deu en chamar de “portas xiratorias”. Que tamén funciona regularmente a nivel nacional.

A orientación proempresaria da Secretaría Xeral da ONU, desde hai tempo, púxose unha vez máis de manifesto no Informe da Secretaría presentado ao Consello de Dereitos Humanos nas súas sesións de setembro de 2012. O seu título: «Contribución do sistema das Nacións Unidas en conxunto á promoción do programa relativo ás empresas e os dereitos humanos e á divulgación e aplicación dos Principios Reitores sobre as empresas e os dereitos humanos (A/HRC/21/21)».

Todo o Informe se refire aos Principios Reitores elaborados por Ruggie, sobre os que o parágrafo 11 reitera o que xa se sabe: que deles “non se deriva ningunha nova obriga xurídica”. Dito doutro xeito que son de aplicación VOLUNTARIA. O mesmo que algunhas outras directrices doutros organismos mencionadas no mesmo Informe: as directrices voluntarias sobre a gobernanza responsábel da tenza da terra, a pesca e os bosques no contexto da seguridade alimentaria nacional; o Marco de Sostibilidade Revisado da Corporación Financeira Internacional; os Principios para as empresas sobre a protección dos nenos, elaborados polo Pacto Mundial xunto co Fondo das Nacións Unidas para a Infancia (UNICEF) e a organización Save the Children, tomando como base os Principios Reitores, etc. Nótese que, neste último caso, non se tomou como base a Convención dos Dereitos do Neno.

O Informe da Secretaría Xeral consagra a práctica (que comeza a estenderse, como se sinalou máis arriba) de suplantar as normas obrigatorias de dereito internacional referidas aos dereitos humanos fundamentais por Principios Reitores DE APLICACIÓN VOLUNTARIA e formaliza a renuncia do sistema das Nacións Unidas a lexislar especificamente na materia para as empresas transnacionais, pese á absoluta necesidade de facelo.

De xeito congruente, todo o Informe se refire aos Principios Reitores e non menciona nin unha soa vez os instrumentos xurídicos básicos do dereito internacional dos dereitos humanos: a Declaración Universal de Dereitos Humanos, a Carta das Nacións Unidas e os Pactos Internacionais de Dereitos Humanos.

Segundo se desprende do Informe, un dos mecanismos principais de promoción dos Principios Reitores é o Pacto Mundial (Global Compact) ao que nos referimos antes.

En xullo de 2011 o Consello de Dereitos Humanos, por resolución 17/4, creou o Grupo de Traballo sobre a cuestión dos dereitos humanos e as empresas transnacionais e outras empresas, co mandato promover os Principios Reitores elaborados por Ruggie e aprobados polo Consello ese mesmo ano. Non está previsto que o devandito Grupo reciba denuncias (é dicir, exclúense mecanismos de vixilancia e control como existen noutros Grupos de Traballo) nin que emprenda eventualmente tarefas de codificación de normas obrigatorias.

Entre as actividades desenvolvidas polo devandito Grupo de Traballo, en setembro de 2016 visitou México, un país onde a violación dos dereitos humanos alcanza magnitudes pavorosas.

Dado que o devandito Grupo de Traballo non ten mandato para exercer funcións de vixilancia e control e non está habilitado para recibir denuncias, a súa visita a México é totalmente inocua e inútil e serve máis ben para preservar a impunidade das elites políticas e económicas mexicanas.

No nivel subrexional a Decisión 24 da Comisión do Acordo de Cartaxena [6] do 31 de decembro de 1970, sobre o réxime común de tratamento aos capitais estranxeiros e sobre marcas, patentes, licenzas e regalías, tivo unha focaxe moi positiva desde o punto de vista do interese nacional e rexional. Mais a orientación foi cambiando con decisións posteriores, até a Decisión 291 de 1991, que marca definitivamente o xiro neoliberal.
O caso da lei francesa de 2017 guillotinada polo Consello Constitucional.

Despois de catro anos de debates, o Parlamento francés aprobou en febreiro de 2017 unha lei chamada do deber de vixilancia das sociedades transnacionais (loi nº 2017-399), tecnicamente imprecisa, pero que prevía sancións para as empresas transgresoras. Requirido pola dereita parlamentaria, o Consello Constitucional, sempre sensíbel ao lobby empresario, declarou inconstitucional a parte da lei que contemplaba sancións[7].

O certo é que en 2017, a catro anos da catástrofe de Rana Praza en Bangladesh, se teñen probas evidentes de que as grandes empresas transnacionais seguen gozando de total impunidade.

O intento en curso no Consello de Dereitos Humanos. En setembro de 2013 a delegación de Ecuador presentou ao Consello de Dereitos Humanos das Nacións Unidas unha Declaración Conxunta apoiada por uns 85 países para xerar un instrumento xuridicamente vinculante que estableza as responsabilidades das empresas transnacionais en materia de dereitos humanos. A devandita iniciativa foi apoiada por unhas 150 organizacións e movementos sociais de distintas rexións do mundo (http://www.treatymovement.com/statement), as que elaboraron en 2014 un Tratado Internacional dos pobos para o control das empresas transnacionais. (http://omal.info/spip.php?article6438).

Con relación á iniciativa de Ecuador, é imprescindíbel coñecer os antecedentes que mencionamos para anticipar e evitar as trampas que inevitablemente se tenderán, provenientes de gobernos, organizacións gobernamentais e non gobernamentais, para que a iniciativa se dilúa, fracase ou resulte nun novo gatopardismo: cambiar algo para que todo siga igual. E ter claras as principais cláusulas que debe ineludibelmente conter un Tratado internacional referido ás sociedades transnacionais que sexa realmente eficaz[8].

A iniciativa de Ecuador foi aprobada por unha minoría de Estados membros do Consello de Dereitos Humanos: 20 votos a favor sobre 47. Houbo 14 votos en contra e 13 abstencións.

Votaron a favor: Alxeria, Benin, Burkina Faso, China, O Congo, Costa do Marfil, Cuba, Etiopía, A India, Indonesia, Casaquistán, Quenia, Marrocos, Namibia, Paquistán, Filipinas, Federación Rusa, África do Sur, República bolivariana de Venezuelae Vietnam.

En contra: Austria, República Checa, Estonia, Francia, Alemaña, Irlanda, Italia, Xapón, Montenegro, República de Corea, Romanía, República de Macedonia, Reino Unido e os Estados Unidos de América.

Abstencións: Arxentina, Botswana, Brasil, Chile, Costa Rica, Gabon, Kuwait, República das Maldivas, México, Perú, Arabia Saudí, Serra Leoa e Emiratos Árabes Unidos.

Votaron en contra: Estados Unidos e todos os Estados de Europa occidental con representación no Consello. E de América Latina abstivéronse os Gobernos “progresistas” de Dilma Rousseff e de Cristina Kirchner, ademais de Chile, Costa Rica, México e Perú.

E o Goberno de Ecuador, autor da iniciativa, foi obxecto en decembro de 2016, de críticas por parte dun Grupo de Expertos en dereitos humanos das Nacións Unidas a raíz das medidas represivas do devandito goberno contra Acción Ecolóxica, unha ONG que apoia os indíxenas shuar que tratan de deter as actividades mineiras no que consideran as súas terras.

“É irónico”, engadiron os expertos, “que o mesmo goberno de Ecuador que encabeza o esforzo internacional positivo para facer que as empresas rendan contas a través dun tratado vinculante, estean reducindo o espazo para que os grupos locais lle pidan que rendan contas”[9].

O de Ecuador é un caso paradigmático da contradición entre o discurso e os feitos que caracteriza o populismo «progresista» ou “de esquerda”.

Agora está á orde do día a denuncia e a loita contra o Tratado Transatlántico ou Asociación Transatlántica para o Comercio e o Investimento (TTIP ou TAFTA), que negocian a Unión Europea e os Estados Unidos, contra o CETA (acordo comercial asinado por Canadá e a Unión Europea o 30 de outubro do 2016) e contra o TiSA (Acordo de comercio de Servizos). Se as elites dirixentes logran o seu obxectivo, as consecuencias serán extremadamente graves para as condicións de vida e de traballo das poboacións afectadas e implicarán unha aínda maior subordinación das institucións políticas e xurídicas nacionais ás estratexias devastadoras do poder económico transnacional.

Co apoio da maioría das elites políticas, o poder económico transnacional avanza neste terreo. En efecto: en febreiro de 2017 o Parlamento Europeo ratificou o CETA (Comprehensive Economic and Trade Agreement), co voto a favor dos conservadores, a maioría dos socialdemócratas e os liberais e o voto en contra da Esquerda Unitaria, os Verdes e algúns socialdemócratas.

Malia iso, a loita debe continuar e continúa.

O papel dos traballadores

Os traballadores deben desempeñar un papel decisivo nesta loita, que é unha loita contra o sistema capitalista. Porque o antagonismo principal no sistema capitalista é entre os explotadores, donos do capital nas súas diversas formas e os traballadores manuais e intelectuais, os explotados, que son os que producen os bens que constitúen o patrimonio material e inmaterial do xénero humano. Dito doutro xeito: os dous actores na contradición fundamental do sistema capitalista que consiste na propiedade privada dos instrumentos e medios de produción e de cambio, por unha banda, e a produción social, pola outra.

O patrimonio da humanidade creado polo traballo está cada vez máis desigualmente distribuído e cada vez peor xestionado polos que se quedan coa maior parte deste. Con tremendas consecuencias para as condicións de vida, ambientais, sanitarias, alimentarias, habitacionais, educacionais e culturais das grandes maiorías.

A devandita xestión catastrófica do patrimonio da humanidade non cómpre atribuíla á incompetencia de quen o administra, senón ao feito de que estes se guían por unha regra para eles invariábel: a obtención do máximo beneficio no mínimo de tempo, calquera que sexan as consecuencias para a humanidade a curto, medio e longo prazo.

De xeito que ademais do antagonismo principal entre os traballadores e os capitalistas existen outros que opoñen a estes últimos e á inmensa maioría da humanidade, antagonismos que non poden resolverse doutro xeito que socializando a propiedade e a xestión dos instrumentos e medios de produción, para que estes estean ao servizo de toda a humanidade e non sexan, en mans duns poucos, o instrumento da súa perda.

Isto implica que, xunto aos traballadores, deben participar desta loita os movementos sociais que reivindican diferentes dereitos humanos fundamentais (á saúde, á alimentación, a un medio ambiente san, á educación, a unha vivenda digna, á liberdade de expresión e de información, a unha democracia verdadeiramente representativa e participativa, etc., E por certo, a condicións de traballo decentes, a un salario digno e igual para homes e mulleres polo mesmo traballo) que mencionamos no curso deste escrito.

O antagonismo irredutíbel entre capitalistas e traballadores, propio do sistema capitalista, é o ingrediente obxectivo dunha loita consecuente e sen renuncias destes últimos. E da súa eventual capacidade para axudar ás grandes maiorías a superar as súas vacilacións, as súas tomas de posición inestábeis e pendulares e/ou oportunistas e paras atraelas a participar nun proxecto radical de transformación social.

Mais actualmente os traballadores están nunha posición de debilidade. En primeiro lugar para negociar as súas condicións de traballo fronte aos capitalistas por mor do que François Chesnais chama a “mundialización do exército industrial de reserva”[10], que ten diversos aspectos: a dispersión mundial da produción cara aos países con salarios máis baixos, xa sexa deslocalizando as propias plantas industriais ou delegando a produción a subcontratistas ou xestores locais; a ameaza da deslocalización da empresa da súa sede orixinaria se os traballadores non aceptan as condicións impostas pola patronal; a contratación de traballadores estranxeiros peor pagos (os chamados traballadores desprazados, institucionalizados pola Unión Europea, coa intervención do Consello, do Parlamento e da Comisión Europeas) e impoñendo a negociación por empresa, en lugar da negociación por sector ou por sindicato. Ao que hai que engadir os contratos precarios, a chamada “flexibilidade” laboral, o traballo a tempo parcial e a desigualdade dos salarios entre homes e mulleres polo mesmo traballo[11].

Ademais, un exame descarnado e sen compracencias dos feitos leva á conclusión de que a maioría os traballadores non están actualmente ideoloxicamente capacitados (debilidade de conciencia de clase) para desempeñar o seu papel protagonista nas loitas populares. Este déficit de conciencia de clase débese, por unha banda, ás condicións creadas polo mesmo capitalismo e, por outra, á extinción do que nalgún momento foi unha esquerda política cunha ideoloxía revolucionaria e que deixou un baleiro ideolóxico-político que até o de agora permanece case totalmente desocupado. Ou ocupado por distintas variantes do populismo, de dereita e de “esquerda” ou “progresista” que, nos seus discursos e nas súas prácticas políticas, agochan o carácter esencialmente nefasto do sistema capitalista e a imperiosa necesidade de superalo co impulso decisivo da loita de clases. Co agravante de que o populismo de dereita, utilizando a competencia entre os traballadores creada polo capitalismo mundializado[12], fomenta a división e a guerra entre traballadores nacionais e estranxeiros, pola cor da súa pel, pola súa relixión, etc.

O mesmo capitalismo contribuíu ao progresivo debilitamento da conciencia de clase co taylorismo ou “organización científica do traballo” e a súa aplicación na práctica, o fordismo, que se baseou na idea de facer do traballador un mecanismo máis na cadea de montaxe: o obreiro, en lugar de se desprazar para realizar a súa tarefa fica no seu sitio e a tarefa chega a el na cadea de montaxe. A velocidade desta última imponlle inexorabelmente ao traballador o ritmo de traballo.

O primeiro en aplicalo na práctica foi Henry Ford, a principios do século XX, para a fabricación do famoso Ford T. Este traballo embrutecedor esgotaba os obreiros, moitos dos cales optaban por deixalo.

Ante unha taxa de rotación (turn over) do persoal sumamente elevada Ford atopou a solución: aumentar verticalmente os salarios a 5 dólares por día, cousa que puido facer sen diminuír os beneficios dado o enorme aumento da produtividade e o pronunciado descenso do custo de produción que resultou da introdución do traballo en cadea. Os novos salarios nas fábricas de Ford permitiron aos seus traballadores converterse en consumidores, mesmo dos coches fabricados por eles.

Os traballadores, que non se sentían para nada interesados por un traballo repetitivo que non deixaba lugar a iniciativa ningunha pola súa parte, recuperaban fóra do traballo a súa condición humana (ou crían recuperala) como consumidores, grazas aos salarios relativamente altos que percibían.

Esta situación xeneralizouse nos países máis industrializados sobre todo logo da Segunda Guerra Mundial e de xeito moi circunscrito e temporal nalgúns países periféricos. É o que se chamou “o Estado de benestar”.

“O Estado de benestar non é, como se sente dicir con frecuencia, un Estado que enche as fendas do sistema capitalista ou que cicatriza a forza de prestacións sociais as feridas que inflixe o sistema. O Estado de benestar fíxase como imperativo manter unha taxa de crecemento, calquera sexa, sempre que sexa positiva e de distribuír compensacións co fin de asegurar sempre un contrapeso á relación salarial”[13].

É polo tanto certo que o “Estado de benestar” influíu profundamente na conciencia dos traballadores.

[Os traballadores] “… deron en aceptar a relación salarial e a división do traballo resultante. Contrariamente ao que esperaba o marxismo revolucionario, deixaron de cuestionar o paradigma capitalista, contentándose coa ambición máis modesta de mellorar a súa condición no seo do sistema. Iso significaba tamén que a súa esperanza de liberdade e de realización persoal radicaba no seu papel de consumidores. O seu obxectivo principal pasaba a ser o aumento dos seus salarios para poder consumir máis”[14].

O Estado de benestar rematou máis ou menos abruptamente coa caída da taxa de ganancia capitalista e a conseguinte caída dos salarios reais. Para dar un novo impulso á economía capitalista e reverter a tendencia decrecente da taxa de beneficios, comezou a xeneralizarse a aplicación da nova tecnoloxía (robótica, electrónica, informática) á industria e aos servizos[15].

De xeito que a nova tecnoloxía, a organización “científica” do traballo e o conseguinte aumento da intensidade do traballo, aínda manténdose o mesmo horario de traballo, incrementa o beneficio capitalista como plusvalía relativa (menos traballo necesario e máis traballo excedente).

E se aumenta a xornada laboral tamén aumenta o beneficio capitalista (plusvalía absoluta como a que o capitalista obtén durante a xornada normal de traballo) aínda que se manteña a mesma proporción entre traballo necesario e traballo excedente. Véxase Marx, O Capital, Libro I, sección 5, Cap. XIV (Plusvalía absoluta e plusvalía relativa).

A introdución das novas tecnoloxías requiría outra forma de participación dos traballadores na produción, que xa non podía reducirse á de meros autómatas. Había que modificar-perfeccionar o sistema de explotación, pois as novas técnicas, entre elas a informática, requirían distintos niveis de formación e de coñecementos, o que conduciu a que comezasen a esvaerse as fronteiras entre o traballo manual e intelectual.

É así como nace o ‘management’ nas súas distintas variantes, todas tendentes esencialmente a que os asalariados se sintan partícipes -xunto cos patróns- nun esforzo común para o benestar de todos.

Isto non implica a desaparición do fordismo, que segue vixente para as tarefas que non requiren cualificación e subsiste esencialmente na nova concepción da empresa: o control do persoal -una das pedras angulares da explotación capitalista- que se realiza fisicamente na cadea fordista de produción, continúa “acentuado” na era postfordista por outros medios. “Grazas ás tecnoloxías informáticas -escribe Lars Svendsen- a dirección pode vixiar o que os seus empregados fan no curso da xornada e cal é o seu rendemento”[16].

O novo ‘management’ apunta á psicoloxía do persoal. Os directores de persoal (ou Directores de Recursos Humanos) falan acerca da “creatividade” e do “espírito de equipo”, da “realización persoal polo traballo”, de que o traballo pode -e debe- resultar entretido (‘work is fun), etc., e publícanse manuais sobre os mesmos temas. Mesmo se contratan ‘funsultants’ou ‘funcilitators’ para que introduzan na mente dos traballadores a idea de que o traballo é entretido, de que é comoun xogo (‘gamification’ -do inglés ‘game’- do traballo)[17].

Se preguntase aos asalariados se están satisfeitos no seu traballo moitos responderán que si, que se non traballasen a súa vida carecería de sentido. E isto vale mesmo para quen realiza as tarefas máis simples.

Na cadea fordista a empresa apodérase do corpo do traballador; co novo ‘management’ apodérase do seu espírito.

“As motivacións e os obxectivos do empregado e da organización presúmese que están en perfecta harmonía: O novo ‘management’ alma de cada empregado. En lugar de impoñerlle unha disciplina desde o exterior, motívao desde o interior” (Svendsen).

“A explotación material debe agocharse tras a explotación non material e obter por novos medios o consenso dos individuos. A acumulación do poder político serve como pantalla da acumulación das riquezas. Xa non só se apodera da capacidade de traballo, senón da capacidade de xulgar e de pronunciarse. Non se suprime a explotación, senón a conciencia desta”[18].

Co ‘management’ procúrase que o traballador de “colo branco”, que é -ou tende a ser- maioritario nas países máis industrializados, centre a súa vida como persoa no seo da empresa e encha o seu tempo “de lecer” fóra dela -orientado pola moda e a publicidade- como consumidor de obxectos necesarios e innecesarios [19] e de distinto tipo de entretementos alienantes, como espectador de deportes mercantilizados, de series televisivas, como adicto a xogos electrónicos (verdadeiro flaxelo contemporáneo), etc., na medida en que llo permitan os seus ingresos reais e os créditos que poida obter (e que, en tempos de crises, non pode reembolsar).

Dito doutro xeito, o sistema capitalista no seu estado actual trata de superar as súas contradicións insolúbeis inherentes á apropiación polos donos dos instrumentos e medios de produción e de cambio de boa parte do traballo humano social (plusvalía) apoderándose da maior parte do crecente tempo libre social (distribución desigual do tempo libre social gañado co aumento da produtividade) para “poñer plustraballo”, como escribe Marx nos Elementos fundamentais para a crítica da economía política (Grundrisse) e apoderándose tamén do escaso tempo libre particular que lles queda a quen traballa, mercantilizándoo como obxecto de consumo.

De xeito que pode dicirse que a escravitude asalariada propia do capitalismo, que puido entenderse limitada só á xornada laboral, agora esténdese a TODO O TEMPO da vida dos asalariados. Dalgún xeito, desapareceu a diferenza entre a escravitude como sistema prevalecente na antigüidade (o escravo ao servizo do amo de xeito permanente) e a escravitude asalariada moderna.

A acción do capitalismo para debilitar a conciencia de clase dos traballadores non foi contrarrestada pola esquerda tradicional (partidos socialdemócratas e comunistas) que foron pasando con armas e bagaxes a un morno reformismo, cando non a unha franca política pro-sistema, abandonando toda proposta revolucionaria[20].

O espectáculo frustrante da incapacidade da esquerda -ou da autodenominada esquerda- en todo o mundo para promover entre as masas populares unha alternativa de transformación radical ao sistema actualmente vixente co fin de lograr que estas asuman a devandita alternativa e sexan as protagonistas do cambio, suscita a cuestión de en que medida algunhas variantes das culturas e ideas das clases dominantes contaminan a esquerda, o que explicaría, polo menos en parte, a súa impotencia crónica.

Cando dicimos esquerda estámonos referindo á esquerda tradicional xeralmente representada polos partidos comunistas, os que aínda sobreviven en proceso de lenta agonía despois de decenios e que, agás excepcións, viraron a un franco reformismo e tamén ás distintas variantes da chamada “esquerda crítica” (‘neos’ algunha cousa).

Esta esquerda pretende disimular a súa impotencia apoiando e gabando acriticamente algúns gobernos “progresistas” de América Latina, tratando de obter rédito dun acontecemento que puido ser transcendente pero que lamentabelmente non o foi como o Goberno Tsipras-Siryza en Grecia ou atribuíndo virtudes case máxicas a un feito menor, como o xurdimento dun novo líder nun partido político.

Esas correntes móstranse agora máis discretas fronte a Podemos, coa súa ideoloxía populista[21], as inclinacións caudillistas da súa dirección e as súas estratexias políticas ambiguas e oportunistas.

A posta entre paréntese da idea de loita de clases, a falta de obxectivos anticapitalistas e as tendencias caudillistas que caracterizan o populismo de esquerda non son unha exclusividade de Podemos e dos gobernos chamados progresistas que quedan en América latina.

Mélenchon, nas recentes eleccións francesas, malia a súa atractiva retórica, mostrou claramente que padece deses tres defectos estruturais xerados polas ideas populistas de “esquerda”.

O populismo de “esquerda” inspira a acción política das autodenominadas esquerdas en moitas partes do mundo. É unha ideoloxía que afunde as súas raíces en distintas expresións ideolóxicas e culturais, entre elas en Foucault, quen fala dun poder disciplinante e represor que se exerce nos cárceres, nos hospitais, psiquiátricos ou non, nas escolas, nas fábricas, sobre os presos, sobre os estudantes, sobre os esquizofrénicos, paranoicos, maníacos depresivos, etc., ou catalogados como tales e sobre os traballadores.

Foucault non fai maior distinción entre eses distintos tipos de “poderes disciplinantes” e o que se exerce sobre os asalariados nunha empresa, o que o leva a ignorar a explotación capitalista e a loita de clases.

Os seus seguidores sosteñen que fronte a eses poderes a resposta é a “transgresión”. Que pode consistir en practicar sexo en público nunha Facultade de Socioloxía (ocorreu en Bos Aires) ou mexar na rúa (Águeda Bañón, directora de comunicación do Concello de Barcelona. https://www.dolcacatalunya.com/2015/06/vean-a-agueda-banon-nueva-directora-de-comunicacion-del-ayuntamiento-de-barcelona/).

Foucault considera que se axustar a un método para analizar os feitos tamén forma parte do “poder disciplinante”. Fiel a esta idea , Foucault incorreu nun “caos expositivo” coherente coa súa idea da liberdade, que debe consistir en liberar o pensamento de todas as ataduras, entre elas as que impón un pensamento metódico e racional baseado na análise rigorosa dos feitos.

Pero ao levalo á práctica Foucault caeu nunha contradición: ao expoñer non explica, non demostra nin proba as súas afirmacións. De xeito que toda a súa argumentación, ademais de ser arbitraria, se basea no principio de autoridade: é así porque o digo eu. É o que el fixo, divagando libremente e afirmando sucesivamente unha cousa e a contrario. É o método que empregan non poucos “politólogos” e “opinólogos” progresistas. Con relación a isto último pode verse a Introdución do meu libro citado a continuación.

Ocupámonos de Foucault no noso libro El papel desempeñado por las ideas y culturas dominantes en la preservación del orden vigente, Editorial Dunken, Bos Aires, páxs. 56 a 91, onde conclúo que “as ideas de Foucault, cambiantes, confusas e crípticas, lévannos a un beco sen saída fronte ao sistema dominante”.

Outra fonte de inspiración dos populistas de esquerda, aos que se remiten regularmente, son os economistas neokeynesianos, como Stiglitz e Krugman, entre outros, de quen nos ocupamos no Capítulo II titulado “As teorías económicas xustificantes da orde capitalista vixente”, do libro antes citado. Tamén nos referimos a Foucault e aos economistas no capitalismo por dentro, Capítulo II. (http://jussemper.org/Inicio/Recursos/Info. econ/Resources/ATeitelbaum_Capitalismo_por_dentro.pdf).

De xeito que cómpre concluír que a loita por desmantelar o poder das sociedades transnacionais é difícil e complexa, esixe excluír un optimismo inxenuo que pode desorientar a opinión pública e require encadrala claramente no obxectivo de abolir o sistema capitalista. E que debe ter como protagonista principal, polas razóns que se deron, a clase traballadora de cada país e constituída nunha fronte única internacional.

____________________________________________________________________________

Notas:

[1] Teitelbaum, “Un Tribunal para castigar los crímenes internacionales” http://www.alainet.org/es/active/173. 11/2/1998 e “La nueva Corte Penal Internacional” http://www.alainet.org/es/active/1889, 11/4/2002.

[2] Nun traballo noso, La crisis actual del derecho al desarrollo, Instituto de Dereitos Humanos da Universidade de Deusto, Bilbao, 2000, Caderno Nº 11, páxs. 62 a 72) referímonos á regresión nos últimos anos (atribuíbel en gran parte á presión do poder económico e ao servilismo das elites políticas) das normas laborais, tanto internacionais como nacionais e nomeadamente á eliminación das medidas de protección para as mulleres no emprego. A el nos remitimos.

[3] Asociación Americana de Xuristas, Centro Europa-Terceiro Mundo: “Las actividades de las sociedades transnacionales y la necesidad de su encuadramiento jurídico”. Seminario internacional e interdisciplinario celebrado en Celigny, Suíza, o 4 e 5 de maio de 2001. 42 páxinas. Folleto publicado en Xenebra en xuño de 2001. Outras publicacións sobre o mesmo tema: AAJ-CETIM, Prevención y sanción de las violaciones a los derechos económicos, sociales y culturales y al derecho al desarrollo. El problema de la impunidad (Actas dos seminarios realizados na sede das Nacións Unidas en Xenebra en novembro de 1996 e na Universidade Carlos III de Madrid en abril de 1997), 145 páxinas; Empresas transnacionales y derechos humanos. Estudios de casos. 176 páxinas. Ano 2000; ¿Las Naciones Unidas harán respetar a las sociedades transnacionales las normas internacionales en materia de derechos humanos?, 40 páxinas. Xullo 2002; Propuesta de enmiendas al Proyecto de normas sobre la responsabilidad en materia de derechos humanos de las sociedades transnacionales y otras empresas comerciales del Grupo de Trabajo sobre las sociedades transnacionales. 28 páxinas. Xullo 2003.

[4] International Chamber of Commerce, Organisation Internationale des Employers, Joint views of the IOE and ICC on the draft “Norms on the responsibilities of transnational corporations and other business enterprises with regard to human rights”. www.iccwbo.org . Véxase tamén Corporate Europe Observatory (CEO), Shell Leads International Business Campaign Against UN Human Rights Norms. CEO Info Brief, March 2004.

[5] Un foro dos 50 patróns das máis poderosas transnacionais europeas que funciona co nome de Mesa Redonda dos Industriais Europeos (ERT). Véxase o parágrafo “Las sociedades transnacionales y la Unión Europea” do meu libro La armadura del capitalismo. El poder de las sociedades transnacionales en el mundo contemporáneo. Editorial Icaria, España, xaneiro 2010. Páxs. 220 a 227.

[6] Acordo celebrado entre un grupo de países andinos en 1969.

[7] Observatoire des multinationales, Quand le Conseil constitutionnel se fait le gardien des intérêts des grandes entreprises. http://multinationales.org/Quand-le-Conseil-constitutionnel-se-fait-le-gardien-des-interets-des-grandes Interview exclusive de Bernard Thibault, La future loi sur le devoir de vigilance des multinationales. http://cgt.fr/La-future-loi-sur-le-devoir-de.html

[8] En xuño de 2014 contribuímos aos traballos das ONG en relación con esta nova tentativa de encadrar xuridicamente as STN cun documento de 42 páxinas titulado “Algunas cuestiones a tener en cuenta para un proyecto de tratado de cumplimiento obligatorio para las sociedades transnacionales” http://www.argenpress.info/2014/06/algunas-cuestiones-tener-en-cuenta-para.html; https://business-humanrights.org/es/algunas-cuestiones-a-tener-en-cuenta-para-un-proyecto-de-tratado-de-cumplimiento-obligatorio-para-las-sociedades-transnacionales. Tamén fue publicado no Boletín electrónico do CADTM..

É preciso ter absolutamente claro que un proxecto de Tratado debe ineludibelmente conter, entre outras cousas:

1) O recoñecemento da obriga das sociedades transnacionais de respectar as normas internacionais en materia de dereitos humanos (económicos, e sociais e culturais en particular) e da súa responsabilidade civil e penal no caso de incorrer en violacións a estes;

2) A responsabilidade solidaria das STN polas actividades violatorias dos dereitos humanos dos seus filiais de feito ou de dereito e dos seus provedores, subcontratistas e licenciatarios;

3) A responsabilidade civil e penal dos dirixentes das sociedades transnacionais (xerentes, membros do Directorio ou do Consello de Administración) facultados estatutariamente para tomar decisións en nome da empresa;

4) A primacía dos dereitos humanos e do interese público sobre o interese económico particular en materia de saúde, de alimentación (incluída a auga potábel), de educación e de vivenda, previndo e impedindo a formación de oligopolios e monopolios privados nesas esferas;

5) A prohibición de patentar formas de vida e establecer un dereito de preferencia do dominio público sobre os inventos e descubrimentos fundamentais para a saúde;

6) A obriga das STN de pagar aos seus provedores e subcontratistas prezos razoábeis polos seus produtos e servizos de maneira que estes poidan pagar salarios decentes aos seus empregados e traballadores que lles garantan a eles e ás súas familias un nivel apropiado de vida, ofrecerlles boas condicións de traballo e, ao mesmo tempo, obter marxes adecuadas de beneficios. As regalías percibidas polas STN dos licenciatarios deben manterse dentro de niveis razoábeis;

7) Co fin de garantir a liberdade de expresión e o dereito a unha información obxectiva e imparcial, a prohibición da formación de sociedades ou acordos interempresarios, etc., entre empresas de comunicación e outros sectores de actividades industriais, comerciais e financeiras;

8) A prohibición para o persoal de seguridade das STN, os seus provedores, subcontratistas e licenciatarios de actuar fóra do recinto da empresa para a cal traballan;

9) A prohibición para as STN, os seus provedores, subcontratistas e licenciatarios de utilizar ao seu servizo as forzas armadas ou de seguridade do Estado, e de contratar milicias privadas;

10) As STN deben respectar todas as normas internacionais e nacionais que prohiben a discriminación e deben aplicar a discriminación positiva, cando esta está prevista nas normas e/ou regulamentacións, etc;

11) A corrupción activa e pasiva debe ser severamente sancionada; nas funcións públicas debe ser totalmente erradicado o conflito de intereses e debe establecerse a obriga de respectar un lapso prolongado entre o cese do desempeño dun cargo público e a prestación de servizos para empresas privadas;

[9] XENEBRA (30 de decembro de 2016) - Un grupo de expertos* en dereitos humanos das Nacións Unidas criticaron as medidas represivas do Goberno do Ecuador para asfixiar a sociedade civil, tras a emisión dunha orde de peche dunha ONG que apoia os dereitos ambientais e indíxenas.

O 18 de decembro, Acción Ecolóxica pediu unha Comisión de Paz e Verdade para explorar os atentados contra os dereitos indíxenas e ambientais. Dous días despois, o Ministerio de Medio Ambiente iniciou o proceso de disolución, dándolle ao grupo 24 horas para responder e dez días para presentar probas de defensa.

A medida contra Acción Ecolóxica prodúcese no medio dun conflito cos indígenas shuar que tratan de deter as actividades mineiras no que consideran as súas terras. O grupo de defensa, que apoiou verbalmente os manifestantes indíxenas, é o último dunha serie de organizacións afectadas polo goberno.

O grupo de expertos independentes exhortou as autoridades ecuatorianas a revogar a decisión e reformar a lexislación que está utilizando para disolver os grupos.

Os expertos da ONU xa criticaron ao goberno por disolver grupos como Pachamama e a Unión Nacional de Educadores, e intentar tamén pechar a ONG Fundamedios nos últimos tres anos. “Parece que o goberno de Ecuador está disolvendo sistematicamente as organizacións cando se volven demasiado vogais ou desafían a ortodoxia oficial”, indicaron. “Esta estratexia de asfixiar a sociedade civil desenvolveuse a través de dúas decretos -16 e 739- que outorgan ás autoridades poderes para disolver unilateralmente calquera tipo de organización”.

Os expertos advertiron que “as consecuencias directas son o silenciamento progresivo de calquera grupo que desafía ou ofrece ideas alternativas ás do goberno e, polo tanto, reduce a visibilidade da situación das persoas vulnerábeis e marxinadas”, sinalaron.

“Esta última medida infrinxe unha vez máis os estándares internacionais de dereitos humanos, incluíndo o exercicio lexítimo da liberdade de asociación2, dixeron os expertos. “Mostra un desprezo sistemático polos reiterados chamamentos da comunidade internacional para poñer fin ás medidas represivas contra os grupos de dereitos humanos”.

“Disolver grupos é o tipo máis severo de restrición á liberdade de asociación”, sinalaron. Os expertos pediron ao goberno que garanta que todos os membros de grupos, en particular os que defenden os dereitos humanos, poidan exercer plenamente os seus dereitos á liberdade de expresión, asociación e reunión pacífica, incluíndo a súa capacidade de criticar as políticas e prácticas gobernamentais.

Os Relatores Especiais da ONU renovaron unha oferta de asistencia técnica ao Goberno ecuatoriano para reformar a lexislación restritiva vixente.

(*) Os expertos: o Sr. Maina Kiai, Relator Especial sobre o dereito á liberdade de reunión pacífica e de asociación; o Sr. David Kaye, Relator Especial sobre a promoción e protección do dereito á liberdade de opinión e de expresión; o Sr. Michel Forst, Relator Especial sobre a situación dos defensores de dereitos humanos; o Sr. John H. Knox, Relator Especial sobre a cuestión das obrigas en materia de dereitos humanos relativas ao goce dun medio ambiente seguro, limpo, san e sustentábel; e a Sra. Vitoria Lucia Tauli-Corpuz, Relatora Especial sobre os dereitos dos pobos indíxenas.

[10] Chesnais, La lucha de clases en Europa y las raíces de la crisis económica mundial. http://www.herramienta.com.ar/revista-herramienta-n-49/la-lucha-de-clase...

[11] Teitelbaum, El capitalismo vampiriza y mata. http://jussemper.org/Inicio/Recursos/Info.%20econ/Resources/TeitelbaumCapitalismoVampiriza.pdf

[12] O economista francés François Chesnais no limiar ao libro de Claude Pottier Les multinationales et la mise en concurrence des salariés escribe: “Os grupos industriais multiplican as experiencias tecnolóxicas e de organización que lles permiten obter niveis de produtividade elevados nos NIP (novos países emerxentes) e en Europa do Leste. Estes non son exactamente os mesmos que nos países de orixe, pero son moito máis elevados que antes e aumentan constantemente”… “buscan sacar vantaxe da situación extraordinariamente favorábel que lles ofrece esa converxencia ‘milagrosa’ entre o aumento da produtividade e o mantemento de disparidades moi acentuadas en materia de salarios, de condicións de traballo (seguridade e hixiene) e de niveis de protección social”…

“Os países chamados ‘en desenvolvemento’ sempre representaron para as empresas dos países industriais do centro do sistema capitalista mundial unha reserva de man de obra coa que poden contar segundo as súas necesidades, ao ritmo e na escala que lles convén. Durante a fase (1950-1975) de crecemento rápido das economías aínda autocentradas e de produción fordista, fixo falta ‘importar’ esa man de obra, organizar os fluxos migratorios cara ás metrópoles industriais. Era xa unha forma de establecer a competencia entre os asalariados, pero con límites estritos. As relacións políticas e sociais internas impedían excluír completamente os inmigrantes dos sistemas de protección social. Separadamente da construción, as normas de seguridade eran as mesmas para todos os traballadores. Para defender os salarios dos traballadores máis cualificados, os sindicatos víronse obrigados, aínda que non estivesen realmente interesados niso, a defender os salarios dos traballadores inmigrantes non cualificados. A nova configuración da competencia entre os traballadores é completamente diferente. As empresas van ao encontro do exército de reserva de traballadores para explotalos in situ, alí onde viven. Aprovéitanse da disciplina política, da competencia local entre os traballadores, e das condicións de baixo custo da reprodución da forza de traballo nos países de implantación. A converxencia dos niveis de produtividade permite ás empresas internacionalizar a competencia entre os traballadores, tomando como referencia os niveis de salario e de protección social máis baixos. Ao mesmo tempo redúcense as necesidades de man de obra inmigrante. As implicacións deste proceso só comezan a discutirse e analizarse. Mentres iso non comece a facerse, será difícil dicir, máis aló das análises macroeconómicas mundiais relativas aos becos sen saída a que conduce este esquema de acumulación, como deben actuar os asalariados dos países industrializados, os seus sindicatos e os partidos que aínda queren defender os intereses dos explotados alí onde estes estean”.

Este parágrafo de Chesnais permite comprender mellor o papel negativo das sociedades transnacionais, que dá lugar a problemas sociais para os que aínda falta formular respostas acertadas e coherentes. (Do libro de Teitelbaum La armadura do capitalismo. El poder de las sociedades transnacionales en el mundo contemporáneo. Editorial Icaria, 2010, páxs. 95-96).

[13] Dominique Meda, Le travail, une valeur en voie de disparition. Ed. Aubier, París, 1995,

páx. 135.

[14] Lars Svendsen, Le travail. Gagner sa vie, à quel prix? Editions Autrement, París, setembro

2013, páx. 140.

[15] “… En toda a historia do capitalismo, desde a gran revolución industrial de fin do século XVIII até os nosos días, o sistema económico desenvolveuse por movementos sucesivos de investimentos e de innovacións tecnolóxicas. Eses movementos parecen principalmente vinculados ás dificultades inherentes ao proceso de acumulación do capital: este, nun momento dado, atráncase e todo se cuestiona: a regulación, os salarios, a produtividade. A innovación tecnolóxica é un xeito de saír da crise, pero non vén soa: esta afecta directamente, ás veces, ao nivel do emprego, sempre a organización do traballo e o control exercido polos traballadores sobre o seu oficio e sobre os seus instrumentos de traballo e polas súas organizacións sobre o nivel dos salarios, sobre a disciplina no traballo e a seguridade laboral…”. Alfred Dubuc, “Quelle nouvelle révolution industrielle?” en: Le plein emploi à l’aube da nouvelle révolution industrielle. Publicación da Escola de Relacións Industriais da Universidade de Montreal, 1982. https: //papyrus.bib.umontreal.ca/jspui/handle/1866/1772

[16] Un estudo detallado da organización do traballo nas empresas que incorporaron a robótica pódese atopar en Benjamín Coriat, Latelier et le robot. Essai sur le fordisme et la production de masse à l’age de l’électronique. Edicións Christian Bourgois, Francia. 1990. Sobre o mesmo tema: de Michel Freyssenet, Trabajo, automatización y modelos productivos. Grupo Editorial Lumen, Arxentina 2002.

[17] Véxase, no sitio http://www.changeisfun.com/about/leslie.html, a exemplar biografía e bibliografía de Leslie Yerkes, presidente de Catalyst. A súa biografía comeza así: “A especialidade de Leslie está axudando as organizacións a converter os retos en oportunidades. A súa filosofía é simple: A xente é basicamente boa, ben intencionada, valente e capaz de aprender, e o traballo de Leslie consiste en proporcionar un marco no que a xente pode recorrer aos seus propios recursos internos para atopar solucións creativas”.

[18] Hans Magnus Enzensberger, Culture ou mise en condition? Collection 10/18, París 1973,

páxs. 18-19.

[19] É o chamado efecto de demostración ou de imitación, que no plano económico foi formulado por James Stemble Duesenberry, quen se refire á tendencia dos membros dun grupo social a imitar os comportamentos de consumo da capa de maiores ingresos dese mesmo grupo ou da capa inmediatamente superior para tratar de identificarse con estes últimos (Duesenberry, James, Income, Saving and the Theory of Consumption Behaviour. Harvard University Press, 1949). A moda e as marcas promoven ese efecto. Nun plano máis xeral, chámase tamén efecto de demostración ou de imitación ao feito de que as clases populares (polo menos unha boa parte delas) tendan a imitar os modos de pensar e os comportamentos das elites dirixentes. Mesmo, en non poucos casos, tentar de copiar os comportamentos delituosos das elites (todos rouban eu tamén), coa crenza de que, como aquelas, se beneficiarán de impunidade.

[20] Unha das consecuencias da dereitización da esquerda tradicional e da recuperación de parte do seu electorado polo populismo de “esquerda” foi a virtual desaparición dos traballadores nas representacións parlamentarias. E nos últimos decenios a curva da devandita representación é descendente até ser actualmente, no que se refire aos traballadores, case nula. As taxas máis altas corresponderon, nalgúns países, aos períodos en que os Partidos Comunistas tiñan unha bancada parlamentaria numerosa que incluía a moitos traballadores e en que os partidos socialdemócratas tiñan nas súas fileiras unha proporción relativamente alta de traballadores, o que se reflectía parcialmente na súa representación parlamentaria. Agora os Partidos Comunistas están reducidos á mínima expresión e culminou o divorcio entre os partidos socialdemócratas e as clases traballadoras. Por exemplo en Francia, na primeira Asemblea Nacional da posguerra, onde o partido Comunista tiña 150 deputados sobre 522, os obreiros e empregados representaban o 18,8% dos deputados, a taxa máis alta desde a creación da Asemblea Nacional en 1871. Xa en 1958 esa taxa diminuíra ao 4%, en 1967 subiu ao 9% e en 2012 era do 2%. Mentres que na sociedade francesa os obreiros e empregados constitúen case o 50% da poboación activa. Arredor do 80% dos deputados franceses que entraron ao Parlamento en 2007 e 2012 procedían das categorías superiores da poboación (industriais, xefes de empresas, profesións liberais, cadros superiores, etc.), categorías que constitúen entre o 13 e o 14% da poboación. No Parlamento Europeo sobre 766 deputados o 0.4% son obreiros e o 1.4% empregados (http://geopolis.francetvinfo.fr/qui-sont-les-766-deputes-europeens-26227). En Arxentina, o pico máis alto de presenza obreira na Cámara de Deputados alcanzouse en 1973 co 6.7% e en 2010 era do 1 por cento (http://www.icso.cl/images/paperss/decimo.pdf).Un cadro estatístico, tomado de enquisas realizadas polo Instituto de Investigación das elites parlamentarias da Universidade de Salamanca, proporciona os seguintes datos da porcentaxe de deputados de orixe obreira ou artesá nalgúns países de América Latina: Arxentina 2.2%; Bolivia 11.2; Chile 4.6; Uruguai 8.3 e Brasil 0.8%.

No Estado español, o 95% dos deputados electos nos comicios do 20 de decembro de 2015 teñen nivel universitario (Partido Popular 99%, PSOE 96%, Podemos 88%, Cidadáns 93% e outros chegan ao 100%). Información publicada en El País (España), páx. 19, o 27/12/2015. Pódese dicir entón que a taxa de representación das capas socioeconómicas nos parlamentos está investida con relación á realidade social. Noutras palabras, as capas sociais máis ricas e menos numerosas están sobrerrepresentadas e as máis modestas e numerosas están sobrerrepresentadas. Hai pois, para o exercicio da función parlamentaria, un proceso de recrutamento selectivo e de clase que pasa polas instancias políticas (tanto de dereita como de esquerda) e polos grupos corporativos economicamente máis fortes.

Cando a mediados de xaneiro de 2016 se inauguraron as sesións do Parlamento español, os deputados de Podemos que, como os dos outros partidos, son moi maioritariamente de extracción burguesa, presentáronse con vestimentas marcadamente ‘negligés’, o que suscitou moitos comentarios nos medios de comunicación. Este episodio deu lugar a que Iñigo Errejón, alto dirixente de Podemos, declarase que "o parlamento que vimos onte parécese máis a España e isto é unha boa noticia para a democracia española". Típica interpretación populista da democracia.

[21] Podemos aparece identificado ou inspirado (como boa parte dos Gobernos ‘progresistas’ latinoamericanos) por teóricos do populismo ‘progresista’ ou ‘de esquerda’, como o arxentino Ernesto Laclau, recentemente falecido, e a súa esposa Chantal Mouffe. Corroborando esta afinidade ideolóxica, Iñigo Errejón de Podemos e Ch. Mouffe publicaron, a primeiros de 2016, un libro en colaboración co título Construir pueblo. Errejón dixo en outubro de 2015 (en diálogo con Mouffe por unha TV pública arxentina) que a lectura da razón populista de Laclau cambiou profundamente o seu xeito de pensar e afastouno do marxismo tradicional (minutos cinco e seis do vídeo https://www.youtube.com/watch?v=h7DxE3wVrAU).

Para unha análise do populismo de ‘esquerda’ e dos seus puntos de contacto co populismo de dereita, recomendamos a lectura dun breve traballo de Marcos Cynowiec: “A propósito del populismo de Laclau”, publicado en Argenpress en 2012 (http://www.argenpress.info/2012/09/aproposito-del-populismo-de-laclau.html). Extraemos do artigo de Cynowiec: “… O libro de Ernesto Laclau La razón populista é unha clara mostra de como se edifica unha mitoloxía política. Se o que atopamos frecuentemente no eido do pensamento político, son descricións das distintas formas nas que se configura o exercicio do poder social e político, así como a loita por conquistalo e mantelo, incluíndo o fenómeno populista, para Laclau non só se trata dunha descrición, certamente abstrusa, senón dunha vindicación desa forma de construción política. (…) É evidente que Laclau non distingue, ou non quere distinguir, entre rebeldía e revolución, entre o que foi un vendaval que sacudiu á humanidade co soño de construír unha sociedade libre da explotación do home polo home, onde fluíse a riqueza como un manancial, dando a cada un de acordo á súa capacidade e recibindo cada un de acordo á súa necesidade, e un populismo listo e servido pour epater le bourgeois… Nese marco o populismo de Laclau non sería, nos feitos, máis que un pobre intento de imaxinar unha épica liberadora, un desenvolvemento do movemento nacional e popular no seo do sistema capitalista, sen intentar transcendelo”.

____________________________________________________________________________

[Artigo tirado do sitio web Alainet, do 9 de xuño de 2017]

Volver

O papel da clase traballadora na loita contra as sociedades transnacionais

Novas relacionadas