Extractivismo no Antropoceno
No século actual, combater a expropiación capitalista da natureza e, nomeadamente, o extractivismo que domina cada vez máis o noso tempo, ademais de superar o actual sistema acumulativo, debe ser prioridade en todos os niveis e en todas as formas de loita social
Durante a última década e media, o concepto de extractivismo xurdiu como un elemento chave na nosa comprensión da crise ecolóxica planetaria. Aínda que o desenvolvemento das industrias extractivas a escala global foi parte integral do modo de produción capitalista desde os seus inicios, comezando coa expansión colonial do longo século XVI, isto adquiriu unha importancia mundial moito maior coa aparición da Revolución Industrial de finais do século XVIII e XIX, marcando o comezo da era do capital fósil. Con todo, foi só coa Grande Aceleración, que comezou a mediados do século XX e se estendeu até o presente, cando a expansión cuantitativa da produción global e da extracción de recursos en particular levou a unha transformación cualitativa na relación humana co Sistema Terra como tal. Isto deu lugar á Época Antropoceno na historia xeolóxica, na que os factores antropoxénicos (a diferenza dos non antropoxénicos) constitúen por primeira vez na historia da Terra os principais determinantes do cambio do Sistema Terrestre(1). No Antropoceno, o extractivismo converteuse nun síntoma central da enfermidade planetaria do capitalismo/imperialismo tardío, que ameaza a humanidade e os habitantes da Terra en xeral.
A Grande Aceleración é descrita dramaticamente polo Grupo de Traballo Antropoceno da Comisión Internacional de Estratigrafía en forma dunha serie de vinte e catro gráficos, cada un dos cales mostra unha curva en forma de pau de hóckey de expansión económica, esgotamento de recursos e sobrecarga de sumidoiros planetarios, representando unha aceleración e ampliación repentinas do impacto humano na Terra, similar ao famoso gráfico do pau de hóckey sobre os aumentos da temperatura media global asociado co cambio climático(2). Vista desta maneira, considérase que a Grande Aceleración puxo fin repentinamente á época do Holoceno dos últimos 11.700 anos de historia xeolóxica, dando paso á Época do Antropoceno e á actual crise planetaria.
Investigacións recentes demostraron dous períodos distintos nos que o uso de recursos globais (incluída toda a biomasa, os minerais, a enerxía de combustíbeis fósiles e a produción de cemento) aumentou moito máis rapidamente que as emisións globais de carbono: a primeira aceleración do uso de recursos ocorreu en 1950-1970 e a segunda aceleración en 2000-2015(3). A primeira aceleración dos recursos está asociada coa rápida expansión económica de América do Norte, Europa Occidental e Xapón despois da Segunda Guerra Mundial; A segunda aceleración dos recursos coincidiu co rápido crecemento de China, A India e outras economías emerxentes a partir do ano 2000. No caso dos países capitalistas ricos ou “economías desenvolvidas”, o uso de recursos per capita tendeu a estabilizarse nos últimos anos, aínda que permaneceu en niveis que van moito máis alá da sustentabilidade xeral desde unha perspectiva de límites ao crecemento. Con todo, gran parte desta aparente estabilización no uso de recursos naturais per capita no Norte Global debeuse á subcontratación da produción industrial mundial ao Sur Global, mentres que o consumo mundial de bens e servizos segue altamente concentrado no Norte Global, asociado cun “modo de vida imperial”(4). En 2016, o Informe sobre fluxos globais de materiais e produtividade de recursos do Programa das Nacións Unidas para o Medio Ambiente indicou que “desde 1990 houbo poucas melloras na eficiencia material global [é dicir, a eficiencia na extracción e o uso de materiais primarios por unidade de PIB]. De feito, a eficiencia empezou a diminuír ao redor do ano 2000”(5). A extracción global de materiais triplicouse nas catro décadas anteriores ao informe de 2016(6). Estas condicións deron nunha aceleración das presións extractivistas en rexións chave de todo o planeta, nomeadamente no Sur Global.
En moitos países do Sur Global, particularmente en América Latina e África, os produtos básicos, incluída a agricultura e os combustíbeis fósiles/minerais, dominan a economía de exportación, o que lembra unha época anterior. En 2019, as porcentaxes de produtos primarios nas exportacións do comercio de mercadorías alcanzaron o 67 por cento en Brasil e o 82 por cento tanto en Chile como en Uruguai. En Alxeria, a dependencia da exportación de combustíbeis fósiles é case total e agora representa o 94 por cento do valor das súas exportacións comerciais de mercadorías(7). En América Latina, en particular, a era de industrialización por substitución de importacións dos primeiros anos posteriores á Segunda Guerra Mundial, que promoveu a manufactura, foi substituída pola recente era de extracción acelerada de recursos e por unha nova dependencia dos produtos primarios, incluídos os. produtos agrícolas e combustíbeis/minerais. En 2017, as rendas dos recursos naturais (incluídos os minerais, o petróleo, o gas natural e as rendas forestais) representaron o 43 por cento do PIB na República do Congo(8). En África, a procura de recursos e novas terras agrícolas impulsou grandes acaparamentos de terras en todo o continente, posíbeis grazas ao fracaso do proceso de descolonización á hora de garantir os dereitos sobre a terra das poboacións indíxenas(9). Nas nacións insulares de todo o mundo, os dereitos de pesca e recursos sobre amplos territorios oceánicos foron cedidos a corporacións multinacionais a medida que os bens comúns do océano están a ser explotados intensivamente(10). As novas tecnoloxías levaron a unha carreira global por novos minerais raros, como no caso da minaría do litio(11). Actualmente está en marcha unha ampla financeirización da Terra, na que as finanzas internacionais con sede no Norte Global están a asumir a mercantilización e a xestión dos servizos ecosistémicos, principalmente no Sur Global(12).
Esta aceleración da extracción de recursos e da infraestrutura extractiva tampouco non se limita simplemente á periferia da economía mundial capitalista. Os Estados Unidos son agora os maiores produtores de petróleo do mundo, así como os maiores consumidores de petróleo do mundo. Hai 730.000 millas de oleodutos e gasodutos en todo o mundo, o que equivale a trinta veces a circunferencia da Terra. Só os Estados Unidos e Canadá contan cunhas 260.000 millas de oleodutos de combustíbeis fósiles, máis dun terzo do total mundial(13). En Canadá, os produtos básicos representaron en 2019 o 43 por cento do valor das exportacións no comercio de mercadorías, mentres que en Australia foi o 81 por cento(14).
As consecuencias ecolóxicas de todas estas tendencias son catastróficas e esténdense desde a devastación da terra e as comunidades até o cambio climático e a destrución dun planeta habitábel para o home. Cincuenta anos despois de que o Club de Roma publicase o informe “Os límites do crecemento”, o esgotamento dos recursos segue o que se denominou o seu ameazador “escenario estándar”, co resultado de que a existencia mesma do planeta Terra como fogar da humanidade e de moitas outras especies está en perigo de extinción(15).
En América Latina en particular, estas condicións e os seus efectos sobre o terreo levaron ao desenvolvemento do extractivismo como un concepto crítico, que en discusións teóricas recentes adoitou adquirir un significado amplo, abranguendo amplos aspectos do capitalismo e formas de explotación. Numerosas análises académicas tentaron ampliar a noción para dar conta de todo o conxunto de problemas económicos, políticos, culturais e ecolóxicos dos tempos modernos, desprazando en gran medida o capitalismo mesmo, abranguendo cuestións tan variadas como a modernidade, a violencia, a produción, a explotación, a destrución ambiental, a dixitalización e as novas “ensamblaxes ontolóxicas” dos chamados “novos materialistas”(16). Para estes pensadores, o extractivismo é visto como a fonte insaciábel do impulso destrutivo e non reprodutivo da modernidade capitalista para mercantilizar e consumir toda vida e toda existencia, o que algúns teóricos chaman “extractivismo total” ou o “devorador de mundos”. Tales puntos de vista terminan desprazando o concepto crítico de acumulación de capital en si, así como desviando a atención das loitas populares moi concretas que ocorren a nivel do terreo contra o capital extractivista(17).
Por esta razón, o crítico ecolóxico uruguaio Eduardo Gudynas, destacado analista latinoamericano do extractivismo, insistiu en que o concepto se debe abordar en relación cos modos de produción/apropiación, dándolle ao extractivismo un significado moi definido dirixido ao desenvolvemento dunha ampla crítica político-económico-ecolóxica. Gudynas oponse especificamente ao que considera un enfoque académico laxo que agora propón “etiquetas vagas e ambiguas para o extractivismo como 'financeiro', 'cultural', 'musical' e 'epistemolóxico'”, creando infinitas fontes de confusión e eliminando o concepto desde a súa base na economía política e a crítica ecolóxica. “O extractivismo”, escribe, “non se pode usar como sinónimo de desenvolvemento ou mesmo dunha economía primaria exportadora. Non existe tal cousa como desenvolvemento extractivista…. Os extractivismos… non dan conta da estrutura e función de toda unha economía nacional, que inclúe moitos outros sectores, actividades e institucións”(18).
Pódese considerar que a propia teoría dos extractivismos de Gudynas, que será un tema central no que segue, xurdiu da ampla tradición histórico-materialista. Así, para comprender o significado da súa obra, é necesario situala dentro dunha tradición histórico-materialista máis ampla, remontándose á análise clásica de Karl Marx e Federico Engels, relacionado con cuestións de apropiación/expropiación da natureza, industrias extractivas e a ruptura metabólica. Desta maneira, é posíbel sentar as bases para unha crítica ao extractivismo no Antropoceno.
Marx e a expropiación da natureza
A noción de “industria extractiva” remóntase a Marx a mediados do século XIX. Dividiu a produción en catro esferas: industria extractiva, agricultura, manufactura e transporte. Para el, a industria extractiva constituía o sector de produción no que “o material para o traballo proporciónao directamente a natureza, como a minaría, a caza, a pesca (e a agricultura, pero só na medida en que comeza por romper o solo virxe)”(19). En xeral, Marx trazou unha liña entre a industria extractiva e a agricultura, na medida en que esta última non dependía de materias primas externas á agricultura, senón que era capaz de se desenvolver desde dentro, dadas as características reprodutivas da agricultura, en contraposición ás non reprodutivas. Isto, con todo, non lle impediu, na súa teoría da ruptura metabólica, considerar a agricultura industrial capitalista como expropiativa e en formas que agora chamamos extractivista.
Algúns dos comentarios máis críticos de Marx con respecto ao modo de produción capitalista están dirixidos á minaría como a industria extractiva por excelencia. Na súa análise da minaría do carbón no terceiro volume d’O Capital, trata o absoluto abandono das condicións dos mineiros do carbón, o que resulta nunha perda media de vidas de quince persoas ao día en Inglaterra. Isto levouno a comentar que o capital “malgasta seres humanos, traballo vivo, máis doadamente que calquera outro modo de produción, malgastando non só carne e sangue senón tamén nervios e cerebros”(20).
Mais os efectos destrutivos da industria extractiva e do capital en xeral, para Marx, non se limitaban ao malgasto de carne e sangue, senón que tamén se estendían ao malgasto de materias primas(21). Ademais, Engels, na súa carta a Marx, falou do “malgasto” de combustíbeis fósiles, e do carbón en particular(22).
En entrevistas que concedeu en resposta a movementos radicais e indíxenas contra o extractivismo, o presidente ecuatoriano Rafael Correa preguntou retoricamente: “Vexamos, señores marxistas, opúñase Marx á explotación dos recursos naturais?”. O que viña a dicir era que Marx non se opuxera ao extractivismo contemporáneo. En resposta, o economista ecolóxico Joan Martinez-Alier sinalou a famosa análise de Marx que indica que “o capitalismo conduce a unha 'fenda metabólica'”. O capitalismo non é capaz de renovar as súas propias condicións de produción; non substitúe os nutrientes, erosiona os solos, esgota ou destrúe os recursos renovábeis (como a pesca e os bosques) e non renovábeis (como os combustíbeis fósiles e os minerais)”. Sobre esta base, Martínez-Alier sostén que Marx, aínda que non viviu para ver o cambio climático global, “púxose ao lado da Xustiza Climática”(23). De feito, o extraordinario crecemento da crítica ecolóxica marxiana, baseada na análise de Marx n’O Capital sobre o “lado negativo, é dicir, destrutivo” da produción capitalista na súa teoría da ruptura metabólica, proporcionou ao mundo importantes coñecementos en todos os aspectos da crise planetaria contemporánea(24).
Na análise de Marx non só se recoñecía a expropiación de terras e corpos, senón que a terra mesma podía ser expropiada no sentido de que non se mantiñan as condicións da súa reprodución e os recursos naturais eran “roubados” ou “malgastados”.
A clave para unha análise histórica-materialista do extractivismo é a análise de Marx do que chamou “expropiación orixinal”, un termo que preferiu ao que os economistas políticos liberais clásicos chamaron “acumulación previa ou orixinal” (adoito traducida de maneira enganosa como “acumulación primitiva”)(25). Para Marx, “a chamada acumulación primitiva [orixinal]”, como subliñou repetidamente, non era acumulación en absoluto, senón máis ben expropiación ou apropiación sen equivalente(26). Seguindo o exemplo de Karl Polanyi –e en liña co argumento de Marx– tamén nos podemos referir á expropiación como apropiación sen reciprocidade(27). A expropiación foi evidente na confiscación violenta dos bens comúns en Gran Bretaña. Pero “os principais momentos da [chamada] acumulación primitiva” na era mercantilista, que proporcionaron as condicións para “a xénese do capitalismo industrial”, residiron na expropiación de terras e corpos a través da “conquista e saqueo” colonial de toda área externa/periferia da emerxente economía capitalista mundial. Isto estaba asociado, segundo escribiu Marx, coa “extirpación, escravitude e enterro en minas da poboación indíxena” nas Américas, todo o comercio transatlántico de escravos, a brutal colonización da India e unha drenaxe masiva de recursos/excedentes das áreas colonizadas que alimentaban o desenvolvemento europeo(28).
Para esta análise foi crucial a coidadosa distinción que fixo Marx entre apropiación, entendida no seu sentido máis xeral como a base de todas as formas de propiedade e de todos os modos de produción, e esas formas particulares de apropiación, tales como a expropiación con fins de lucro e a explotación salarial que caracteriza o réxime do capital. Marx concibiu a apropiación en xeral como algo arraigado na libre apropiación da natureza e, por tanto, como un prerrequisito material da existencia humana, que conduce á formación de diversas formas de propiedade, sendo a propiedade privada só unha desas formas, que chegou a ser dominante só baixo o capitalismo. Este enfoque teórico histórico xeral deu orixe ao concepto de Marx do “modo de apropiación” subxacente ao modo de produción(29). Estas distincións xogarían un papel importante nos seus escritos etnolóxicos posteriores e na súa identificación coa resistencia activa á expropiación das terras das comunidades indíxenas en Alxeria e outros lugares(30).
Na análise de Marx non só se recoñecía a expropiación de terras e corpos, senón que a terra mesma podía ser expropiada no sentido de que non se mantiñan as condicións da súa reprodución e os recursos naturais eran “roubados” ou “malgastados”(31). Este foi particularmente o caso do capitalismo, no que a apropiación da natureza xeralmente tomou unha forma clara e expropiativa. Na análise de Marx, considerábase que a libre apropiación da natureza polas comunidades humanas, que constitúe a base de toda produción, se metamorfoseara baixo o capitalismo na forma máis destrutiva dun "agasallo gratuíto da natureza ao capital", que xa non estaba orientado principalmente á reprodución da vida, a terra e a comunidade como un todo en última instancia indivisíbel, senón máis ben dedicado unicamente á valorización do capital(32). O roubo da Terra e a ruptura metabólica —ou a “ruptura irreparábel no proceso interdependente do metabolismo social” entre a humanidade e a natureza— estaban, por tanto, estreitamente entrelazados(33). Aínda que algúns teóricos contemporáneos tentaron definir o extractivismo como simplemente a non reprodución da natureza, é máis significativo teoricamente ver isto en liña coa ecoloxía marxista en termos do que Marx chamou o roubo ou expropiación da natureza, do cal o extractivismo é simplemente unha forma particularmente extrema e crucial.
Gudynas e o excedente extractivista
Estes fundamentos conceptuais que xorden da crítica ecolóxica clásica de Marx permítennos apreciar máis plenamente as ideas innovadoras sobre o extractivismo proporcionadas por Gudynas no seu recente libro Extractivisms. Un punto de partida crucial na súa análise é o concepto de modos de apropiación. No seu traballo pioneiro de 1985 Underdeveloping the Amazon, o sociólogo ambiental Stephen G. Bunker introduciu a noción de “modos de extracción” para abordar a cuestión da industria extractiva e o seu carácter non reprodutivo, contrastándoa co concepto máis amplo de Marx de “modos de produción”(34). Gudynas afirma que, en termos xerais, Bunker ía por bo camiño. Con todo, a diferenza de Bunker, Gudynas non adopta a categoría de modos de extracción. Tampouco conserva a noción de modos de produción de Marx, argumentando inexplicabelmente que o concepto de Marx foi “abandonado”, citando o antropólogo e activista anarquista David Graeber. Máis ben, Gudynas recorre ao concepto de “modos de apropiación”, aínda que aparentemente ignora a conexión teórica entre apropiación e produción e entre modos de apropiación e modos de produción á que Marx chegara nos Grundrisse, e como isto se relaciona coa actual investigación marxista sobre estas categorías(35). Aínda así, o enfoque de modos de apropiación de Gudynas permítelle distinguir entre a apropiación humana da contorna natural en xeral e o que el chama “modos de apropiación extractivistas”, que violan as condicións de reprodución natural e social.
Gudynas define o extractivismo en si en termos de procesos que son excesivos medidos por tres características: (1) indicadores físicos (volume e peso), (2) intensidade ambiental e (3) destino, considerando que o extractivismo está inherentemente relacionado co colonialismo e o imperialismo, requirindo que o produto se exporte en forma de mercadorías primarias(36). Non toda apropiación da natureza levada a cabo polas industrias extractivas é extractivista. Isto se cadra quede máis claro no seu breve artigo “Would Marx Be an Extractivist? [Sería Marx un extractivista?]”. Como na resposta de Martínez-Alier a Correa, Gudynas afirma:
«Marx non rexeitaba a minaría. A maioría dos movementos sociais non a rexeitan, e se se escoitan atentamente as súas reivindicacións, verase que se centran nun tipo particular de empresa: a grande escala, con enormes volumes extraídos, intensiva e a ceo aberto. Noutras palabras, non confundir minaría con extractivismo... Marx, na América Latina de hoxe, non sería un extractivista, porque iso significaría abandonar o obxectivo de transformar os modos de produción, converténdose nun economista burgués. Pola contra, estaría a promover alternativas ao [modo de] produción dominante, e iso significa, no noso contexto actual, avanzar cara ao post-extractivismo»(37).
O extractivismo global actual, o que Martín Arboleda chamou A Mina Planetaria, identifícase co “capital monopolista xeneralizado” e as condicións do “imperialismo tardío”(38). Unha preocupación central do traballo de Gudynas é unha crítica á anovada dependencia imperial no Sur Global resultante do neoextractivismo, formulando a cuestión de “desvincularse da globalización” como, se cadra, a única alternativa radical(39). James Petras e Henry Veltmeyer desenvolveron amplamente unha visión similar no seu Extractive Imperialism, onde describiron o novo extractivismo como un novo modelo imperialista, que obrigaba os países a unha nova dependencia, cuxo terreo fora preparado pola reestruturación neoliberal que practicamente aniquilou moitas das forzas produtivas anteriores na agricultura e a industria(40).
A destacada contribución de Gudynas, porén, radica no seu intento de vincular o extractivismo co concepto de excedente para explicar as perdas económicas e ecolóxicas asociadas coa dependencia de modos extractivistas de apropiación. Aquí, baséase no concepto de excedente económico desenvolvido por Paul A. Baran en The Political Economy of Growth in the 1950s, que foi pensado para poñer en práctica o cálculo da plusvalía de Marx en liña cunha crítica que tiña como criterio a planificación económica racional(41). Gudynas sinala que no concepto de excedente económico de Baran, de conformidade coa plusvalía de Marx, “a renda do solo e os intereses sobre o capital monetario” son compoñentes do excedente total máis que custos de produción. Ao introducir o concepto de excedente económico, Baran buscou revelar o que eran, na contabilidade capitalista, formas esencialmente disfrazadas, como di Gudynas, da “apropiación do excedente”(42).
Empregando esta idea, Gudynas pretende engadir á dimensión económica ou social do excedente, baseada na explotación do traballo, dúas dimensións ambientais do excedente no contexto dos modos de apropiación extractivistas. O primeiro deles, o excedente ambiental renovábel, considérase relacionado coa clásica teoría ricardiano-marxiana da renda do solo agrícola centrada principalmente na industria renovábel. O seu obxectivo é captar o excedente non só asociado ás rendas do monopolio e, por tanto, integrado directamente no cálculo económico, senón tamén, segundo Gudynas, abordar como se apropian/expropian de maneira extractiva servizos ecosistémicos como a polinización. Gudynas sinala que se crea un maior “superávit monetizado” para as corporacións ao descoidar aspectos ambientais tan cruciais como a conservación do solo e a auga, xerando así un superávit artificialmente grande baseado na apropiación extractivista de recursos renovábeis. Isto está relacionado co que Marx chamou o “roubo” ou expropiación da terra, parte da súa teoría da ruptura metabólica(43).
Segundo Gudynas, a terceira dimensión do excedente (a segunda dimensión ambiental) é o excedente ambiental non renovábel relacionado con recursos non renovábeis, como minerais e combustíbeis fósiles. “A distinción chave aquí”, escribe, “é que o recurso se esgotará tarde ou cedo e, por tanto, o excedente captado polo capitalista sempre será proporcional á perda do patrimonio natural que non se pode recuperar. Do mesmo xeito, o espazo ocupado por un enclave mineiro será imposíbel de utilizar para outro fin, por exemplo a agricultura”. Calquera excedente extractivista que se obteña debe contraporse á perda de riqueza natural asociada co esgotamento dos recursos, algo que queda disfrazado polo emprego común do concepto de “capital natural”, concibido hoxe non, como na economía política clásica, en termos de valor de uso, senón máis ben, de acordo coa economía neoclásica, en termos de valor de cambio e substituibilidade(44). A actual crise ecolóxica planetaria debe verse en termos da xeración dunha expropiación destrutiva da natureza, que debe ser transcendida no proceso de ir máis aló do capitalismo.
No materialismo histórico clásico de Marx e Engels, adoptouse un enfoque analítico moi similar con respecto á expropiación de recursos non renovábeis ao presentado por Gudynas na súa análise do excedente ambiental non renovábel. Para Marx e Engels, a expropiación destrutiva de recursos non renovábeis non se podía tratar como un simple caso de roubo, como no caso do solo, os bosques, a pesca, etc. Por iso é polo que abordaron o extractivismo respecto dos recursos non renovábeis baixo a rúbrica da dilapidación dos devanditos recursos, concepto que se utilizou especialmente en relación coa avariciosa expropiación de minerais e combustíbeis fósiles, particularmente carbón, pero que tamén se aplicou aos “sacrificios humanos” extremos nas industrias extractivistas, relacionados co que hoxe en día ás veces se chama a “fenda corpórea”(45). Así, a perspectiva histórico-materialista clásica consideraba que a relación do capitalismo cos recursos tanto renovábeis como non renovábeis apuntaba á expropiación destrutiva da terra, xa sexa como o “roubo” ou o “dilapidación” da natureza, un enfoque que se corresponde estreitamente coas dúas formas de apropiación/expropiación do excedente extractivista de Gudynas.
O enfoque de Gudynas do que el chama o “excedente extractivista” asociado coas súas dúas dimensións ambientais do excedente pretende abarcar as externalidades, destacando o feito de que o “excedente real” apropiado (para usar os termos de Baran) é, nalgúns casos, artificialmente alto, en relación cun “superávit planificado” máis racional, xa que non ten en conta o esgotamento dos combustíbeis fósiles e outros recursos naturais(46). Este enfoque básico emprégase no resto da análise de Gudynas para abordar as loitas sobre o terreo en torno a esta sangría das economías extractivistas e a súa relación co imperialismo tardío, que leva a cabo a devandita sangría en escalas cada vez maiores en detrimento a longo prazo das economías periféricas ou semiperiféricas (é dicir, emerxentes) relativamente dependentes. Como sostén en Extractivisms , isto en última instancia convértese nunha cuestión de “extractivismo e xustiza”(47).
O extractivismo e a crise do Antropoceno
Dado que o Antropoceno, aínda que aínda non é oficial, se definiu como a época na que os factores antropoxénicos e non antropogénicos, por primeira vez na historia xeolóxica, son os principais impulsores que determinan o cambio do Sistema Terrestre, está claro que o Antropoceno continuará mentres sobreviva a civilización industrial global. A actual crise do Antropoceno, definida como unha “fenda antropoxénica” nos ciclos bioxeoquímicos do Sistema Terra, está estreitamente asociada co sistema de acumulación de capital e está a dirixiar a sociedade cara a unha situación de extinción do Antropoceno(48). Para evitar isto, a humanidade necesitará transcender a “sociedade acumulativa” dominante imposta polo capitalismo(49). Pero non haberá unha saída progresiva do Antropoceno mesmo no futuro concibíbel, xa que a humanidade, mesmo nun modo de produción socialista ecoloxicamente sostíbel, permanecerá no gume da navalla, dada a actual etapa de desenvolvemento económico e tecnolóxico a escala planetaria, e o feito de que será necesario ter en conta os límites do crecemento ao determinar todas as vías futuras de desenvolvemento humano sostíbel.
Foi o recoñecemento destas condicións o que levou a Carles Soriano, escribindo en Geologica Acta, a propor Capitaliana como nome da primeira era xeolóxica da Época Antropoceno(50). Segundo esta perspectiva, a actual crise ecolóxica planetaria debe verse en termos da xeración dunha expropiación destrutiva da natureza, que debe ser transcendida no proceso de ir máis aló do capitalismo e a era capitalista. Outros propuxeron de forma independente o nome Capitaliniana para esta nova era xeolóxica, á vez que sinalaron a noción de Comuniana (que significa comunal, comunidade, bens comúns) como a futura era xeolóxica do Antropoceno; unha era que se debe crear en coevolución coa natureza, o que require un “gran climaterio” para mediados do século XXI(51).
No século actual, combater a expropiación capitalista da natureza e, nomeadamente, o extractivismo que domina cada vez máis o noso tempo, ademais de superar o actual sistema acumulativo, debe ser prioridade en todos os niveis e en todas as formas de loita social. Na perspectiva histórico-materialista clásica, é necesario afrontar a produción no seu conxunto –non simplemente a industria extractiva, senón tamén a agricultura, a manufactura e o transporte– para transcender as contradicións da acumulación de capital baseada en clases. Neste sentido, as ideas da ampla tradición histórico-materialista son cruciais. Como observou Marx: “Dado que o traballo real é a apropiación da natureza para a satisfacción das necesidades humanas, a actividade a través da cal se media o metabolismo entre o home e a natureza, para despoxar á capacidade de traballo dos medios de traballo, as condicións obxectivas para a apropiación da natureza mediante o traballo, é despoxala tamén dos medios de vida. A capacidade de traballo despoxada dos medios de traballo e dos medios de vida é, por tanto, pobreza absoluta como tal”(52).
Co crecemento da acumulación, despoxar o traballo do seu papel como mediador directo do metabolismo entre a humanidade e a natureza, e substituír o capital neste papel a través do seu control das condicións obxectivas de apropiación da natureza, supuxo a destrución dos medios de vida do planeta. A única resposta é a creación dunha forma superior de sociedade na que os produtores asociados regulen directa e racionalmente o metabolismo entre a humanidade e a natureza, de acordo coas necesidades do seu propio desenvolvemento humano en coevolución coa terra no seu conxunto.
_____________________________________________________________________________
Notas:
(1) Sobre o Antropoceno, véxase Jan Zalasiewicz, Colin N. Waters, Mark Williams, and Colin P. Summerhayes, The Anthropocene as a Geological Time Unit (Cambridge: Cambridge University Press, 2019); Ian Angus, Facing the Anthropocene (New York: Monthly Review Press, 2016).
(2) Véxase Zalasiewicz, Waters, Williams, and Summerhayes, The Anthropocene as a Geological Time Unit, 256–57; Angus, Facing the Anthropocene, 44–45.
(3) Christoph Gorg et al., “Scrutinizing the Great Acceleration: The Anthropocene and Its Analytic Challenges for Social-Ecological Transformations,” Anthropocene Review 7, no. 1 (2020): 42–61.
(4) Ulrich Brand e Markus Wissen, The Imperial Mode of Living (Londres: Verso, 2021).
(5) Alicia Bárcena Ibarra, Comunicado de prensa do Programa das Nacións Unidas para o Medio Ambiente, “A extracción mundial de materiais triplícase en catro décadas, intensificando o cambio climático e a contaminación do aire”, 20 de xullo de 2016.
(6) Programa das Nacións Unidas para o Medio Ambiente, Global Material Flows and Resource Productivity (2016), 5.
(7) Organización Mundial do Comercio, Trade Profiles 2021. See also Martin Upchurch, “Is There a New Extractive Capitalism?,” International Socialism 168 (2020).
(8) Eduardo Gudynas, Extractivisms (Blackpoint, Nova Scotia: Fernwood, 2020), 82.
(9) Mark Bowman, Bowman, “Land Rights, Not Land Grabs, Can Help Africa Feed Itself,” CNN, June 18, 2013.
(10) Guy Standing, “How Private Corporations Stole the Sea from the Commons,” Janata Weekly, August 7, 2022; Stefano Longo, Rebecca Clausen, and Brett Clark, The Tragedy of the Commodity (New Brunswick, New Jersey: Rutgers University Press, 2015).
(11) Vijay Prashad and Taroa Zúñiga Silva, “Chile’s Lithium Provides Profit to the Billionaires but Exhausts the Land and the People,” Struggle-La Lucha, July 30, 2022..
(12) John Bellamy Foster, “The Defense of Nature: Resisting the Financialization of the Earth,” Monthly Review 73, no. 11 (April 2022): 1–22.
(13) Mohammed Hussein, “Mapping the World’s Oil and Gas Pipelines,” Al Jazeera, December 16, 2021.
(14) Organización Mundial do Comercio, Trade Profiles 2021, 22, 70; “USA: World’s Largest Producer of Oil and Its Largest Consumer,” China Environment News, July 29, 2022, china-environment-news.net.
(15) Donella H. Meadows, Dennis L. Meadows, Jørgen Randers, and William W. Behrens III, The Limits to Growth (Washington, DC: Potomac Associates, 1972); Dennis Meadows interviewed by Juan Bordera, “Fifty Years After ‘The Limits to Growth,'” MR Online, July 21, 2022.
(16) Véxase John-Andrew McNeish and Judith Shapiro, introduction to Our Extractive Age: Expressions of Violence and Resistance, ed. Shapiro and McNeish (London: Routledge, 2021), 3; Christopher W. Chagnon, Sophia E. Hagolani-Albov, and Saana Hokkanen, “Extractivism at Your Fingertips” in Our Extractive Age, 176–88; Christopher W. Chagnon et al., “From Extractivism to Global Extractivism: The Evolution of an Organizing Concept,” Journal of Peasant Studies 94, no. 4 (May 2022): 760–92.
(17) Alexander Dunlap and Jostein Jakobsen, The Violent Technologies of Extraction (Cham: Palgrave Macmillan, 2020), 34, 100, 120–21.
(18) Gudynas, Extractivisms, 4, 10.
(19) Karl Marx, Capital, vol. 1 (London: Penguin, 1976), 287; Marx and Engels, Collected Works, vol. 30 (New York: International Publishers, 1975), 145; Marx and Engels, Collected Works, vol. 35, 191. Gudynas attributed the popularization of the term “extractive industry” to international financial institutions such as the World Bank. He rejected the term as connoting that the extractive sector is part of industry and therefore productive. It is important to note that Marx employed the term as part of a sectoral analysis of production as a whole, and thus not separate from production. See Gudynas, Extractivisms, 3, 8.
(20) Karl Marx, Capital, vol. 3 (Londres: Penguin, 1981), 181–82.
(21) Marx, Capital, vol. 3, 911.
(22) Marx, Capital, vol. 3, 911; Marx e Engels, Collected Works, vol. 30, 62; Marx and Engels, Collected Works, vol. 46, 411.
(23) Joan Martínez-Alier, “Rafael Correa, Marx and Extractivism,” EJOLT, March 18, 2013. See also Eduardo Gudynas, “Would Marx Be an Extractivist?,” Post Development (Social Ecology of Latin America Center), March 31, 2013.
(24) Véxase “Metabolic Rift: A Selected Bibliography,” MR Online, October 16, 2013; Marx, Capital, vol. 1, 638.
(25) Marx and Engels, Collected Works, vol. 20, 129. I am indebted to Ian Angus for drawing my attention to this passage.
(26) Marx utilizou o termo expropiación unhas trinta veces na oitava parte d’O Capital, sobre a “chamada acumulación primitiva”, e utilizou “acumulación primitiva”, que repetidamente antepuxo con “chamada” ou colocou entre comiñas, e usou en pasaxes cheas de ironía, unhas dez veces. Indicou explicitamente en varios lugares que a realidade (e a definición histórica) da “chamada acumulación primitiva” era a expropiación, mentres que os títulos dos capítulos segundo e terceiro desta parte inclúen “expropiación” ou “expropiado”. Véxase Marx, Capital, vol. 1, 871, 873–75, 939–40. Para unha discusión xeral dos conceptos de apropiación/expropiación de Marx, véxase John Bellamy Foster e Brett Clark, The Robbery of Nature (Nova York: Monthly Review Press, 2020), 35–63.
(27) Sobre Polanyi, apropiación e reciprocidade, véxase Karl Polanyi, Primitive, Archaic and Modern Economies (Boston: Beacon, 1968), 88–93, 106–7, 149–56; Foster and Clark, The Robbery of Nature, 42–43.
(28) Marx, Capital, vol. 1, 914–15.
(29) Marx and Engels, Collected Works, vol. 29, 461.
(30) John Bellamy Foster, Brett Clark e Hannah Holleman, “Marx and the Indigenous,” Monthly Review 71, no. 9 (February 2020): 1–19.
(31) Marx, Capital, vol. 1, 638; Marx, Capital, vol. 3, 182, 949.
(32) Marx e Engels, Collected Works, vol. 37, 733, énfase engadida.
(33) Marx, Capital, vol. 1, 638; Marx, Capital, vol. 3, 182, 949.
(34) Stephen G. Bunker, Underdeveloping the Amazon: Extraction, Unequal Exchange, and the Failure of the Modern State (Chicago: University of Chicago Press, 1985), 22.
(35) Gudynas, Extractivisms, 26–27; Marx and Engels, Collected Works, vol. 28, 25; Marx and Engels, Collected Works, vol. 29, 461. On current Marxian work on expropriation, see Nancy Fraser, “Behind Marx’s Hidden Abode,” Critical Historical Studies (2016): 60; Nancy Fraser, “Roepke Lecture in Economic Geography—From Exploitation to Expropriation,” Economic Geography 94, no. 1; Michael C. Dawson, “Hidden in Plain Sight,” Critical Historical Studies 3, no. 1 (2016): 149; Peter Linebaugh, Stop, Thief! (Oakland: PM Press, 2014), 73; Foster and Clark, The Robbery of Nature.
(36) Gudynas, Extractivisms, 4–7.
(37) Gudynas, “Would Marx Be an Extractivist?”.
(38) Martin Arboleda, Planetary Mine: Territories of Extraction under Late Capitalism (Londres: Verso, 2020). O capital de monopolio xeneralizado é un termo introducido por Samir Amin para designar as condicións político-económicas mundiais do século XXI nas que o capital monopolista, coa súa sede na súa meirande parte na tríade imperial de Estados Unidos/Canadá, Europa occidental e Xapón, estendeu os seus tentáculos por todo o mundo, incluída a globalización da produción baixo o seu control. O imperialismo tardío é un termo que sinala como estas condicións promoveron novas formas de drenaxe de plusvalía desde a periferia ao núcleo do sistema capitalista. Véxase Samir Amin, Modern Imperialism, Monopoly Finance Capital, and Marx’s Law of Value (New York: Monthly Review Press, 2018), 162; John Bellamy Foster, “Late Imperialism,” Monthly Review 71, no. 3 (July–August 2019): 1–19.
(39) Gudynas, Extractivisms, 143–44.
(40) James Petras e Henry Veltmeyer, Extractive Imperialism in the Americas (Leiden: Brill, 2014), 20–48.
(41) Paul A. Baran, The Political Economy of Growth (Nova York: Monthly Review Press, 1962), 22–43. Ao desenvolver a súa noción de excedente e a súa relación co medio ambiente, Gudynas declarou que a teoría da renda de Marx é útil, "pero aínda así a perspectiva marxista é limitada, especialmente porque non aborda as consideracións ambientais". O seu argumento aquí atopa dous problemas. En primeiro lugar, non puido recoñecer os enormes avances na comprensión da crítica ecolóxica de Marx nas últimas décadas, que xeraron unha ampla literatura a nivel mundial. En segundo lugar, ao recorrerse á análise do excedente de Baran para xerar unha crítica político-económica e ecolóxica do extractivismo, Gudynas inspirábase nun dos principais economistas marxistas do século XX.
(42 )Gudynas, Extractivisms, 83. Sobre a relación do concepto de plusvalía de Baran co concepto de plusvalía de Marx, véxase John Bellamy Foster, The Theory of Monopoly Capitalism (New York: Monthly Review Press, 2014), 24–50.
(43) Gudynas, Extractivisms, 83–84.
(44) Gudynas, Extractivisms, 84–85. Sobre como se converteu o concepto de "capital natural" dunha categoría de valor de uso na economía clásica a unha categoría de valor de cambio na economía neoclásica, véxase John Bellamy Foster, “Nature as a Mode of Accumulation,” Monthly Review 73, no. 10 (March 2022): 1–24.
(45) Marx e and Engels, Collected Works, vol. 46, 411; Marx and Engels, Collected Works, vol. 30, 62; Marx and Engels, Collected Works, vol. 34, 391; Marx, Capital, vol. 3, 182, 949. Aínda que Marx e Engels aplicaron ás veces a dilapidación á destrución do solo ou dos corpos humanos, que tamén eran vistos como formas de roubo, a destrución de recursos non renovábeis caracterizábase simplemente como dilapidación. Sobre a ruptura corporal, véxase Foster e Clark, The Robbery of Nature, 23–32.
(46) Baran, The Political Economy of Growth, 42.
(47) Gudynas, Extractivisms, 112–13.
(48) Clive Hamilton and Jacques Grinevald, “Was the Anthropocene Anticipated?,” Anthropocene Review 2, no. 1 (2015): 67.
(49) A noción de “sociedade acumulativa” está tomada de Henri Lefebvre, The Critique of Everyday Life: The One-Volume Edition (London: Verso, 2014), 622.
(50) Carles Soriano, “On the Anthropocene Formalization and the Proposal by the Anthropocene Working Group,” Geologica Acta 18, no. 6 (2020): 1–10.
(51) John Bellamy Foster and Brett Clark, “The Capitalinian: The First Geological Age of the Anthropocene,” Monthly Review 73, no. 4 (September 2021): 1–16; John Bellamy Foster, “The Great Capitalist Climacteric,” Monthly Review 67, no. 6 (November 2015): 1–17.
(52) Marx e Engels, Collected Works, vol. 30, 40.
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Monthly Review, do 1 de abril de 2024]