A Unión Europea na tormenta perfecta
O capitalismo abócanos a unha tormenta perfecta de desemprego, desindustrialización, recesión, insostibilidade, inestabilidade financeira e precariedade xeneralizada. A súa versión actual, máis cool, verde e dixital, non fai senón profundar na devandita tormenta
«Unha crise como nunca se viviu, fonte de potenciais disturbios socioeconómicos en 2023». Esta é a contundente caracterización de David Beasley, director executivo do Programa Mundial de Alimentos (PMA), sobre o actual horizonte global. A Organización Meteorolóxica Mundial, pola súa banda, afonda na mesma liña argumental cando alerta dunha “mudanza climática que se intensifica a velocidade catastrófica”, principal conclusión do seu recente informe presentado na COP27 celebrada en Exipto. Tampouco se afasta moito deste diagnóstico o Fondo Monetario Internacional (FMI), que titulaba “Panorama sombrío e incerto” a súa última actualización sobre as perspectivas económicas a escala planetaria. Nin o Banco Mundial ou a Oficina Nacional de Estatística de China, que enxergan un “risco real de estanflación”, isto é, unha complexa e pouca habitual combinación de fráxil crecemento económico e inflación.
En Europa, escenario directo dunha guerra de proxección e escala internacional, este clima de incerteza, fraxilidade e crecentes tensións faise aínda máis evidente. Josep Borrell, alto representante da Unión para Asuntos Exteriores e Política de Seguridade, constata —ou gábase de— que “a política da forza volveu”, mentres Paolo Gentiloni, comisario europeo de Economía, fala de “augas turbulentas” como metáfora da situación social no vello continente. Mesmo o Banco Central Europeo (BCE) xa non agocha “a súa crecente preocupación por unha recesión inminente”.
Estes titulares denotan, agora si, un certo consenso —mesmo institucional—, sobre a extrema gravidade da situación que atravesamos. Este, porén, rebenta cando se sinalan causas e responsábeis desta. As elites económicas, políticas e mediáticas, teimudas na defensa dun statu quo do cal dependen os seus privilexios, bombardéannos cun imaxinario que sitúa a guerra en Ucraína como xénese de todos os males presentes e por vir, facendo pasar consecuencias como causas e sentando as bases para aplicacións futuras da doutrina do shock. Evitan deste xeito unha análise integral das dinámicas económicas, ambientais e xeopolíticas hoxe en flagrante tensión —tensión que antecede ao conflito bélico que paira—, ofrecendo a cada problema solucións parciais e/ou de corte tecnolóxico (dixitalización, capitalismo verde, atlantismo) como engado para impedir as profundas transformacións sistémicas que hoxe precisamos.
Fronte a este exercicio alienante de ideoloxía capitalista, desde múltiples instancias sociais e académicas hai tempo que se vén situando a raíz da profunda crise actual na tormenta perfecta á que nos aboca o capitalismo. O desenvolvemento deste enfrontaría así a acción combinada e simultánea de catro límites estruturais (crecemento estancado, ultraendebedamento, mudanza climática desbocada e esgotamento de enerxía fósil, materiais estratéxicos e alimentos), un inédito beco sen saída de funestas consecuencias sobre os ecosistemas, os pobos e a clase traballadora, xénese ademais de crecentes conflitos de todo tipo, Ucraína incluída.
A Unión Europea, lonxe de asumir o reto de afrontar a tormenta perfecta, contribuíu e segue a contribuír á súa xestación, desenvolvemento e enquistamento. O belicismo crecente e a submisión a Estados Unidos mostrado no xeopolítico, o carácter timorato e en favor do poder corporativo das súas apostas económicas, así como o sentido antagónico a unha verdadeira transición ecosocial da súa axenda enerxética, alimentan unha perigosa espiral na que se entrelazan escuras sabotaxes, desmantelamento de dereitos, precariedade xeneralizada, violencia e, mesmo, ameazas nucleares.
Cómpre, por tanto, forzar, desde a mobilización social, un profundo cambio de rumbo político no vello continente. Baixo esta premisa este artigo alerta, en primeiro lugar, sobre o grao de desenvolvemento e horizonte futuro dunha tormenta perfecta que non deixa de se fortalecer. En segundo termo, debulla criticamente o rol xeopolítico, económico e enerxético que a Unión Europea está a asumir neste contexto global, formulando en última instancia algunhas claves desde as que, no canto de avivar a tormenta, tratemos de a desactivar.
A tormenta perfecta que non cesa
Iniciamos a nosa análise do devir da tormenta perfecta a partir dos dous vértices que delimitan a base física de actuación do capitalismo: a mudanza climática, por unha banda, e o esgotamento de enerxía fósil, materiais estratéxicos e alimentos, polo outro.
No que respecta á mudanza climática, e a pesar dos cantos de serea da aposta pola descarbonización, seguimos alcanzando ano tras ano unha nova marca de emisión de gases contaminantes á atmosfera. En 2022 a temperatura media xeral situarase xa en 1,15 °C por riba da existente na época preindustrial, cando o Acordo de París estabeleceu 1,5 como límite de referencia antes de que se activasen bucles de retroalimentación de nefastas e impredicíbeis consecuencias. De se manteren os patróns actuais de desenvolvemento, alcanzariamos a cifra de 2,8 °C ao finalizar este século, segundo os recentes informes do Programa das Nacións Unidas para o Medio Ambiente (PNUMA) ou o Climate Action Tracker (CAT). O alarmante dato dunha Amazonia outrora “pulmón verde do planeta”, hoxe en gran parte emisora neta de carbono, non é senón un botón de mostra dos vieiros sen volta en que parecemos penetrar.
A pesar diso, a vontade política da comunidade internacional para reducir emisións de maneira explícita e vinculante, incidindo en consecuencia sobre a lóxica capitalista de acumulación e crecemento a escala global, segue sendo nula. A COP27 celebrada en Exipto non é senón a última constatación para ese efecto: evítase custar o que custar calquera compromiso de redución, mentres se vende como éxito a creación dun difuso fondo —aínda sen dotación económica nin marco de actuación— para axudar os países máis vulnerábeis a enfrontar a mudanza climática.
En consecuencia, albíscanse no horizonte próximo notábeis impactos en termos de acidificación de océanos, degradación de terras, proliferación de desastres, desprazamentos ambientais, aceleración do desxeo e liberación do metano oceánico, etc. Impactos que xa son evidentes en 2022: o verán máis cálido rexistrado nunca en Europa, as inundacións en Paquistán e A India, as secas en Quenia, Somalia, Etiopía e o oeste dos EUA, ou o incremento en 10 milímetros da altura do mar respecto ao baremo de 2020, son só algúns exemplos diso.
O segundo límite físico que atenaza o sistema vixente é o esgotamento de enerxía fósil, materiais estratéxicos e alimentos. Se crecemento capitalista e incremento no consumo dos devanditos elementos son fenómenos históricos indefectibelmente unidos, hoxe o capitalismo afronta o reto de medrar cunha base enerxética e material explicitamente menor.
No que se refire ao petróleo —gran hegemon da matriz enerxética actual—, unha vez superado o seu pico, sofre actualmente un paulatino proceso de desinversión. Un estudo da transnacional saudita Aramco incide nesa liña, augurando unha redución da produción global do 30% nos próximos oito anos. Aínda que o desxeo do ártico e as conxunturas favorábeis que se puidesen crear á calor do vaivén duns prezos que toman forma de “dentes de serra” mitiguen o devandito proceso, este parece tendencialmente irrefreábel. Pola súa banda, o gas seguirá esta mesma evolución, aínda que un pouco máis pausada, alcanzando o seu pico ao longo desta década. Mentres, o carbón podería contar cun prazo máis amplo, e volve á primeira plana da man especialmente de Alemaña e China que, ante a espiral de prezos do gas, fan uso del de novo de maneira masiva, a pesar da súa incidencia exponencial en termos de mudanza climática.
Este horizonte a curto e medio prazo dos combustíbeis fósiles non é nin moito menos banal, se temos en conta que estas tres fontes de enerxía, xunto á nuclear —tamén o uranio está en declive, descendendo a súa extracción un 20% desde 2016— supoñen o 90% da enerxía primaria a escala global. Se combinamos este dato con outro que sinala que só en torno ao 20% do consumo enerxético final é en forma de electricidade, podemos concluír que por moito que se avance en termos de electrificación, mesmo vía renovábeis, será imposíbel encher o baleiro que vaian deixando o petróleo e o gas sen reducir o consumo. Un mísil en toda regra á liña de flotación da acumulación capitalista.
En todo caso, esta relación paradoxal entre necesidades capitalistas e límites físicos non se circunscribe unicamente á enerxía fósil, senón que amplía o seu radio de acción á minaría metálica, como ben sinala a Axencia Internacional da Enerxía (IEA). O capitalismo verde e dixital, hoxe convertido en falso imaxinario de disputa coa tormenta perfecta, desenvolve unha práctica depredadora de moi diversos materiais (litio, cobalto, cobre, níquel, circonio, volframio, terras raras, etc.), que xa chegaron ao seu cénit ou están preto de facelo. Xunto ao canto de serea da descarbonización, o da desmaterialización da economía vía dixitalización tamén cae polo seu propio peso. Por pór só un exemplo, a IEA sinalou que o litio, elemento fundamental para a produción de baterías eléctricas de todo tipo, podería sufrir carencias xa en 2025, se se mantén ao actual ritmo de crecemento da demanda.
Mais mesmo a produción de alimentos tamén dá signos de esgotamento, froito da acción combinada da mudanza climática, o modelo agroindustrial e a carencia de fertilizantes. Todo iso, por suposto, agravado pola guerra entre Ucraína e Rusia como “celeiros do mundo” e principais produtores dos devanditos fertilizantes químicos. Se sumamos este progresivo esgotamento ao incremento de prezos provocado polo carácter especulativo dos mercados alimentarios, obtemos como resultado un panorama realmente crítico, que partilla non só o director do PMA coa frase que abría este artigo, senón tamén o Banco Mundial, cando afirma que o devandito incremento terá un “efecto devastador nas familias máis pobres”. A Asociación Internacional de Fertilizantes, entrementres, asegura que xa en 2022 hai unha “clara probabilidade de escaseza en certos fertilizantes”.
En definitiva, a tormenta perfecta limita cada vez máis o “marco do posíbel” para o sistema capitalista, conducíndoo a un beco sen saída: medrar máis con menos recursos —cuestión que nunca logrou na súa historia—, nun marco de crecente vulnerabilidade climática. Aínda que é certo que se trata de tendencias ecolóxicas que se proxectan no medio e longo prazo, xa están a ter o seu impacto directo tamén no curto en termos de degradación, escaseza e alza de prezos.
Un dos principais factores que inciden na galopante inflación actual, como posteriormente analizaremos, está directamente vinculado ao esgotamento de enerxía, materiais e alimentos, cun efecto integral sobre o conxunto da economía e da sociedade. Se Jason W. Moore xa alertaba sobre a incapacidade do capitalismo de se reproducir sen un marco de abundancia e baixos prezos de traballo, enerxía, materias primas e alimentos (“os catro baratos”), hoxe evidentemente enfronta un momento máis que crítico.
Completamos a nosa análise da tormenta perfecta abordando os seus dous vértices de carácter económico: o crecemento estancado e o ultraendebedamento. Ademais de que o marco ecolóxico converte o crecemento nunha quimera como tendencia, as propias dinámicas de acumulación capitalista —lembremos, principal marca de identidade do sistema— levan dando sinais de alarma por si mesmas hai moito tempo. Estas endexamais reeditaron as taxas de crecemento do Trinta gloriosos do século pasado, mentres o Banco Mundial asegura que “durante o quinquenio 2020-2024 reduciuse nun 20% o crecemento tendencial do período 2010-2019”. Agora, nun contexto de guerra, enxérganse, como xa sinalamos, síntomas de recesión.
Neste sentido todas as perspectivas elaboradas por organismos multilaterais (FMI, BM, OCDE, BCE, CEPAL) son notabelmente pesimistas. En grao crecente, como se pode comprobar, segundo se van actualizando datos. Como corolario de todas elas salientamos a conclusión do FMI, que afirma que “un terzo da economía mundial entrará proximamente en recesión”, dentro dun marco de practicamente nulo crecemento para todas as rexións do planeta en 2023 (fóra de China, aínda que a un ritmo menor que en décadas precedentes).
A dixitalización, gran esperanza capitalista, non mostrou capacidade ningunha de xerar unha nova onda expansiva que, a partir de incrementos sólidos e xeneralizados na produtividade, dea pé a aumentos nas taxas de ganancia, investimento, consumo e emprego. Ao contrario, como sinala Michael Roberts, “o crecemento da produtividade foise desacelerando cara a cero nas principais economías durante máis de dúas décadas, e particularmente na longa depresión desde 2010”.
Ademais, este magro desempeño económico enfróntase a unha alta inflación, dando lugar ao fenómeno da estanflación. Falamos dunha inflación fundamentalmente de oferta —agás parcialmente no caso dos Estados Unidos—, provocada por diversos factores entrelazados: o esgotamento antes sinalado de recursos como lóxica tendencial, o mantemento xeneralizado das marxes empresariais de beneficio, o carácter especulativo, autorregulado e errático de parte fundamental dos mercados de futuros nos que se deciden os prezos de enerxía, materias primas e alimentos, así como o impacto da guerra. O resultado é un incremento de prezos sostido no tempo, que alcanza o 10,6% na Eurozona, e que non descende do 8% nos EUA e América Latina, sendo 9% a media estimada para os países membros da OCDE. Trátase dun fenómeno por tanto moi relevante, que incide aínda máis na incerteza á hora de realizar investimentos —a pesar da precarización evidente dos salarios, que non se actualizan ao ritmo da inflación— e, en consecuencia, sobre as dinámicas de acumulación de capital.
Precisamente por iso, e a pesar de non ser produto en termos xerais dun exceso de demanda, as principais autoridades monetarias comezaron unha espiral de suba de tipos de xuros como arma de loita contra a inflación, profundando aínda máis nas posibilidades de recesión vía “arrefriado da economía”. A Reserva Federal dos EUA (FED) elevou os tipos até o 3,75-4%, mentres que o BCE o fixo até o momento nun 2%, perfilando o euríbor cara ao 3%. O dogma neoliberal imponse de novo: “Sempre hai un risco de ir demasiado lonxe ou de non facer dabondo, aínda que por riba de todo está o temor a non cumprir co xuramento de ter os prezos baixo control”, afirma Jerome Powell, presidente da FED.
O resultado deste proceso, máis aló dun efecto directo en termos de precariedade do traballo, é unha volta de parafuso máis no horizonte de recesión e, moi especialmente, unha aldrabada no cuarto vértice da tormenta perfecta: o ultraendebedamento de fogares, corporacións e Estados. Se até o momento o lánguido devir do capitalismo se sostiña mediante a respiración asistida dunha débeda barata, a espiral aínda non concluída de incrementos no custo da mesma ameaza seriamente a fráxil estabilidade financeira global.
Teñamos en conta que a débeda global roza os 300 billóns de dólares (3,5 veces o PIB mundial); que a débeda pública aumentou en 2022 un 7,8% respecto de 2021, froito dos programas de recuperación, alcanzando a cifra de 65 billóns; que, segundo Roberts, “a nova recesión será provocada polo colapso da inxente débeda corporativa”; e que parte significativa do consumo da xa de seu precarizada clase traballadora se sostén sobre a débeda. A inestabilidade, por tanto, está servida.
Nesa liña, xa se están dando os primeiros casos de falta de pagamento (Sri Lanka, O Líbano, Surinam, Zambia), mentres outros países solicitan “axuda” ao FMI (Paquistán e Bangladesh) e moitos outros afrontan graves problemas financeiros (Chile, Polonia, A India, Filipinas, Tailandia, Exipto, Ghana, Tunisia). As trompetas da austeridade, polo tanto, comezan a atronar, e os países mencionados son só o comezo. Á súa vez, a proliferación de “corporacións zombi” (aquelas capaces unicamente de pagar os xuros da súa débeda), ameaza moi seriamente a economía global, dado o seu tamaño e a interdependencia da economía. Finalmente, os riscos de explosión de burbullas como a xerada en 2008 polas hipotecas subprime nos EUA increméntanse exponencialmente no marco dun sistema financeiro desproporcionado e desregulado.
En definitiva, o capitalismo abócanos a unha tormenta perfecta de desemprego, desindustrialización, recesión, insostibilidade, inestabilidade financeira e precariedade xeneralizada. A súa versión actual, máis cool, verde e dixital, non fai senón profundar na devandita tormenta. Non hai saída, pois, dentro dun sistema que alenta a mudanza climática, esgota sen control democrático os escasos recursos estratéxicos, amplía o marco do desemprego —moi relevantes os despedimentos xa previstos nas corporacións tecnolóxicas—, empobrece a clase traballadora e incrementa a cifra de persoas con fame até os 828 millóns.
O intento de atallar un dos vértices da tormenta perfecta desde os sinais de identidade do capitalismo agrava a situación do resto de vértices, sentando en consecuencia as bases que impiden sequera calquera avance no devandito intento parcial. Unha verdadeira aporía, un problema sen solución.
Malia iso, a teima por manter a acumulación de capital como premisa indiscutíbel, os mercados globais como escenario prioritario, as empresas transnacionais como protagonistas e os megaproxectos como ferramenta básica de actuación, profunda nunha lóxica de reforzamento da impunidade corporativa e desmantelamento de dereitos colectivos. Tormenta perfecta e autoritarismo crecente, xa que logo, van indefectibelmente unidos.
Así, por unha banda, séguese profundando na blindaxe dos intereses corporativos mediante a proliferación de tratados de comercio e investimento, o desenvolvemento de novas figuras xurídicas “de urxencia” que limitan o control público e a análise de impacto ambiental, así como o desenvolvemento de fórmulas como a dilixencia debida, que pretenden impedir a regulación democrática das actuacións das grandes empresas.
De maneira complementaria, os dereitos humanos sofren un quíntuplo proceso de descomposición: desregulación en masa, pasando a precariedade a formar parte constituínte dos seus núcleos centrais; expropiación ás maiorías sociais e pobos mediante a ofensiva corporativa antes exposta; reinterpretación destes desde os intereses das elites político-económicas, situando a propiedade privada e a especulación no vértice da orde normativa; zonificación, o que implica que se encarcera, encerra e illa pobos e persoas, no contexto dun confinamento estrutural de parte da poboación; e finalmente destrución, pola vía da guerra, a militarización, o racismo, o patriarcado e a xenofobia xurídica.
Blindaxe político-xurídica autoritaria, en definitiva, que acompaña unha ofensiva económica sen saída. Este é o horizonte que nos ofrece un capitalismo inserido no labirinto da súa tormenta perfecta.
A UE, axente activo na tormenta perfecta
O rol da Unión Europea na xestación e desenvolvemento da tormenta perfecta foi e segue a ser chave. A súa participación no impulso da axenda neoliberal ao longo de máis de tres décadas, así como na consolidación dun taboleiro internacional crecentemente inflamado —tamén en Ucraína—, é innegábel.
Partindo desta responsabilidade histórica, centrámonos agora na análise das súas políticas no último trienio, incidindo de maneira específica en tres ámbitos complementarios de especial significación: o xeopolítico, o macroeconómico e o enerxético.
A submisión aos ditados dos EUA —polo tanto, da OTAN— e un crecente belicismo son as principais características do seu desempeño xeopolítico. No canto de facer valer o seu poder económico (maior mercado do mundo) e xeoestratéxico (parte de Eurasia, territorio chave dentro da moi actual teoría de Mackinder) para se converter en fiel da balanza da disputa pola hexemonía entre os EUA e China, a UE tomou partido. Converteuse así en cómplice dunha estratexia norteamericana que pretende soster o seu rol imperial a calquera prezo, encirrando os conflitos que fosen necesarios con tal de illar a Oriente e blindar o atlantismo europeo. Ucraína, neste sentido, sería un conflito condicionado pola devandita estratexia.
A guerra, co aval da UE, imponse así á procura da paz, o unilateralismo á pretensión dun mundo multipolar. O relato bélico estende as súas ás e aprópiase do debate político. Entrelázanse deste xeito, dentro dunha perigosísima espiral militarista, análises simples e dicotómicas da realidade, oito roldas de sancións a Rusia —considerado agora como “Estado terrorista” — dun impacto e eficacia máis que dubidosos, orzamentos de “defensa” que duplican o seu tamaño, adestramento de tropas e venda de armamento pesado a Ucraína, unha grave sabotaxe non aclarada do Nord Stream —aínda que todo apunta aos EEUU e/ou aos seus aliados—, sinalamento de China —maior socio económico europeo— como “desafío estratéxico”, ameazas máis ou menos veladas de ataque nuclear, etc.
Fronte á determinación de poñer fin a esta deriva e impoñer de maneira rotunda a vía diplomática, a UE decidiu asumir o lamentábel papel de “parvo útil” dos EEUU. Mentres este reforza a súa posición internacional e amplía os mercados para a súa industria militar e enerxética —venda de gas licuado á UE en substitución do ruso—, é a poboación europea a que vive nas súas propias carnes e de maneira exponencial os impactos do conflito.
Avanzando na nosa análise ao ámbito macroeconómico, é precisamente a primacía do interese do poder corporativo sobre os dereitos da cidadanía o que destaca como leit motiv da política da UE. Aínda que os fondos de recuperación (NGEU) e a suspensión temporal do Pacto de Crecemento e Estabilidade se pretenderon vender como unha viraxe neokeynesiana fronte ao dogmatismo neoliberal, eran en realidade medidas directamente vinculadas ao rescate dunhas grandes corporacións europeas axitadas pola tormenta perfecta, así como polo seu atraso respecto das chinesas e norteamericanas nos principais nichos do capitalismo verde e dixital.
Esta mutación na captura corporativa das institucións continentais non alterou por tanto as prioridades, tal e como estamos xa observando: prímase a loita contra a inflación —aínda que esta teña orixe na oferta, non na demanda—, subindo os tipos de xuros mesmo a risco de profundar no horizonte de recesión; anúnciase unha revisión da política fiscal, que devolvería a medio prazo os límites de déficit (3%) e débeda pública (60%), nun marco de reformas ditadas pola Comisión e o Consello; asúmese como premisas o incremento do gasto militar e o pagamento dunha voluminosa débeda, engordada polo apoio público a grandes empresas, así como polo carácter especulativo da política monetaria de expansión cuantitativa; refórzanse as alianzas público-corporativas para o desenvolvemento de megaproxectos, unha verdadeira alfombra vermella para as empresas transnacionais; impídese calquera indicio de lesionar os privilexios destas (control de prezos, couto aos mercados marxinalistas oligopólicos, fin dos paraísos fiscais), salvo quizais o timorato e aínda cuestionado gravame aos “beneficios caídos do ceo” das corporacións enerxéticas; e insístese en reformas lesivas para a clase traballadora (laboral, pensións), vía chantaxe na negociación dos fondos europeos.
En definitiva, o substancial da axenda capitalista mantívose inalterábel, aínda que nun novo marco que reforza o rol do Estado na lóxica de acumulación, así como nun contexto político de reequilibrio das correlacións de forzas entre “falcóns”, PIGS e países do Leste.
A sociedade europea, en consecuencia, estase xa enfrontando a unha conxuntura de inflación galopante, tipos de xuros en espiral alcista e unha economía paralizada. Mais o horizonte é aínda máis turbio, ás portas dunha recesión —coas súas derivadas en termos de desindustrialización, desemprego e austeridade—; enfrontando un panorama de escaseza enerxética a partir de 2023, cando xa se esgotaron as reservas actuais de gas, no marco dunha guerra que se proxecta no longo prazo; nun momento no que se volven evidenciar as tensións internas e a prioridade por “saídas individuais” fronte ás colectivas, fundamentalmente dos países máis poderosos como Alemaña; e ante unha dinámica progresiva de descomposición de dereitos, co neocolonialismo encarnado nos novos tratados de comercio e investimento con Mercosur e México, o avance da dilixencia debida, o reforzamento da Europa Fortaleza, a imposición de figuras como os megaproxectos de interese común, etc.
Estas apostas macroeconómicas en favor do poder corporativo trasládanse de maneira coherente ao estratéxico ámbito da enerxía. O relato verde e os obxectivos de cero emisións netas, que acapararon a axenda mediática na fase de recuperación da pandemia, foi na práctica atravesado e roto pola aposta hexemónica polo acceso a combustíbeis fósiles do programa RepowerEU, resposta da UE ante o impacto da guerra e a espiral de sancións.
A taxonomía europea que considera o gas e a enerxía nuclear como limpas define ás claras as erráticas prioridades da UE: desenvolvemento de infraestruturas e dinámicas de mercado que garantan o acceso a combustíbeis fósiles (sobre todo gas), resurrección do debate nuclear, e avance en iniciativas de carácter renovábel —incluíndo burbullas como a do hidróxeno verde ou a captura de carbono— como novos espazos de capitalización.
Todo iso, baixo un esquema de actuación similar: impulso de estratexias diversas de moi ambiciosos obxectivos, sen ningún tipo de contraste democrático; desenvolvemento, conforme a estas, de modelos enerxéticos centralizados a escala continental, unidos por novas infraestruturas de interconexión eléctrica e gasística; proliferación de megaproxectos de todo tipo, articulados mediante as devanditas infraestruturas de interconexión, incluíndo iniciativas fóra do territorio da UE, en plena actualización dunha dinámica colonial de depredación de recursos; protagonismo absoluto das empresas transnacionais mediante alianzas público-privadas, dada a escala das estratexias enerxéticas impulsadas, e cun peso específico moi significativo das corporacións gasísticas; e finalmente, mantemento dos mercados oligopólicos e de carácter marxinalista, dominados polas devanditas compañías.
Estas son, en síntese, as características do modelo que se impón, tanto para a fósil como para a renovábel. Gas, petróleo, carbón, hidróxeno, eólica e fotovoltaica, todo vale, aínda que as súas metas sexan contraditorias, e aínda que o devandito modelo sexa ineficiente e consuma unha inxente cantidade de enerxía e materiais. O modelo non se toca: acumulación de capital, intereses corporativos e de reconversión de sectores en crises, por riba das necesidades colectivas. Ollada continental centralizada, en oposición a planificacións democráticas de carácter descentralizado que definan prioridades sociais. O corporativo, fronte ao desenvolvemento do público e/ou o comunitario. Os megaproxectos, fronte ao desenvolvemento doutras fórmulas que, incluíndo tamén a posibilidade de iniciativas de certa escala, desenvolvan un marco máis amplo de instrumentos (autoconsumo, autoprodución, pequenos e medianos proxectos, iniciativas urbanas, etc.).
O avance da tormenta perfecta e a guerra en Ucraína provocan que esta estratexia e este modelo enerxético-corporativo mostren xa as súas fendas. Partindo da gran dependencia externa e en combustíbeis fósiles do continente, a escaseza e o incremento de prezos están a atinxir xa os petos da clase traballadora, nas perspectivas de sectores industriais clave (como o metalúrxico), e en última instancia no conxunto da economía, vía recesión e desabastecemento futuro de gas, principalmente.
Fronte a iso, a UE apelou a unha “intervención de emerxencia”, que inicialmente se concretou en cinco medidas complementarias: límite proporcional ao consumo de gas por país, tendo en consideración a “excepción ibérica”; aprobación dun sistema continental de compra conxunta; estabelecemento dun tope ao prezo do gas, no marco dun novo índice alternativo ao TTF de Ámsterdam (que reflicta mellor a crecente puxanza do gas natural licuado); imposición dun gravame conxuntural aos “beneficios caídos do ceo” das empresas enerxéticas; e aceleración dos proxectos de enerxía renovábel. Medidas todas elas forzadas por unha conxuntura crítica, pero que en ningún caso alterarían moito —nin durante demasiado tempo— as lóxicas dun mercado que, segundo a propia Von der Leyen, “xa non funciona”.
Pois ben, tras pasaren a pelota a Comisión, o Consello e outras estruturas comunitarias durante os últimos meses, aínda non hai acordo para unha cuestión tan urxente, sobre todo no que se refire ao tope do prezo do gas. Mentres países como Alemaña e Austria presionan en favor de non establecer tope ningún para evitar que se pechen mercados, confiando na súa particular capacidade de compra nos mercados, 15 Estados membros si apostan por definir un máximo. A pelota, de novo, sitúase no Consello Europeo dos días 13 e 14 de decembro, mentres o teito proposto como eixo do debate pola Comisión (275 euros o megawatio) é considerado unha “broma” por algúns países, dado o seu nulo carácter práctico. A Unión Europea, como o capitalismo, no seu labirinto.
En definitiva, a axenda enerxética impulsada pola UE é un fiel indicador do seu desempeño xeral nos últimos anos: encírrase perigosamente unha espiral belicista de enormes consecuencias sobre a cidadanía, desenvólvense estratexias erráticas de carácter antagónico coa loita contra a tormenta perfecta, e únese a sorte do continente aos intereses privados das empresas transnacionais, nun marco de crecente autoritarismo e conflitividade.
Mudando o rumbo
É fundamental, por tanto, unha fonda mudanza de rumbo. A transición ecosocial vaise dar, si ou si, e está aberto o debate sobre a dirección que esta toma. Fronte á espiral de conflitos ecosociais e xeopolíticos á que nos aboca a tormenta perfecta, debemos apostar desde xa por unha superación emancipadora do capitalismo. E Europa ten un rol fundamental neste sentido.
Acabamos esbozando unha serie de claves que apuntarían nesa dirección, incidindo precisamente nos tres ámbitos de análises priorizadas. Así, no xeopolítico, Europa debería poñer todas as súas capacidades político-diplomáticas —que non son poucas— para forzar, xunto a unha comunidade internacional maioritariamente non aliñada, unha definitiva negociación de paz entre Rusia e Ucraína. Unha negociación que asuma as máximas de xustiza, verdade, reparación e garantías de non repetición, sinalando as responsabilidades de todos os axentes na conculcación de dereitos humanos e a comisión de actos delituosos. Desactivar a guerra e o belicismo —non só en Ucraína, senón tamén en Taiwán e outros conflitos vixentes—, poñer freo á trampa de Tucídides á que nos levan osEUU, avanzar en termos dun mundo multipolar, esta é a condición básica para enfrontar a tormenta perfecta.
No referente á axenda económica, o desmantelamento da hexemonía dos mercados e as empresas transnacionais debería ser unha prioridade. Se a pandemia nos mostrou a fraxilidade dun capitalismo globalizado, a fase bélica actual da tormenta perfecta pon ás claras a súa falta de rumbo, así como o antagonismo entre poder corporativo e clase traballadora. Revisar o conxunto da súa arquitectura (Tratado de Lisboa, Pacto de Crecemento e Estabilidade, autonomía do Banco Central Europeo) debería ser situado, en consecuencia, no noso horizonte continental. Máis a curto prazo, a intervención pública dos mercados (acabar con oligopolios enerxéticos e mercados de futuros, estabelecéndose topes máximos e mínimos de prezos de alimentación, vivenda, enerxía, etc.) podería converterse nunha práctica democrática común, que nos permitise avanzar cara á publificación —en alianza público-comunitaria— de sectores estratéxicos. Á súa vez, unha redistribución radical de riqueza, traballos e patróns internos de desenvolvemento é imprescindíbel, primando a fiscalidade progresiva e o reequilibrio territorial.
Respecto da enerxía, e en coherencia coas propostas anteriores, deberíase poñer fin ao modelo corporativo e centralizado. Este, lonxe de atender á necesidade de solidariedade interna, responde a unha lóxica de acumulación de sólida matriz neocolonial respecto dos países empobrecidos. Por iso, a planificación democrática de recursos e necesidades a escala estatal e subestatal é unha premisa básica para enfrontar as consecuencias da tormenta perfecta. En función diso, o protagonismo da propiedade e control público-comunitario do sector fronte ao corporativo é o vieiro incuestionábel polo que avanzar, definindo unha serie ampla e diversa de instrumentos mediante os que alcanzar os obxectivos marcados nas planificacións. A enerxía non pode ser unha mercadoría, esa é a principal aprendizaxe do funesto actuar actual da UE.
En todo caso, tamén é preciso poñer couto á ofensiva política autoritaria que acompaña a tormenta perfecta, denunciando os tratados de comercio e investimento en vigor, eliminando a excepcionalidade xurídica que acompaña os megaproxectos, impulsando a creación de instancias e normativas de regulación internacional das grandes corporacións e, en última instancia, reinterpretando desde abaixo o dereito internacional dos dereitos humanos.
Un último apuntamento político: esta mudanza de rumbo será imposíbel sen un importante incremento do volume e audacia da mobilización social. Entramos nun escenario moi incerto, non só polo excepcional do grao de desenvolvemento da tormenta perfecta, senón tamén das mutacións e alcance na resposta social. Vellas e novas fórmulas terían que se articular para lograr situar, desde o local ao continental, unha axenda de transición ecosocial como a que esbozamos, sostida na rúa e sobre o conflito. Unha axenda que transcenda a morna trincheira que fronte ao neofascismo e o poder corporativo supón a alianza social-liberal. Un reto, sen ningunha dúbida, á altura da tormenta perfecta.
[Artigo tirado do sitio web Viento Sur, do 3 de decembro de 2022]