A UE contra a soberanía e a democracia
A UE converteuse, de feito, na orde constitucional de Europa, os obxectivos fundamentais da cal son impoñer un liberalismo autoritario e unha orde económica neoliberal: o reino das elites políticas e os tecnócratas
O modelo neoliberal global parece esgotado e en profunda crise. Algúns dos síntomas importantes desta situación son o Brexit, os réximes de emerxencia durante a pandemia da COVID-19, a guerra en Ucraína ou a crise enerxética e ambiental. Como argumentan varios académicos británicos nun libro moi recomendable xusto agora publicado, Taking Control: Sovereignty and Democracy after Brexit (Cunliffe, Hoare, Jones e Ramsay), podemos utilizar o Brexit (e en parte estoutros elementos) para ver como a UE é totalmente inadecuada, e mesmo inconveniente, para construír unha soberanía nacional democrática. E tamén se poden avanzar, algúns dos elementos necesarios para conseguir unha nación máis democrática, na cal a maioría da xente, nomeadamente as clases traballadoras e populares, poidan empezar a ter un control real sobre as súas vidas colectivas. A cuestión é salientar a estreita relación entre a soberanía nacional, a representación política efectiva e o autogoberno democrático.
Unha solución axeitada ás consecuencias importantes dos síntomas anteriores requiriría un novo e gran compromiso (e dedicación) por parte da maioría da poboación na vida política da nación. Hai que ser conscientes da importancia crucial de reactivar a soberanía nacional se realmente queremos ter o control da nosa vida comunitaria. Só a través dos retos da soberanía poderemos abordar o noso malestar político actual. A soberanía nacional ten que ver fundamentalmente coa autoridade das institucións públicas a través das cales nos representamos a nós mesmos como un só pobo, en contraposición a unha multitude atomizada e sospeitosa de individuos, tribos ou identidades. A soberanía do pobo é necesariamente a soberanía da nación. A autoridade política do Estado-nación é unha condición da democracia, que realmente non pode existir sen soberanía. Pero o respecto da soberanía nacional significa tamén o respecto da soberanía outros pobos, que é a única base estable para unha verdadeira paz e un internacionalismo sincero.
Porén, a natureza da UE está deseñada deliberadamente para evitar ou impedir todo o que dixemos no apartado anterior. A UE non é un superestado estranxeiro que domina os seus Estados membros, mais tampouco combina xenerosamente a súa soberanía democraticamente. É a forma institucional exterior da transformación política interna dos Estados europeos na era posdemocrática. Máis concretamente, significa a retirada das clases dirixentes nacionais da representación dos seus propios electorados nacionais e o compromiso cunha constitución económica transnacional baseada en políticas neoliberais. As institucións europeas permiten ás elites nacionais buscar lexitimidade e apoio das elites nacionais outros Estados membros en lugar dos seus propios cidadáns. En consecuencia, as elites nacionais poden eludir con maior facilidade as súas responsabilidades e a necesidade de render contas e explicar aos seus cidadáns as opcións políticas que toman e os resultados que conseguen. En conclusión, os Estados membros da UE son a forma adoptada polo fracaso da democracia representativa nos Estados nacionais de Europa. En cada país hai un “baleiro”, como dicía Peter Mair, entre as elites gobernantes e os cidadáns correntes. A soberanía nacional está a desaparecer. A UE converteuse, de feito, na orde constitucional de Europa, os obxectivos fundamentais da cal (despois de Hayek e outros ilustres neoliberais) son impoñer un liberalismo autoritario e unha orde económica neoliberal. En palabras de Wolfgang Streeck, “o obxectivo… é despolitizar a economía e, ao mesmo tempo, desdemocratitzar a política”. O reino das elites políticas e os tecnócratas.
Inmediatamente despois da Segunda Guerra Mundial, a integración europea estaba estritamente limitada pola necesidade de fortalecer as democracias nacionais. A esquerda, en particular, non aceptaba ningún tipo de norma supranacional. Pola contra, defenderon a soberanía nacional para promover cambios económicos e sociais que respondesen ás demandas da poboación, nomeadamente das clases traballadoras e populares. Pero a crise da década de 1970 e o comezo da derrota dos sindicatos de clases e da esquerda política levaron a unha aceptación progresiva do slogan de Thatcher: “non hai alternativa”. Como din os autores anteriores, cambios similares tiveron lugar na gran maioría da Europa capitalista, abrindo a porta nunha UE como un proxecto de “Thatcherisme nun continente”. En resumo, a UE está a converterse na maneira en que as elites europeas tentan controlar o xa mencionado “baleiro”. Pero a aparente forza da integración europea é en realidade o resultado da debilidade da política democrática nos Estados membros. E este baleiro de democracia representativa erosionou tanto nos Estados nacionais como as comunidades políticas, así como os partidos políticos tradicionais. Existe hostilidade e desprezo mutuos na relación entre os cidadáns e as elites dirixentes.
“A UE é o sistema político máis antidemocrático do mundo occidental. Estabelecendo que a UE é resistente no control democrático e a unha reforma significativa, a única maneira de garantir a democracia colectiva é abandonar a UE. Esta é a tarefa á cal se enfrontan actualmente os demócratas europeos”, di o libro citado. E engaden que unha lección importante que estes demócratas poden extraer do proceso do Brexit é que abandonar a UE non é suficiente para reactivar a representación democrática dun Estado-nación. Tamén se necesita unha transformación completa das estruturas políticas nacionais, unha cousa que non ocorreu no Reino Unido. A soberanía ten que adoptar necesariamente unha forma nacional. E a soberanía require a existencia de nacións, é dicir, unha asociación política delimitada territorialmente expresada a través dun estado soberano.
Temos que construír unha novo estado-nación democrático que non estea suxeito ás contradicións dun Estado membro da UE. Trátase de afirmar o Estado-nación fronte a aqueles que queren desacreditalo, especialmente promovendo a ideoloxía cosmopolita antidemocrática que a nación nos leva necesariamente a actitudes racistas agresivas. Pola contra, o Estado-nación democrático é o único contexto no cal pode crecer un verdadeiro internacionalismo. Os vellos nacionalismos, que conduciron a conflitos, guerras e ao imperialismo, foron creados polas clases dirixentes da época para conter e canalizar presións democráticas. Hoxe, pola contra, as elites dirixentes tentan evitar as presións democráticas rexeitando as nacións. Pero “non hai ningunha razón axeitada para ter medo das novas nacións políticas”, dinnos os autores do libro. Pola contra, a construción de nacións soberanas no noso século pode implicar tanto un renacemento democrático como un verdadeiro internacionalismo, no cal os diferentes países respecten a soberanía dos outros.
Para conseguir este novo estado-nación democrático, dinnos os autores, é necesario un novo movemento político que queira reforzar a soberanía nacional para continuar democratizando a actual constitución do anterior estado-nación, promovendo que os cidadáns poidan avanzar nun proxecto democrático, tomando o control do Estado e da vida colectiva. Concretamente, a retirada outros organismos internacionais que limitan as responsabilidades democráticas, especialmente a OTAN. Reformar o parlamento, o sistema electoral e o sistema de partidos para fomentar a aparición de novas ideas políticas e fortalecer a representatividade política. Facilitar a resolución de debilidades internas, especialmente territoriais, da soberanía do Estado-nación (no caso de España en Galiza, Euskal Herria e os Països Catalans). É esencial que a economía estea subordinada á política, que a autodeterminación política sexa unha prioridade e se converta na guía dos cambios e decisións económicos, e non ao revés, como ocorre actualmente.
Ante a crise do neoliberalismo, necesítase urxentemente unha alternativa á economía de mercado capitalista. A curto prazo, por tanto, tería que se realizar unha nacionalización dos sectores estratéxicos, pero para que esta acción funcione é necesario que haxa un Estado-nación que estabeleza a dirección política que a industria e a economía terían que adoptar. Noutras palabras, necesítase liderado político. Sen este, a nacionalización só pode ser tecnocrática, con burócratas que substitúan a xestores capitalistas. Este novo movemento político do cal estamos a falar exixirá un cambio total no concepto tradicional do Estado. Para vivir na sociedade, os cidadáns teñen que poder determinar as condicións e as normas da nosa vida común. E isto só se pode facer a través dunha representación política eficaz no Estado, que ten que ser realmente o noso Estado, o Estado de todos os cidadáns. Naturalmente, nada disto é fácil, pero precísase urxentemente unha alternativa.
[Artigo tirado do sitio web catalán La Directa, do 28 de xullo de 2023]